انتشار نخستین شماره نشریه تخصصی تاریخ شفاهی در ایران

توجه به تاریخ شفاهی، کم‌توجهی به تکنیک‌های مطبوعاتی

الهام صالح

18 بهمن 1394

از آن گروه نشریاتی است که تا آن را در دست می‌گیری، سریع پی می‌بری، یک نشریه کاملاً تخصصی است. چینش مطالب در کنار یکدیگر، نحوه بیان آن‌ها و حتی تعداد صفحاتی که به هر موضوع اختصاص یافته، به خوبی این موضوع را به نمایش می‌گذارد.

نشریه علمی تخصصی «تاریخ شفاهی»* که نخستین شماره از آن با تاریخ انتشار بهار و تابستان 1394 منتشر شده، در واقع دو فصلنامه‌ای با موضوع تاریخ شفاهی است، اما باید دید مطالب آن چه‌قدر به تاریخ شفاهی ارتباط دارد.

سخن سردبیر این نشریه با عنوان «پس از بیست سال و اندی»، به موضوع تاریخ شفاهی و اهمیت آن به عنوان یکی از منابع مهم در فهم وقایع و تدوین تحقیقات اشاره می‌کند و در بخشی از آن چنین نوشته شده: «هر چند تاریخ شفاهی به معنای امروزی خود در کشور ما امری جدید است، اما سنت شفاهی و استفاده از شاهدان عینی در نگارش تاریخ، دارای پیشینه‌ای بس طولانی است؛ از نقل و روایت اشعار و افسانه و نوعی حماسه‌خوانی در دوره باستان (نظیر گوسان‌های پارتی) گرفته تا سنت نقل روایات و احادیث پس از ظهور اسلام؛ در کتاب‌های مورخان اسلامی موارد دقیقی را می‌توان یافت.»

سخن سردبیر که در واقع، ورودی این نشریه به شمار می‌رود، می‌تواند مخاطب را به سوی مطالعه بقیه مطالب نشریه ترغیب کند. تفاوت چندانی هم ندارد که مخاطب، علاقه‌مند و پیگیر حرفه‌ای تاریخ شفاهی است، یا یک مخاطب معمولی.

پس از سخن سردبیر به درستی با مطلبی درباره «تاریخچه تاریخ شفاهی» به قلم «ربکا شارپلس» مواجه می‌شویم. انتخاب این مطلب برای نشریه‌ای که نخستین شماره آن منتشر شده، کاملاً مناسب است. یکی از مثال‌های این مقاله به جمع‌آوری خاطراتی از سربازان مشغول در صنعت تولید جنگل اختصاص دارد: «در دهه 1940 م. انجمن تاریخ جنگل شروع به یادداشت‌برداری و جمع‌آوری خاطراتی از سربازان مشغول در صنعت تولیدات جنگلی نمود. انجمن در دهه 1950م. شروع به ضبط این خاطرات بر روی نوارهای کاست نمود؛ به تدریج، مصاحبه‌شوندگان را افزایش داد و علاوه بر افرادی که در ابتدا با آن‌ها مصاحبه می‌نمود، افراد دیگری مانند مربیان جنگل‌داری، کارمندان دولت و حامیان حیاتِ وحش به مجموعه مصاحبه‌شوندگان افزوده شدند.»

مطلب «تاریخچه تاریخ شفاهی»، آن چیزی است که درباره تاریخ شفاهی در دنیا وجود دارد. در آن موضوعاتی درباره پیدایش تاریخ شفاهی تا میزان اهمیت تاریخ شفاهی در جوامع مختلف به چشم می‌خورد که این مقاله را به مقاله‌ای ارزنده تبدیل کرده است.

«نقش دانشگاه‌ها در تاریخ شفاهی»، عنوان تحقیقی است که همان‌طور که از نام آن مشخص است، به نقشِ دانشگاه‌ها در گسترش تاریخ شفاهی می‌پردازد. در این تحقیق، علاوه بر نقش دانشگاه‌های خارجی در توسعه تاریخ شفاهی، فعالیت‌های دانشگاه‌های داخلی نیز مورد بررسی قرار گرفته است.

