یک پژوهشگر دفاع مقدس تشریح کرد:

۷ نقش کلیدی راویان در روایت تاریخ شفاهی دفاع مقدس

17 آذر 1394

گروه جهاد و حماسه: راوی و ‌پژوهشگر دفاع مقدس گفت: راویان حاضر در کنار هر فرمانده دفاع مقدس پرده از رازهای نهفته فرماندهان گشودند و آنان را برای آیندگان عیان کردند و مصاحبه‌های آنها در دوران دفاع مقدس نقشی کلیدی در روایت تاریخ شفاهی دفاع مقدس ایفا می‌کند.

امیررزاق‌زاده، راوی و پژوهشگر دفاع مقدس در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) عنوان کرد: بی‌تردید مهم‌ترین عامل ماندگاری پدیده‌های تاثیرگذار تاریخی، خلق آثار تاریخی و ادبی بوده است که از دیرباز تاکنون با همت مورخانی نظیر هرودت آغاز شده و در سیر تطور تاریخی در اعصار گوناگون ادامه پیدا کرده است و در دوره معاصر نیز با سعی و تلاش ادیبانی مثل ماکسیم گورکی، میخائیل شولوخوف و لئون تولستوی با قلم و جلوه‌ای دیگر در اختیار نسل کنونی قرار گرفته است.

وی ادامه داد: در این سیر، موضوع انقلاب اسلامی و دفاع مقدس نیز از عوامل تاثیرگذار تاریخی به شمار می‌روند که فصل نوینی را در تاریخ سرزمین ایران رقم زدند. با توجه به اهمیت این دو واقعه و نقش تعیین کننده‌ آن‌ها، تجارب به دست آمده از این وقایع نیز بایستی با خلق آثاری به نسل‌های آینده منتقل شود.

رزاق‌زاده تصریح کرد: هرچند جنگ تنها محور بررسی تاریخ نیست و تاریخ بشر فقط تاریخ جنگ نیست، اما به طور قطع یکی از معیارهای بررسی تاریخ، مطالعه جنگ‌هاست، طوری که در نظر نگرفتن و بی‌اعتنایی به آن، هرگونه نظریه علمی در خصوص تاریخ و فلسفه تاریخ را از اعتبار می‌اندازد.

این راوی با اشاره به اینکه با پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357 جمهوری اسلامی ایران با غائله‌های قومی منطقه‌ای بسیاری همچون ترکمن صحرا، سیستان و بلوچستان، خوزستان و کردستان مواجه شد، گفت: 18 ماه از برپایی حاکمیت جدید نگذشته بود که جنگ هشت ساله عراق علیه ایران با حمایت‌های پیدا و پنهان رقم خورد.

این پژوهشگر دفاع مقدس با تاکید بر اینکه وقوع جنگ دامنه‌دار بین دو کشور ایران و عراق، اهمیت و ضرورت تدوین تاریخ دفاع مقدس را عیان کرد، افزود: در این خصوص، با الهام از بیانات امام خمینی(ره) مبنی بر نگارش تاریخ جنگ توسط خالقان آن و پرهیز از اتکا در این امر خطیر به مستشرقینی که در برهه‌ای از تاریخ ایران در زمینه رخدادهای تاثیرگذار و مهم کشور آثاری را منتشر کرده‌اند، مراکز محدودی وارد عمل شدند.

وی با تاکید بر اینکه باید از حوادث گوناگون جنگ آموخت و آموزه‌های گران‌قدر آن را به کار بست، گفت: از همین رو، ثبت و ضبط و تدوین و نشر تاریخ جنگ ایران و عراق ضرورتی است که باید به آن توجه ویژه‌ای شود.

رزاق‌زاده تصریح کرد: پس از شکل‌گیری و قوام گرفتن سازمانی مشخص برای ثبت و ضبط و تدوین تاریخ جنگ و تعیین افرادی برای اداره شایسته بخش جنگ، دغدغه اساسی دیگر، تهیه و تدوین شیوه کار پژوهشی یا به تعبیری متدولوژی مناسب برای این امر خطیر بود.

