نگاهی به تاریخ‌نگاری در آفریقا

منابع تاریخ شفاهی کومور

مرضیه خزایی، زینب گلستانی

15 دی 1394

کشور کومور یا اتحاد کومور (جمهوری فدرال اسلامی کومور)[1]، در جنوب آفریقا، و در شمال کانال موزامبیک[2]، در اقیانوس هند واقع شده است. این کشور به پایتختی شهر مورونی[3]، سه زبان رسمی دارد: عربی، فرانسه و کومری - شی کومور[4]. اتحادیه کومور از اعضای سازمان همکاری‌های اسلامی[5]، سازمان بین‌المللی فرانسه زبانی[6] و مجمع پارلمانی فرانسه زبانی[7] است. این کشور، به مساحت 2236 کیلومتر مربع، از اتحاد چهار جزیره (کومور بزرگ[8]، آنژوآن[9]، موهِلی[10] و مایوت[11]) تشکیل شده است.

اتحاد کومور در طول تاریخ خود، با دو نوع استعمار روبرو بوده است: نخست استعمار اعراب مسلمان در قرن پانزدهم که به مسلمان شدن مردم کومور، و ایجاد نوعی قانون اجتماعی انجامید و در رأس آن اعراب، ثروتمندان و زمین‌داران قرار گرفتند و دومین دوره، استعمار غربی یا استعمار دولت فرانسه است. این استعمار قوانین وضع شده توسط شرقی‌ها را از میان برد و نفوذ و قدرتشان را نادیده انگاشت، امری که در نهایت به برده‌داری در این کشور انجامید. این برده‌داری در سطوح مختلف زندگی مردم خود را نشان داده و انواع متفاوتی داشت، از جمله: برده‌ی خانگی، برده‌ی کشاورزی و برده‌ی سوداگری (خرید و فروش برده)، برده‌ی جنسی[12]، و برده‌ی نظامی[13].

یادمانده‌های این پدیده تاریخی نه تنها در آرشیوهای ملی و خاطرات مردمی، بلکه در هنرهای سنتی ایشان نیز بازنمود دارد. از میان این هنرها، رقص (برای مثال نوعی رقص به نام ام بی وی[14] )و موسیقی (از جمله مارامبا[15]) به بهترین نحو، برخورد مردم این کشور با خاطرات جمعی و تاریخی‌شان را به نمایش می‌گذارند. از این رو، سیتی یاهایا، پژوهشگر مالزیایی، خاطرات برده‌داری را نه تنها در منابع زبانی بلکه در آلات موسیقی، ساختار اجتماعی و جغرافیاییِ وارثِ سیستم برده‌داری جستجو می‌کند؛ چراکه از دیدگاه او امور زبانی و شفاهی در بسیاری موارد حقیقت برده‌داری را به عنوان پدیده ای تاریخی نادیده گرفته‌اند. در حقیقت پذیرش برده‌داری از آن رو برای مردم کومور، امری دشوار است که برده‌دار نه یک فرد خارجی، بلکه همواره از میان خود این مردم بوده است.

برده‌داری در این کشور با پدیده‌ی دیگری، یعنی کار اجباری نیز همراه می‌شود. در واقع پس از برچیده شدن برده‌داری، برده‌های سابق به نوعی خدمت داوطلبانه گماشته شدند. آرشیوهای سازمانی با ارائه شهادت‌هایی که متأسفانه میزان صحت و سقمشان قابل بررسی نیست، اطلاعات مفیدی، از جمله ایجاد سوداگری‌های پنهان، پس از برچیده شدن برده‌داری، در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهند. لازم به ذکر است که اتحاد کومور در بطن این سوداگری‌های حاکم بر اقیانوس هند قرار داشته است. با اینکه کومور سالیان دراز با پدیده برده‌داری مواجه بوده است، نباید تهاجم قبیله بتسیمیساکارا[16] به این کشور را در قرن هجدهم و اوایل قرن نوزدهم نادیده گرفت، تهاجمی که هدف اصلی‌اش جستجوی برده برای فروش در جزایر موریس و رئونیون[17] بود.