مصاحبه با یحیی عدل، یکی از مصاحبه‌های این دوفصلنامه است که لید کامل آن، مخاطب را به مطالعه پرسش‌های مصاحبه‌شونده و پاسخ‌های عدل ترغیب می‌کند. در این لید، هم به زندگینامه علمی عدل اشاره شده، هم فعالیت‌های سیاسی وی از قلم نیفتاده است. مصاحبه با عدل، متنی روان دارد که مصاحبه‌کننده آن پرسش‌هایی را از دل پاسخ‌های مصاحبه شوند مطرح کرده، اما نخستین پرسش مصاحبه که در واقع مسیر ورود به مصاحبه است، پرسشی کلی است که برای مصاحبه با فردی به شهرت پروفسور یحیی عدل یک نقطه ضعف به شمار می‌رود. مصاحبه‌کننده می‌توانست به جای پرسیدن پرسش «لطف کنید که از بیوگرافی‌تان شروع بفرمائید»، پرسشی مناسب‌تر و جزئی‌تر انتخاب کند. این پرسش از نظر تکنیک مصاحبه و فنون مطبوعاتی و روزنامه‌نگاری و برای شخصی به شهرت مصاحبه‌شونده، اشتباه است. به این نکته هم باید اشاره کرد که هر قدر پرسش‌ها دقیق‌تر و جزئی‌تر باشند، پاسخ‌های مصاحبه‌شونده نیز دقیق‌تر و جزئی‌تر خواهد بود.

مصاحبه با رضا شعبانی درباره اهمیت و جایگاه تاریخ، یکی دیگر از مصاحبه‌های نشریه «تاریخ شفاهی» است. این مصاحبه، لید یا ورودی ندارد، سؤالات آن کلی است و بر همین اساس هم پاسخ‌های مصاحبه‌شونده، طولانی شده است.

ناگفته نماند که مصاحبه در تدوین تاریخی شفاهی، نقشی مهم دارد؛ بنابراین آشنایی با فنون مصاحبه می‌تواند به راویان تاریخ شفاهی کمک کند.

این نشریه همچنین بخش‌های معرفی و نقد کتاب را هم داراست که در این بخش‌ها، کتاب‌هایی که در زمینه تاریخ شفاهی منتشر شده‌اند مانند «تاریخ شفاهی نمایش در ایران» و کتاب «آیندگان و روندگان» مورد معرفی و نقد قرار گرفته‌اند. در بخشی از مطلب «تاریخ شفاهی نمایش در ایران» چنین نوشته شده: «در مجموع این اثر تجربه موفقی از انتشار مصاحبه‌های تاریخ شفاهی در قالب کتاب است که جای خالی آن در سازمان اسناد و کتابخانه ملی به خوبی حس می‌شد. به نظر می‌رسد علاقه‌مندان به مباحث نمایش و سابقه تاریخی آن در ایران، با شناختی که از مصاحبه‌شوندگان دارند رغبت مضاعفی به خواندن این کتاب خواهند داشت.»

در دوفصلنامه «تاریخ شفاهی»، مطلبی هم درباره «پُرسمانِ یاد»، کتاب منتشر نشده‌ای از علیرضا کمری که گفتارهایی درباره خاطره‌نگاری و خاطره‌نویسی جنگ و جبهه است، وجود دارد. 

با توجه به مصاحبه‌های موجود در این نشریه به راحتی می‌توان به این موضوع پی برد که علی‌رغم موضوع تخصصی نشریه که تاریخ شفاهی است و به خوبی هم به آن پرداخته شده، مطالب از نظر تکنیک‌های مطبوعاتی، نواقصی دارد. ظاهرا برای گردانندگان «تاریخ شفاهی»، ارائه مطالب تخصصی در زمینه تاریخ شفاهی در درجه اول اهمیت قرار داشته، تا حدی که به فنون مطبوعاتی و بویژه مصاحبه بی‌اعتنا بوده‌اند.

با این وجود، این نشریه می‌تواند مخاطب را جذب کند. مطالب آن هر چند که در موضوعی تخصصی ارائه شده، اما زبان مطالب، به گونه‌ای است که برای مخاطب غیرِحرفه‌ای تاریخ شفاهی هم جاذبه خاصی دارد.

*‌ دوفصلنامه تاریخ شفاهی: نشریه علمی تخصصی، سال اول، شماره اول، بهار و تابستان 1394، صاحب امتیاز: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، مدیر مسئول: دکتر محمدجواد مرادی‌نیا، سردبیر این شماره: غلامرضا عزیزی