این راوی با اشاره به اینکه به این منظور نشست‌های پی در پی با اندیشمندان حوزه‌های علوم گوناگون انسانی و تاریخی در دستور کار قرار گرفت، گفت: مبنای کار این مرحله یافتن شیوه آکادمیک مطلوب یا روش‌شناسی مناسب و پسندیده در هم اندیشی با اساتید با تجربه، دنیا دیده، مسلط و کاردان بود که هریک در حوزه کاری خویش صاحب‌نظر و دارای اندیشه و سبک بودند. حاصل این نشست‌ها، دریافت رهیافت و نکات راهبردی یا به تعبیری متدولوژی مورد وثوق اهل علم و فن صاحب‌نظرانی نظیر دکتر رضا داوری اردکانی، دکتر سید جعفر شهیدی، دکتر صادق آیینه‌وند، دکتر محمد رجبی دوانی و تنی چند از مسئولان مراکز مطالعاتی و انتشاراتی معتبر دیگر، به منظور در پیش گرفتن شیوه پژوهشی مناسب بود. این امر مهم به مرور زمان و بر اساس یافته‌های علمی و تجربی تعیین شد و سپس شیوه کار تدوین و به طور عملی پیاده‌سازی و اجرا شد. به مرور، اهداف مدنظرکامل‌تر و مشخص‌تر شد.

این پژوهشگر دفاع مقدس افزود: به دنبال تعیین روش‌های لازم به منظور تدوین تاریخ دفاع مقدس ملهم از ایدئولوژی‌های مرسوم سنتی و مدرن و در مواردی نیز تلفیق آن دو سبک با یکدیگر، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ با اتکا به تحقیقات میدانی منحصر به فرد خویش و نیز تحقیقات کتابخانه‌ای گسترده در پی پاسخ‌گویی هرچه دقیق‌تر و جامع‌تر به این پرسش‌ها درآمد که جنگ چرا و چگونه آغاز شد و جنگ چرا و چگونه پایان یافت؟ برای این پرسش‌ها انواع پاسخ‌ها از جنبه‌های گوناگون سیاسی، راهبردی، ژئوپلتیک، تاریخی، مولفه‌های قدرت و ... وجود داشت اما هریک از منظر یا سطوحی آن را دنبال می‌کردند.

وی با بیان اینکه ضرورت داشت مرکز علاوه بر اتخاذ شیوه‌های لازم برای ورود به موضوع که بیشتر معطوف به چارچوب محتوایی کار تاریخی می‌شد نیز رویه‌ای را در پیش بگیرد، توضیح داد: بنابراین، مدیریت جنگ که در حوزه سیاسی روش تحلیل ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی را در دستور کار قرار داده بود، در بعد نظامی و عملیاتی نیز بایستی اصول و شیوه‌های تحلیل دیگری را درنظر می‌گرفت. این سطوح عبارت بودن از رده‌های مختلف تصمیم‌گیری و سیاست‌گذاری، مدیریت پشتیبانی و در نهایت اجراکنندگان عملیات. این رده‌ها، از رده فرماندهی کل قوا که تصمیم‌گیری مباحث کلان و راهبردی و تعیین سرنوشت خطوط کلی جنگ را بر عهده دارد شروع می‌شود و به اجرای عملیات توسط نیروهای تکاور و پشتیبان ختم می‌شود. هر یک از این سطوح از جنبه‌های نظامی اهمیت خاص خود را دارد. لازمه یک بررسی همه جانبه، تحقیق، مطالعه و درنظرگرفتن همه جنبه‌ای راهبردی و تاکتیکی مطرح شده در این رده‌هاست.

رزاق‌زاده افزود: تجربه تاریخ‌نگاری که پیشینه‌ای در کشور نداشت مانند سایر فعالیت‌های خودجوش انقلابی به سرعت از نظر کمی و کیفی ارتقا یافت و همچون ضروریات دیگر جنگ در صحنه‌های نبرد به امری ثابت تبدیل شد. راویان بایستی اطلاعات، اخبارو اسناد رده‌های فرماندهی تا نیروهای رزمنده حاضر در صحنه‌های نبرد را از قرارگاه مرکزی و تابعه و یگان‌های تحت امر آنها جمع‌آوری کرده، ضمن نگارش و ثبت و ضبط روزانه وقایع، مستندات لازم دیگر را نیز تهیه می‌کردند تا زمینه لازم برای انجام دادن تحقیق‌های ژرف‌تر فراهم می‌شد.

