نگاهی به تاریخ‌نگاری در آفریقا

تاریخ شفاهی سنگال (2)

مرضیه خزایی، زینب گلستانی

10 آذر 1394

1.2.آرشیوها و مراکز نگهداری اسناد

بوباکار باری[1]، هنگام سخن درباره منابع آرشیوی عظیم تولید شده در جریان استعمار، به اهمیت این منابع می‌پردازد و معتقد است این منابع امکان تاریخ‌گذاری دقیق بر حوادث را به دست می‌دهند. این مورخ به آرشیوهای رسمی، قضایی، و اظهارات دادگاه‌های محلی اشاره می‌کند. همچنین روژه نوگاره[2] به اهمیت منابع موجود در آرشیو آفریقای غربی فرانسه[3] می‌پردازد. ذکر این نکته ضروری به نظر می‌رسد که تقریباً تمام آرشیوهای قاره آفریقا به مراکز دولتی وابسته‌اند، از جمله بورکینافاسو (ریاست جمهوری)، سنگال (نخست وزیری)، و ساحل عاج (وزارت کشور). سالیو ام-بی[4] به وجود 1284 نقشه و طرح مستعمره‌های مختلف آفریقای غربی فرانسه در آرشیو ملی سنگال اشاره می‌کند. این نقشه‌ها اطلاعاتی درباره‌ی ساختار شهری، تاریخ اقتصادی- اجتماعی و تاریخ سیاسی در اختیار قرار می‌دهند. مادامو ان-دیایه [5] با معرفی این منابع، از در حاشیه قرار گرفتن آنها در مطالعات به علت عدم آگاهی محققین، سخن می‌گوید. حال آنکه یکی از وظایف مورخ به زبان آوردن اسناد است و برای رسیدن به این مهم، او می‌باید تمامی منابع در دسترس را مورد مطالعه قرار دهد.[6]  لذا تاریخ نمی‌تواند تنها به ثبت رخدادهای واقع شده در زمانی خاص بسنده کند، بلکه برای رسیدن به معنا باید سایر علوم را نیز به کار بندد.

هم چنین انجمن بین‌المللی آرشیوهای فرانسه زبان[7] که تحت حمایت کتابخانه و آرشیو ملی کبک کانادا است، به پروژه‌ای با عنوان «تبدیل کردن جامعه آرشیوداران فرانسه زبان به مکانی عمومی برای تبادل اطلاعات و تربیت آرشیو داران» می‌پردازد. از سویی مرکز منابع آنلاین [8] ایکا که از سال 1948 فعالیت خود را آغاز کرده است، امکان دسترسی آنلاین به تمام اسناد تهیه شده قبل از 31 دسامبر 2010 را به کار بران داده و سایر منابع تنها در دسترس اعضا قرار می‌گیرد. شرایط عضویت و مزایای عضویت در ایکا که از جمله آن فعالیت در بخش‌های مختلف است، در پایگاه اینترنتی این مرکز قابل مشاهده است. اعضا می‌توانند در این بخش‌ها شرکت کرده و به عنوان محقق در مباحث مختلف شرکت کنند. هم چنین این مرکز ترجمه اسناد و متون مهم را نیز در اختیار کاربران قرار می‌دهد. مسائل مربوط به آرشیوداری و کتابداری هم چنین از سوی فدراسیون بین‌المللی انجمن‌ها و نهادهای کتابخانه‌ها[9] مورد مطالعه قرار می‌گیرد. روی پایگاه اینترنتی بانک جهانی[10] نیز مصاحبه‌هایی در رابطه با اقتصاد کشورهای آفریقایی از جمله جمهوری چاد، کنگو ، و غیره موجود است که می‌تواند به عنوان منابع تاریخ شفاهی اقتصاد آفریقا مورد استفاده محققین و پژوهشگران این حوزه قرار بگیرد.

با این حال اروپا محوری خاص دوران استعمار، این آرشیوها را با کمبودهایی روبرو می‌کند، چرا که آنها تنها با زوایه دید اروپایی به مسائل آفریقا می‌نگرند، چنان که شارل بکر[11] ایرادهایی اساسی بر این شیوه وارد می‌کند. این محقق هم چنین پراکندگی منابع آرشیوی را در مخازنی که معمولاً در پایتخت‌ها قرار دارند، یادآوری می‌کند. بوباکار بری (1985) به این محدودیت‌ها مشکل ناپیوستگی منابع و غنای نابرابر آنها در زمان را می‌افزاید. هم چنین سالیو ام-بی با ارزیابی موقعیت علم آرشیوداری در آفریقا، به مشکل کمبود مالی بخش‌های آرشیوی ایجاد شده در آفریقا پیش یا پس از استقلال می‌پردازد. از سویی دیگر وجود دشمن‌های طبیعی (غبار، نور خورشید، رطوبت، دما، حشرات و ...) خطراتی هستند که تقلیل منابع آرشیو با آنها روبروست.