قاره سیاه طی قرن‌های متمادی، صادراتی مهمتر از «بردگان» و تجارت انسانی را تجربه نکرد و این تا قرن نوزدهم تداوم یافت. در کومور در نهم دسامبر 1846، دستور منع برده‌داری در جزیره‌ی مایوت صادر شد، و در اول ژوئیه 1847 به اجرا درآمد. بدین ترتیب برده‌داری در مایوت از میان برداشته شد، اما در سه جزیره دیگر همچنان ادامه یافت. این جزایر که جزء خاک فرانسه محسوب می‌شدند، پس از وقفه طولانی و تنها به مدد شورش موفق به لغو برده‌داری شدند: جزیره آنژوان در 1891، موهیلی در 1902، و کومور بزرگ در سال 1904. در سال 1902، قانونی به کار اجباری تمام افراد بیکار و یا افرادی که کمتر در گیر مشاغل بودند، رأی داد و در این شرایط دیگر برده‌داری به هیچ عنوان قابل توجیه نبود.

جمهوری کومور در 6 ژوئیه 1975 از سلطه استعمار دولت فرانسه خارج شد. با این حال در سال 1976 مایوت از نو به جمهوری فرانسه پیوست، و این امر به عدم ثبات سیاسی و در نهایت کودتا در جمهوری فدرال اسلامی کومور انجامید. طی این سال‌ها دو شخصیت به قدرت رسیدند: علی سوالیه[18] (دیکتاتور سوسیالست) و باب دنارد[19] (مزدور فرانسوی). این دو، حکومت‌هایی برآمده از کودتا و غیردموکراتیک را به مردم این کشور تحمیل کردند.

نهایتاً در نتیجه‌ی مذاکراتی توان‌فرسا و برپایی رفراندوم 23 دسامبر 2001، پیمان‌های فومبونی[20] و آشتی ملی سه جزیره به امضا رسید و اتحادیه کومور تشکیل شد.

در تاریخ پرفراز و نشیب این کشور منابع شفاهی اسنادی ارزشمند برای شناخت بیشتر و بهتر فرهنگ و اندیشه مردم این کشور کوچک به شمار می‌روند.

منابع تاریخی کومور، اغلب منابعی غیرعلمی هستند، از جمله سفرنامه‌های دریانوردان، مبلغان مذهبی (مسیونرهای مسیحی)، ماجراجویان و بازرگانان. در کنار این منابع نباید اهمیت، منابع شمایل‌نگارانه[21]یعنی سنگ‌نوشته‌ها و عکس‌های موجود در آرشیوها را نادیده گرفت. با این حال، آنچه باعث شناخت هر چه دقیقتر تاریخ این کشور می‌شود، مطالعه‌ای مدون و قاعده‌مند سنت شفاهی آن است. اهمیت روش‌شناسی پژوهش سنت شفاهی در تاریخ آفریقا که از سوی ژان وانسینا مطرح شد، بر کسی پوشیده نیست. وانسینا در کتاب از سنت شفاهی، به سوی روش[22]، با دیدگاهی انتقادی به تحلیل ارزش سنت‌های شفاهی و اهمیت آن در نظر مردمی می‌‌پردازد که از نوشتار استفاده نمی‌کنند. نویسنده، با توجه به تاریخ آفریقا، مثال‌هایی از سنت کوبا، بوروندی[23] و روآندآ[24] مطرح کرده و با پژوهشی در مورد جوامع تقطیع شده در آفریقا سخن خود را در این باب تکمیل می‌کند. او در این کتاب سنت شفاهی را به عنوان مجموعه منابع شفاهی گزارش شده -به استثنای مشاهدات عینی و شایعات- معرفی می‌کند. این سنت‌ها که به صورت زبانی منتقل می‌شوند، زنجیره‌ای از مشاهدات را تشکیل می‌دهند که می‌توانند شهادت اولیه را تحریف کنند. سپس مورخ با گزینش آخرین حلقه‌ی این زنجیر، سعی در درک و بیان خصوصیت تاریخی، ویژگی، معنا و ساختار آن می‌کند. این چنین نگارنده به تشریح انواع سنت شفاهی مرتبط با جامعه می‌پردازد، سنت‌هایی که نفوذ آنها را می‌توان در حوزه ادبی (داستان، شعر، روایات و حکایات) به وضوح مشاهده کرد. از نظر ژان وانسینا بررسی این منابع (اشعار سلسله‌ای روآندآ و یا حتی متون غیررسمی مانند حکایات بوروندی ( به مورخان کمک خواهد کرد با طبقه‌بندی متون تاریخی، کهن-الگوهای این تمدن را بازسازی کنند.