حضور فعال راویان درعملیات طریق‌القدس
وی با بیان اینکه کار مهم و دشوار جمع‌آوری اخبار، گزارش‌ها، آمارها و اطلاعات معتبر و موثق از مراکز طرح‌ریزی، هدایت و فرماندهی عملیات و همچنین میدان‌های نبرد و صحنه‌های درگیری که از بهار1360 آغاز شده بود، با حضور راویان پرتلاش، متعهد و خستگی‌ناپذیر با انگیزه‌ها و رویکردهای جدیدتری ادامه یافت، گفت: در عملیات طریق‌القدس حضور راویان گامی بود در جهات گردآوری هرچه دقیق‌تر جزئیات و حضور فعال‌تر در صحنه‌های عملیاتی. ضبط مکالمات بی‌سیم و حضور در اتاق‌های جنگ فرماندهی و هدایت عملیات در این مرحله؛ یعنی آذر 1360، انجام شد. اما حضور صرف در کنار فرمانده عملیات کفایت نمی‌کرد. تامل در این مرحله موجب اتخاذ تدبیری جدید از سوی فرماندهان جنگ با مرکز در نشستی مشترک شد که نتیجه آن در نبرد بعدی آشکار شد.

رزاق‌زاده تصریح کرد: کار سترگ و خطیر تاریخ‌نگاری جنگ با بهره‌گیری از روش سنتی و جدید با هدف ثبت حوادث و وقایع مهم و تاثیرگذار این مرز و بوم و انتقال میراث گرانبهای معنوی به نسل‌های آینده و نیز تبیین نقش مردم، دولت و نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران با استعانت از ذات اقدس الهی و پیروی از رهنمودهای رهبر کبیر انقلاب اسلامی امام خمینی(ره) مبتنی بر عوامل و شاخص‌های ملموس علمی و تجربی آغاز شد.

این راوی با بیان اینکه با فراهم ‌دن مقدمات و زمینه لازم برای آغاز فعالیت راویان با هدف تاریخ‌نگاری جنگ و همچنین تبیین و تشریح ماموریت محول شده و سپری شدن دورهه‌ای آموزشی لازم، کار اصلی راویان آغاز شد، گفت: حوزه فعالیتی راویان، یگانی بود که به آن مامور شده بودند که شامل تیپ، لشکر، قرارگاه تاکیتیکی(نصرف فتح، فجر و قدس) و قرارگاه اصلی(کربلا) فرماندهی هدایت عملیات می‌شد. زمان آغاز کار نیز دقیقا از تصویب طرح اصلی مانور و تعیین منطقه عملیاتی مورد نظر بود.

این پژوهشگر دفاع مقدس تصریح کرد: پایه و اساس تحقیق و پژوهش محققان اعزامی که با هدف تاریخ‌نگاری وارد میدان شده بودند، حضور دائمی و ثابت در کنار فرماندهان یگان بود که در واقع این فرماندهان ایفا کننده نقش اصلی و تعیین کننده در تصمیم‌سازی‌ها و نصمیم‌گیری‌ها و منشا صدور فرمان‌های گوناگونی مانند حمله و دفاع بودند.