2. تاریخ شفاهی سنگال، محدودیت‌ها و جذابیت‌ها

سنگال، که از قرن هفدهم و در نتیجه استعماری فرهنگی، به تدریج به مستعمره‌ای فرهنگی برای کشور فرانسه بدل شده بود، با روی کار آمدن فِدهرب[12]، به طور رسمی به یکی از مستعمرات فرانسه بدل شد و در زمره کشورهای آفریقای غربی فرانسه[13] قرار گرفت. از این رو در تاریخ جنگ‌های جهانی اول و دوم، شاهد حضور تیراندازان ماهر سنگالی در ارتش فرانسه هستیم، سربازانی که هر یک به نوعی منبعی برای مطالعات تاریخ شفاهی محسوب می‌شوند. از دیگر وقایع مهم تاریخی این کشور می‌توان به استقلال این کشور در سال 1960 اشاره کرد. در ادامه سعی می کنیم منابع و مراکزی که گوشه‌هایی از تاریخ شفاهی مخاطرات تاریخی این کشور را به نمایش بگذارند، معرفی کنیم.

2.1. مراکز فعال تاریخ شفاهی سنگال

هنگامی که در سال 1816، استعمار نوین فرانسوی، خود دولت فرانسه را به اداره امور مستعمرات می‌گمارد، دفاتر آرشیو داری دولت نیز مسئول پرداختن به امور آرشیوها می‌گردند. آرشیوهایی که علی رغم تدبیرات اندیشیده شده، بخشی از آنها از دست می‌رود. برای مثال در سال 1907، لوئی پش[14]، یکی از نمایندگان مجلس ملی مدعی شد نسخه اصل این آرشیو‌ها را در اختیار دارد. از آن پس به دستور وزیر مستعمرات، یعنی میلی-لاکروا[15]، تدابیر امنیتی بیشتری جهت نگهداری از آرشیوها اندیشیده ‌شد و در سال در 1913، مخزن آرشیوهای آفریقای غربی فرانسه، در داکار مستقر شد. هم چنین در مراکز مهم هر یک از مستعمرات، آرشیو ایجاد ‌شد و بدین ترتیب آرشیوهای آفریقای غربی فرانسه زبان به وجود آمدند. علی رغم آرشیوهای هندو چین، ماداگاسکار، آفریقای استوایی فرانسه، یا الجزایر که به بهانه اصل حاکمیت، امروزه همگی در مرکز آرشیوهای ماورالبحار[16] در اگزان پروانس نگهداری می‌شوند. آرشیوهای آفریقای غربی فرانسه در داکار ماندگار شدند و از سال 1916 به صورت میکروفیلم درآمدند. با این حال هنگام اوج گیری فعالیت‌های ضد استعماری در آفریقا، بخشی از اسناد این آرشیو به اروپا و به خصوص فرانسه منتقل شد و امروزه در مراکز اسناد نانت و اگزان پروانس نگهداری می‌شوند. هم چنین، این میکروفیلم‌ها در آرشیوهای ملی پاریس و اگزان پروانس هم موجود هستند. پس از کنفرانس بین المللی آرشیوها که در سال‌های 1977 و 1994 به ترتیب در کالیاری و سالونیک برگزار شد، و آرشیو ملی سنگال[17] را به عنوان میراثی مشترک معرفی کرد، بسیاری از کشورها، از جمله گینه، ماریتیم، و اخیراً نیجریه، سعی در تهیه میکروفیلم‌های تمام یا بخشی از آرشیوهای مرتبط با تاریخ کشورشان کردند که در ذخایر ای او اف نگهداری می‌شوند. البته نباید این نکته را نادیده گرفت که آرشیوهای مستعمرات، همواره نشان استعمار را با خود به دنبال می‌کشند، چرا که به عقیده سالیو ام بی[18]، رئیس مرکز آرشیو سنگال، این آرشیوها برای نشان دادن موقعیت‌های استعماری ایجاد شده‌اند و به مسائلی چون اشغال نظامی (مقاله‌های کلود فور[19])، به نمایش گذاشتن سنگال (ژرژ‌هاردی[20]، 1921)، ارتباط تمدن فرانسوی با آفریقا (آموزش به عنوان اشغال روحی) می‌پردازند. مراجعه و استفاده از این اسناد که 1800 کیلومتر کاغذ را در بر می‌گیرند، با داشتن مجوز دولتی و به شرط احترام به زندگی خصوصی افراد حقیقی امکان پذیر است. در واقع آرشیو داکار از جمله مراکزی است که قوانینی برای استفاده از آن تدوین شده است، از جمله تصویب قانونی در سال 2000 مبنی بر دریافت مبلغی جهت عضویت در این مرکز. در این آرشیو، پژوهشگران بسیاری با ملیت‌های مختلف–آفریقایی، فرانسوی، آمریکایی، کانادایی، آلمانی، انگلیسی، و هلندی – به مطالعه و تحقیق مشغول هستند. با این حال، این آرشیوها از دیدگاه مردم آفریقا منابعی دست اول از تاریخ این قاره هستند که در آفریقا به وجود آمده و مورد پذیرش واقع شده است. این آرشیوها هم چنین در برگیرنده منابع شفاهی، و دست اول عربی یا عجمی (حروف عرب برای نگارش زبانهای آفریقایی مثل زبانهای فولا، سونینکه، و هوسه[21] ) هستند.