منابع مکتوب سنت شفاهی کومور

پژوهش‌های صورت گرفته حاکی از غنای سنت شفاهی کومور است، بررسی حکایات مختلف می‌تواند تاریخ گذشته کومور را کمی روشنتر کند. قدیمی‌ترین شعر کوموری به قرن پانزدهم باز می‌گردد. این میراث شفاهی که بیانگر ماجراهای سلاطین، شاهزادگان، و دیگر قهرمانان ملی هستند، اغلب اصالت یمنی دارند و ادبیاتی غنی و مکتوب را شکل می‌‌دهند.آثار مکتوب شامل متون مذهبی (تفسیر قرآن، رساله‌های دینی)، شجره‌نامه‌ها، و تواریخ کمابیش افسانه‌وار، می‌شوند. حکایات و ترانه‌ها که به صورت شفاهی منتقل می‌شوند، از وجود فرهنگی سرشار و ناب خبر می‌دهند، که در صدها نسخه‌ی دست‌نویس کتابخانه‌ها بازتاب یافته است. متأسفانه این دست نوشته‌ها در میان مردم انتشار نیافته و تنها در دسترس مورخان، زبانشناسان و دیگر محققان قرار دارند. مرکز ملی اسناد و پژوهش علمی [25] در مورونی، پایتخت، سعی در جمع‌آوری، نگهداری و انتشار این اسناد دارد.

کتاب ماجراهای زولو، شکمویی که همیشه گرسنه بود[26] نوشته‌ی سلیم هِتُبو، مجموعه‌ای است از حکایت‌های شفاهی که از نسلی به نسل دیگر منتقل شده‌اند. این کتاب که نمونه‌ای از سنت شفاهی موجود در میان مردم کومور است، به جشن‌های سنتی و مذهبی این کشور می‌پردازد. جشن‌هایی که غذا در آنها جایگاه ویژه‌ای دارد. برنج ماده اصلی غذای این جشن‌هاست که به همراه گوشت آب پز و شیر ترش، به صورت جمعی و با توجه به طبقه‌بندی اجتماعی تناول می‌شود.

منبع دیگر از این دست، حکایات کوموری در گویش مَلگاش جزیره ی مایوت، در جستجوی خرد [27] نوشته ی نوئل جی. گونییه[28] و سعید مجید هوبی[29] است. این کتاب خواننده را به مسیر خرد راهنمایی می‌کند، مسیری که به دو راه تقسیم می‌شود: یکی راه خرد مخلوق که برپایه‌ی عقل، مهارت و دانایی استوار است و دیگری راه خرد خالق. این امر نشان می‌دهد که ما با تاریخی آموزنده و یا حکایاتی اخلاقی و افسانه‌وار برای مطالعه روبرو هستیم. محتوی کتاب کاملاً اخلاقی است، و در اینجا اخلاقیات اموری تعریف می‌شوند که ذهن را به سمت تشخیص درست هدایت می‌کنند. در این حکایات مانند آنچه در داستان‌های مردم اروپا و یا آمریکا مشاهده می‌کنیم، خوبان همواره به پاداش نمی‌رسند و یا بدان همواره تنبیه نمی‌شوند، بلکه گاهی اخلاق منتهی به یک پارادوکس و حتی تراژدی از شرایط انسانی می‌شود، به همین دلیل است که نویسنده آن را «خرد» می‌نامد.