پرهیز از پیش‌داوری و دیدگاه‌های احساسی در تاریخ‌نویسی دفاع مقدس
وی با بیان اینکه از آنجایی که در هر پژوهشی، حضور محقق یا پرسشگر یا متصدی توزیع و جمع‌آوری پرسش‌ها برای اطمینان از کار لازم و ضروری است، این موضوع در کار راوی گری مرسوم شد، گفت: بنابراین پژوهشگران در یگان‌ها حاضر می‌شدند و بر اساس مشاهداتشان استنباطی از موضوع پیدا ی‌کردند. مشاهدات راوی در کنار فرمانده، داده‌های اطلاعاتی پژوهشگر را کامل می‌کرد و درک کاملی از موضوع به وی می‌داد. اما چنین درک و فهمی از موضوع نباید محقق را از مدار انصاف و انتقال امانتدارانه حقایق دور می‌کرد. در وضعیتی که راوی همیشه ملازم و همپای فرمانده یگان بود، باید بدون پیش داوری به درج وقایع و رویدادها اقدام می‌کرد.
رزاق‌زاده با بیان اینکه رعایت عینیت در کار مورخ به این معناست که نظر شخصی تاریخ‌نگار در تشریح و تبیین وقایع و حوادث وارد نشود و مقاطع مهم تاریخی و ماوقع قضایای دفاع مقدس فارغ از هرگونه ذهنیت و پیش داوری به تصویر کشیده شود، تصریح کرد: در تاریخ‌نگاری محقق بایستی خود را از دام قضاوت ارزشی، احساسی و صنفی برهاند و دیدگاهی واقع‌گرایانه داشته باشد. امری که در برخی سازمان‌های نظامی از هنگام آغاز جنگ مانند پیله‌ای مبنای تفکر، عمل و نگرش قرار گرفت و در آثار و نوشته‌های آنان نفوذ و رسوخ کرد و همچنان با آنان همراه است.
این راوی با تاکید بر اینکه در ثبت وقایع باید به این موضوع توجه داشت که رویدادی که در گذشته به وقوع پیوسته، کیفیتی تغییر ناپذیر و تثبیت‌شده دارد، گفت: آنچه که روی داده است، دقیقا به این معناست که عینیت یافته و ویژگی‌هایی دارد و همان واقعه باید بر اساس مستندات بازنمایی شود و در واقع، آنچه بازسازی می‌شود، با اعتنا به مستندات باید نشان دهنده عین واقعیت باشد. در واقع، اصالت با اصل واقعه و رخداد است نه استنباط راوی . لذا کار راوی از مرحله حضور در صحنه و مشاهده وقایع، تا هنگام حضول به یک درک و فهم جدید به منظور درج گزارش‌های اصل ماجرا رقم می‌خورد نه جانبداری به سمت ایل و تبار و صنف خویش.
این پژوهشگر دفاع مقدس افزود: پس از آنکه راوی در صحنه حضور می‌یافت و درک و استنباطی از محل و حیطه ماموریتی خود پیدا می‌کرد، می‌بایست حاصل مشاهدات و استنباط‌های خود را به طور منظم و منسجم در دفاتر مخصوص راوی درج می‌کرد.
وی با اشاره به اینکه اطلاعات دفترچه راوی مجموعه‌ای از صورت جلسات، مشاهدات، شنیده‌ها، ملاحظات و جمع‌بندی وقایع در صحنه نبرد از اتاق‌های فرماندهی گرفته تا مناطق عملیاتی است، گفت: از این نوع دفاتر بیش از 1250 نسخه در مرکز موجود است.
رزاق‌زاده با بیان اینکه در اواخر دهه 1350 و ابتدای دهه 1360 هجری شمسی، مناسب‌ترین شیوه ثبت مطالب شفاهی و گفت‌وگوها، نشست‌ها و سایر مطالب شنیداری، ضبط آنها بود، ادامه داد: راوی ملزم بود ضمن ضبط جلسات، مصاحبه‌ها، سخنرانی‌ها، هدایت عملیات، بی‌سیم‌ها و نشست‌ها و مذاکرات غیر رسمی، همه مطالب لازم در خصوص برد را گردآوری و فراهم کند و بر غنای منابع دست اول خود بیافزاید. راویان، این منابع دست اول و ناب را پس از پایان یافتن عملیات، سازمان می‌دادند و به تعبیری سازمان‌دهی اولیه می‌کردند تا در بخش‌های بعدی پردازش‌های لازم برای حفظ و نگهداری و بهره‌برداری لازم از آنها انجام شود.
این راوی با بیان اینکه از جمله وظایف راوی ثبت و ضبط نشست‌هایی بود که در حوزه‌های گوناگون و متنوع رزمی، خدمات رزم و پشتیبانی رزم به اهتمام فرماندهان یگان‌ها با مسئولان واحدهای تحت امر خود برگزار می‌شد، گفت: این نوارها حاوی اطلاعات ارزشمندی در زمینه‌های آمادهسازی، پشتیبانی و طرح مانور، هماهنگی بین واحدها، شناسایی‌ها و شناخت از دشمن بود.
این پژوهشگر دفاع مقدس با اشاره به اینکه هنگام هدایت نبرد، همه تماس‌های فرمانده یگان با واحدهای تحت امر و بالادست خود به طور کامل ضبط، نگهداری و ثبت می‌شد، افزود: نوارهای بی‌سیم، اطلاعات گرانبهایی از حوادث و رخدادهای قبل، حین و پس از عملیات را در خود جای داده است.