از دیگر مراکز سنگالی که به مسائل مرتبط با آرشیوداری و از جمله تربیت آرشیوداران فرانسوی زبان و پرتغالی زبان می‌پردازد، «مؤسسه آموزش عالی کتابداری، آرشیوداری و نگهداری اسناد داکار»[22] است که در سال 1970 بر پایه مرکز منطقه ای تربیت کتابداران[23] افتتاح شد. از جمله فعالیت‌های مرکز ایباد[24] می‌توان به برگزاری همایش‌هایی اشاره کرد که از جمله آنها می‌توان به همایش «اطلاعات، دموکراسی و توسعه» که در ژوئن 2001 برگزار شد، اشاره کرد. از جمله مباحث ارائه شده در این همایش، موضوع سیاست ملی آرشیوهای سنگال بود که از سوی سالیو ام-بی مطرح شد. هم چنین اساتید دیگری چون امانوئل کابو[25]، استاد مدرسه عالی پلی تکنیک سنگال به بحث درباره نقش اطلاعات در ایالتی کردن سنگال، و مارسل لاژونس[26]، عضو هیئت علمی دانشگاه ابسی[27] مونترئال، در مقاله ای با عنوان «ماموریتی نو برای آرشیوها: دفاع و ارتقای حقوق شهروندان» پرداختند. کلودین پل، عضو آرشیو ملی فرانسه، مقاله‌ای با عنوان «آرشیوها ابزار دموکراسی»[28]، و مصطفی ان-گید، عضو هیئت علمی دانشکده حقوق و علوم سیاسی ایباد و هم چنین دانشگاه یوکاد[29]، مقاله‌ای با عنوان «حقوق دسترسی به اطلاعات دولتی در سنگال» ارائه دادند.

علاوم بر این مراکز می‌توان به روزنامه‌های رسمی سنگال و از جمله روزنامه رسمی دولت این کشور که بر روی پایگاه اینترنتی آن قابل دسترسی است، اشاره کرد.

2.2منابع کتبی تاریخ شفاهی

ژان-ماری بورون[30] در بخشی از کتاب تاریخ: جهان و فرهنگهای مذهبی، ماموریت و سیاست پس از سال 1945: پدران سفید، بازیگران صحنه استعمار: مأموریت کاتولیکی و خطر سیاسی در اُت-ولتا[31] در فردای جنگ جهانی دوم، با نگاهی تاریخ محور، به بررسی مسایل سیاسی آفریقای غربی و مشکلات استقلال این کشور‌ها در سال 1960 می‌پردازد. نویسنده با تکیه بر آرشیو‌های مذهبی و حکومتی ، و منابع شفاهی آنها، نقش سیاسی و ماموریت مبلغان مذهبی کاتولیک در این مناطق را مطالعه می‌کند.