منابع تاریخ شفاهی کومور

آرشیو ماوراء البحرین[30] یکی از آرشیوهای نگهداری تاریخ شفاهی کشور کومور است، که در آن حجم زیادی از اسناد که اغلب نوشتاری هستند، جمع‌آوری و نگهداری می‌شوند. این اسناد اطلاعاتی در رابطه با وضعیت اجتماعی، اقتصادی و مشکلات زندگی سیاسی و اداری کومور در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهند. لازم به ذکر است که اسناد مربوط به این کشور آفریقایی به صورت پراکنده در این آرشیو موجود است، بخشی از آن در قسمتی با عنوان دیوارنگاره‌ی ماداگاسکار[31]، بخشی در قسمت مربوط به مایوت[32] و بخش دیگر در قسمت بنیاد وزاریی شماره 38[33] موجود است.

«آرشیو ملی کومور»[34] اسناد شفاهی و کتبی این کشور را از دوران استعمار تا استقلال‌، جمع‌آوری و نگهداری می‌کند. این اسناد اغلب مربوط به دولت استعماری هستند. چهارصد فایل از آرشیوهای صوتی موجود در این مرکز قبلاً دیجیتالی شده‌اند، و مسؤلین امر در صددند تا تمامی هزار فایل صوتی ضبط شده موجود در این مجموعه را هم دیجیتالی کنند. این اسناد شامل گزارش، پژوهش و ترانه هستند. جمع‌آوری این مجموعه که سی سال طول کشید، در ابتدا توسط «مرکز ملی اسناد و تحقیقات علمی»[35] آغاز شد و سپس با نظارت یاکینآ محمد جِلان[36] (انسان‌شناس کوموری) به صورت دیجیتالی درآمد و در اختیار محققان قرار گرفت. این مجموعه به طور اخص اسناد ضبط شده مربوط به سال‌های 1995-1970 را در بر می‌گیرد. در ضمن باید اشاره کرد که «رادیو ملی کومور» بیشترین آرشیو صوتی کشور را از زمان استقرار در مایوت تا نقل مکان به مورونی در سال 1967 جمع‌آوری کرده و در اختیار دارد.

«آرشیو صوتی ملی اتحاد کومور» در برگیرنده تقریباً هزار فایل صوتی مغناطیسی است، که مجموعه‌ای بی‌نظیر از عادات فرهنگی و تاریخ اجتماعی مردم این کشور را شکل می‌‌دهد و در مرکز ملی مطالعات کومور نگهداری می‌‌شود. هسته اصلی این مجموعه در بیست و پنج سال آخر قرن بیستم به همت مدیر و مؤسس مرکز ملی اسناد و تحقیقات علمی، دمیر بن علی[37] و جانشین او، با هدف تعریف طرحی برای جمع‌آوری منابع موجود شکل گرفت. با این حال بسیاری از کار‌های فرهنگی مدرن در طول انقلاب سال‌های 1975-1978 از میان رفتند. هم چنین بسیاری از راویان (مخبران) تاریخ شفاهی به دلیل کهولت سن از دنیا رفتند و نسل جوان نیز به رادیو و تلویزیون روی آورد. از سویی دیگر بخش عظیمی از منابع دست اول که می‌‌توانستند برای تاریخ‌نگاری دوره اول استعماری در اختیار محققان قرار گیرند، در دوره انقلاب نابود شدند. به این عوامل باید عدم علاقه‌مندی جامعه دانشگاهی کومور به تاریخ شفاهی در دوران استعماری (و بالاخص قبل از جنگ جهانی دوم) را نیز افزود.

با این حال منابع موجود در آرشیو ملی کومور، تقریباً تمامی پیکره‌های مطالعات اولیه را پیش از دوره متأخر تاریخ استعماری این کشور و هم چنین در طول این دوره در بر می‌‌گیرند. بدین ترتیب این منابع، به عنوان منابعی ارزشمند و جایگزین ناشدنی برای مطالعه عادات فرهنگی و تغییرات تاریخی محسوب می‌‌شوند، منابعی که می‌‌توانند در شناخت و تحلیل گذشته تاریخی مردم این کشور راهگشای پژوهشگران باشند.

علاوه بر موارد یاد شده، با همکاری آرشیو صوتی ملی سوئیس[38] که به عنوان یکی از بانیان این طرح عمل می‌‌کند، امکاناتی جهت نگهداری و دیجیتالی کردن نوارهای صوتی، و همچنین ذخیره‌سازی همزمان نوارهای مغناطیسی باقیمانده و منابع دیجیتال تأمین و یا خریداری شده است. بسیاری از کارشناسان آرشیو صوتی ملی سوئیس به فرآیند دیجیتالی کردن این آرشیو در مورونی می‌‌پردازند. طی این فرآیند، هر یک از نوارهای معناطیسی مورد بررسی قرار گرفته و فایل‌های آنالوگ با فرمت دبلیوای‌وی[39]، طبق یک استاندارد خاص[40]، به فایل دیجیتال تبدیل می‌‌شوند. این فایل‌ها که شامل اطلاعات یک نوار مغناطیسی و یا گروهی از آنهاست، به عنوان نسل نخست کپی های آرشیو مطرح شناخته می‌‌شوند. البته نباید آسیب دیدن آرشیو اصلی طی روند دیجیتالی شدن را نادیده گرفت، با این حال بخش عظیمی از نوارهای مغناطیسی که مخدوش نشده‌اند، در محیطی با دمای مناسب نگهداری می‌‌شوند.

روگرفت (کپی) دوم از نوارها به عنوان نسخه‌ی پشتیبان مورد استفاده قرار می‌‌گیرد. و فایل سوم در اختیار کتابخانه بریتانیا قرار داده می‌‌شود. با اینکه انتظار می‌‌رفت تمامی این منابع روی اینترنت در دسترس عموم قرار گیرند، به علت محدودیت پهنای باند کشور کومور، در حال حاضر تنها کاتالوگ‌ها و آخرین بخش آنلاین این آرشیو در دسترس هستند.

این تجهیزات و امکانات همچنان در اختیار مرکز ملی اسناد و تحقیقات علمی هستند تا آرشیو رادیوی کومور را در فاز نهایی طرح آرشیوهای در خطر[41] به صورت دیجیتال در آورند. لازم به ذکر است این برنامه از سوی دانشگاه آرکدیا[42] نیز حمایت می‌شود.

منابع کتبی تاریخ شفاهی کومور

همان طور که اشاره شد، سیتی یاهایا در مقاله‌ای با عنوان «احیای خاطرات، برده داری در منابع شفاهی آرشیوهای حکومتی مایوت» [43] به موضوع برده‌داری در کومور می‌پردازد و سعی می‌کند با استفاده از منابع شفاهی موجود به طور مستندآن‌را بررسی کند. نویسنده مقاله که معتقد است اهالی مایوت هموطنان خود را به بردگی وادار می‌کردند، برای سخن گفتن در این باره از واژگانی که از زبان آفریقای شرقی اقتباس شده‌اند، استفاده می‌کند. او بر اساس مشاهدات و اطلاعات به دست آمده از آرشیوهای سازمانی و حکومتی مایوت و آرشیو ماوراءالبحرین، وجود مراکز برده‌داری در باندرله (شهری در جنوب مایوت)[44] را اثبات می‌کند. برای نمونه شهادت سوآدیکی علی (ملوان سابق)[45] که در این آرشیو موجود است، از کارکردن بردگان بر روی زمین کشاورزی مالکان می‌گوید.

هم چنین در پایان نامه‌ای با عنوان مقاومت برای فتح و در مقابل سلطه‌ی استعماری در کومور بزرگ: 1940-1880[46] که در سال 2004 در دانشگاه پاریس7 دفاع شده است، به موضوع تاریخ شفاهی کشور کومور ‌پرداخته شده است. نگارنده با برجسته کردن اهمیت مشاهدات شفاهی افراد برای درک بهتر تاریخ کومور به این حقیقت اشاره می‌کند که مطالعه‌ی منابع شفاهی تاریخ این سرزمین، ما را متوجه نام افرادی می‌کند که نقش مهمی در رقم زدن تاریخ آن ایفا کرده‌اند، افرادی که از میان آنها می‌توان به نام شاهزادگان و نوادگانشان (سوجای[47] (قهرمان کوموری)، والیمو[48] (جادوگر))، شاهزاده سعید حسین[49]، کاری ام هما دو ان کورانی[50] که در سال 1893 همراه با لئون هومبلو[51] مبارزه کرد، و عبدالرحمن موآلیمو[52] که در قیام ژوئیه 1915 شرکت داشت، اشاره کرد. با این حال، نویسنده تأکید می‌کند که برای شناخت بهتر تاریخ این سرزمین باید به سنت شفاهی تاریخ کومور توجه داشت، چراکه نگارنده در تحقیق خود بیشتر از آرشیوهای شفاهی جمع‌آوری شده توسط مقامات استعمارگر، بهره گرفته است.