کتاب مهاجران نادیده گرفته شده در سنگال علیا: 1900-1946[32]، سعی می‌کند با استفاده از منابع شفاهی شامل مشاهدات و تجربیات شخصی مهاجران آفریقایی سال‌های 1946-1900، روایتی نو از بردگی مردم سنگال ارائه دهد. با وجود این، به دلیل مرگ تقریباً تمامی شاهدان دوره اول سال‌های 1920-1900 نگارنده، به ناچار، به مصاحبه با نوادگان این افراد می‌پردازد. در نتیجه افراد مختلف از جمله مهاجران و خانواده آنها به عنوان مخبران این تحقیق مطرح می‌شوند. این پژوهش در واقع دربرگیرنده بیست پژوهش است که در مناطقی چون داکار، باماکو[33]، کیدیرآ[34] صورت گرفته است که به عنوان «ورودی»[35] مهاجران مشهور شناخته می‌شوند. این تحقیق در نوامبر سال 2003 و در طی سه هفته انجام شده است. پژوهشگر این تحقیق با کمک آرشیو‌های دادگستری، پدیده ی ازدواج مهاجران و تردد زنان و دختران جوان به مناطق روستایی را بررسی می‌کند؛ و در آخر نیز با مطالعه مکانیزم‌های استعماری به توضیح این مطلب می‌پردازد که مهاجرت زنان تا چه اندازه تحت کنترل استعمارگران بوده است؛ اینکه چگونه استعمارگران، به خصوص پس از تصویب قانون سال 1920 که ناظر بر مهاجرت افراد ساکن در ای او اف[36] بود، از زنان به عنوان ابزاری برای کنترل مهاجرت مردان و تحت فشار قرار دادن آنان برای شرکت در کارهای اجباری، استفاده می‌کرده‌اند.

از جمله آثار دیگر در این زمینه بایدستی به آثار جو لون[37]، استادیار دانشگاه میشیگان-دیربورن اشاره کرد؛ از جمله کتابی با عنوان خاطرات طوفان: تاریخ شفاهی سنگال از جنگ جهانی اول. از سری تاریخ اجتماعی آفریقا[38] که در سال 2000 برنده ی جایزه آلفرد هگوی بوده است. این کتاب که محصول مطالعه‌ای با رویکرد تاریخ شفاهی است، به وصف تجربه سربازان آفریقایی در طول جنگ و پس از آن و هم چنین در تحلیل‌هایی بی‌مثال از آنچه نویسنده «طوفان فاجعه بار اروپایی» می‌خواندش، به شرح سرنوشت آفریقاییان چون موضوع استعمار، و قربانیان معصوم جنگ جهانی اول و استعمارگری می‌پردازد. نویسنده هم چنین در اثر دیگری با عنوان صداهای آفریقایی جنگ جهانی اول، گلچینی از زندگی نظامیان سنگالی[39]، با رویکرد تاریخ شفاهی به بیان تجربیات نظامیان سنگالی ‌پرداخته است. او همچنین طی همکاری با آرشیو تاریخ شفاهی سنگال منابع مربوط به این کشور طی سال‌های 1982-1983 را جمع‌آوری کرده است.

هم چنین سامبا دیوپ، در کتاب تاریخ شفاهی و ادبیات مردم وولوف در شمال اوئالئ سنگال: حکم رانی کلمه (راوی) در سنت وولوف[40]، شرح مبنا و اصل پادشاهی‌های وولوف را بیان کرده است.

از دیگر منابع راهگشا در مطالعه تاریخ شفاهی سنگال باید فصلنامه‌ی آفریقا-تاریخ[41] را نام برد که از سال 1981 در داکار منتشر می‌شود. هم چنین دانشگاه پورس مورس در پروژه‌ای با عنوان تاریخ شفاهی در ورای نسل‌ها، برنامه‌ی تحقیقاتی مشترکی را با دانشگاه‌های داکار و الجزیره جهت کشف انگیزه‌ها، تجارب و خاطرات جانبازان الجزایری و سنگالی جنگ الجزایر با رویکرد تاریخ شفاهی تطبیقی و فرا نسلی، در دست اجرا دارد.

همانگونه که مشاهده شد، تاریخ‌نگاری آفریقا به شدت وابسته به منابع شفاهی و از جمله سنت شفاهی این قاره است. و این مسئله‌ای است که ضرورت بازبینی در تاریخ‌نگاری این قاره را لازم می‌سازد. گرایش جدیدی که طی دهه‌های گذشته برای ثبت تاریخ آفریقا با استفاده از رویکردهای مختلف از جمله تاریخ شفاهی، در میان محققان پدید آمده است. از دیدگاه کی زربو، اشتیاقی در سطح جهانی، برای شناخت هر چه بهتر مردمانی به وجود آمده است که نه تنها سرزمینشان بلکه تاریخشان نیز قربانی استعمار بوده است.

منابع:

1. تاریخ نگاری و روش شناختی آن

• OBENGA Th 1980. Pour une nouvelle histoire. Paris, Présence Africaine.
• BLOCH M 1974. Apologie pour L’histoire ou métier d’historien. Paris, A Colin.
• FEBVRE L, 1965, Combat pour L’histoire. Paris, A Colin.
• Samaran CH, l’Histoire et ses méthodes, 1961, Fournitures diverses, Encyclopédie de la Pléiade.