منابع:

تاریخ استعماری:

Memmi A. (1957a), Portrait du colonisé précédé du Portrait du colonisateur, préface de Jean-Paul Sartre, Paris, Éditions Corréa

Clayton, Anthony, (1994), Histoire de l'Armée française en Afrique 1830-1962, Albin Michel.

تاریخ مکتوب و شفاهی کومور:

Ibrahime, Mahmoud, (2000), La naissance de l’élite politique comorienne (1945-1975). Paris: L'Harmattan.

Ottenheimer, Martin & Harriet Ottenheimer, (1994), Historical dictionary of the Comoro islands, Metuchen, NJ & London: Scarecrow Press.

Sambe-Comores, Modern Traditions from Ngazidja, Grande Comoro, [feat. Sambeco, Belle Lumiere, Taanshik, Hiyari Nour Ndrouani, Zainaba], One compact disc. Todtnauberg: Dizim Records CD 4508-2; 2000.

AÏNOUDINE, Sidi. «L’esclavage dans le système de plantations coloniales aux Comores au XIX^e siècle». Dans La route des esclaves, système servile et traite dans l’Est malgache. Paris: L’Harmattan, 2001.

Siti Yahaya, «Réveiller la mémoire. L’esclavage dans les fonds oraux des Archives départementales de Mayotte», In Situ [En ligne], 20 | 2013, mis en ligne le 15 février 2013, consulté le 22 décembre 2015.

Said Mohamed Said Hassani, La résistance à la conquête et à la domination coloniale en Grande Comores: 1880-1940, Université Paris VII - DEA d'Histoire 2004

Wazamani Volume I: Les années 70 Comores One compact disc. Moroni: Studio I CD, st1/01; 2001 [Contains a re-recording of 'Ufitina na Uzidi' by Said Mohamed Chakir].

سنت شفاهی و سفرنامه:

VANSINA, Jan, (1961), De la tradition orale, Essai de méthode Historique, Tervuren, Belgique, Musée royal de l'Afrique Centrale Annales n°36.

GUEUNIER Noel J. et SAID Madjidhoubi, (2011),  Contes comoriens en dialecte malgache de l'île de Mayotte. La quête de la sagesse, Karthala, ISBN 9782811102500

Salim Hatubou, (2007), Les aventures de Zolo, le gourmand qui avait toujours faim, illustrations de Dominique Maes. Paris: Flies France. ISBN 978-2-910272-48-7

LEGUEVAL DE LACOMBE, B. F. (1840), Voyage à Madagascar et aux Comores, 1823 à 1830. T. 2. Paris: Louis Desessart éditeur.

آرشیوها:

Archives nationales d’outre-mer

Les Archives nationales des Comores

وبگاه‌ها:

http://www.africultures.com/

www.francophonie.org

www.ibiscus.fr

www.diplomatie.fr

www.univ-paris8.fr

www.unesco.org

www-bsg.univ-paris1.fr

www.cnrs.fr

www.bondy.ird.fr

http://gallica.bnf.fr

http://corail.sudoc.abes.fr

www.comores-online.com

www.chez.com

www.monde-diplomatique.fr

www.imarabe.org

www.afristat.org

www.mascareignes.com

www.planetejeanjaures.free.fr

www.malango.free.fr

www.afromix.org

www.cq95.fr

www.geoscope.ipgp.jussieu.fr

http://dosfan.lib.uic.edu

www.archivesdefrance.culture.gouv.fr