1. تاریخ نگاری در آفریقا

• SALL B 1988. I‘ Histoire et conscience historique : De la philosophie de 1’ histoire dans 1’ oeuvre de Cheikh Anta Diop”, Afrique développertien[ vol XIII, no4 , pages 105-113.
• KAKÉ Ibrahim Baba 1983. Combat pour l’histoire africaine. Paris, Présence AfIicaine.
• KI-ZERBO J, 1972. Histoire de I’Afrique. d’hier à demain. Paris, Hatier.
• KI-ZERBO J 1954. ‘‘ Histoire et conscience nègre”, Présence Afiicnine, ocl-nov. pages 33-38.
• OLIVER R., 1971, “L‘historiographie occidentale et son rapport avec l’Afrique”, in MVENG R P E, Perspectives nouvelles sur l’histoire africaine, Paris, Présence Africaine, pages 43-47.

• CORNEVIN R 1966 a, “ La chronologie, pierre d’achoppement de 1’ histoire africaine”, Africa 17O 60, oct. pages 6-7.
• SAHLI M., 1965, Décoloniser I’hisioire. Paris, Maspero.

1. سنت شفاهی و تاریخ نگاری در آفریقا

• KI-ZERBO J 1990 ‘‘ La tradition orale comme source historiographique”, Le Courrier, avril pages
•  
• DOSSEVI Oth 1979. “ Problème posé par la lecture des textes transcrits de l’oralité’’, Annales de la faculté des lettres et Sciences humaines de Dakar no 9 pages 13 1-169.
• HENIGE X P 1974. The chronologie of oral tradilion. Quest for a chimmera. Oxford, Clarendon Press.
• VANSINA J 1966. De la tradition orale: Essai de méthodologie historique. Tervuren, Musée royal d’Afrique centrale.
• CORNEVIN R 1966 b, “L‘histoire de l’Afrique noire et I’importaiice de.s sources orales”, Les

Cahiers de l’Histoire n 61, novenlbre, p. 4-6.

• PERSON Y 1962. “Tradition orale et chronologie”, Cahiers d’Études Africaines, II (3, 7, pages 462- 476.

1. مسائل مربوط به آرشیوها و مراکز نگهداری اسناد در آفریقا

• MBAYE S 1990. Guide des archives de L’Afrique Occidentale Française. Dakar. Directions des archives.
• MBAYE S 1982. ‘‘ Problèmes spécifiques aux archives en Afrique”, La gazette des archives no 116, ler trimestre, pages 20-29.
• NOUGARET R. 1997. “ Les sources de l’histoire économique de 1’ AOF dans les archives du crédit lyonnais”, in BECKER et al. : AOF : Réalités et héritages: Sociétés ouest- africaine et ordre

colonial 1895-1960, tome I. Dakar, Direction des Archives du Sénégal, pages 493-503.

• NDIAYE M 1986. Une source méconnue pour l’histoire nationale : Les documents iconographiques et cartographiques aux Archives du Sénégal. Dakar, EBAD.
• http://www.aiaf.org
• www.ica.org
• http://www.ifla.org

1. منابع تاریخی مربوط به سنگال

• BECKER C 1985. “Histoire de la Sénégambie du XVème au XVIIème siècle: un bilan’’, Cahiers d’Etudes Afiicaines n°98, XXV-2, pages 213-242.
• BOURON، Jean-Marie Histoire, monde et cultures religieuses 2010/2 (n°14) Mission et politique après 1945 : Les Pères Blancs, acteurs du jeu colonial. Mission catholique et enjeux politiques en Haute-Volta au lendemain de la seconde guerre mondiale, Karthala, ISSN : 2267-7313. ISSN en ligne : 2271-1848. ISBN : 9782811104023.

1. منابع مکتوب تاریخ شفاهی سنگال

• RODET Marie, 2009, Les migrantes ignorées du Haut-Sénégal : 1900-1946, Paris, Karthala, 2009, (ISBN : 9782811100940)
• LUNN J 1999. Memoirs of the Maelstrom: A Senegalese Oral History of the First World War. Social History of Africa Series. Portsmouth, NH: Heinemann / Oxford: James Currey / Cape Town: David Philip.
• LUNN J African Voices from the Great War: An Anthology of Senegalese Soldiers' Life Histories. Forthcoming, University of Wisconsin Press.

1. آرشیوهای مربوط به سنگال

• MBAYE S, 2004. «Les archives en Afrique de l'Ouest : un patrimoine en mutation», in http://elec.enc.sorbonne.fr/conferences/mbaye#tocfrom1.
• http://www.ebad.ucad.sn
• http://www.archivesdusenegal.gouv.sn/