گزارشی از فعالیت‌های
تاریخ شفاهی جنگ جهانی اول و دوم در فرانسه
مرضیه خزایی و زینب گلستانی
03 آبان 1394
تاریخ دو جنگ جهانی اول و دوم، به عنوان یکی از وقایع بسیار مهم و تأثیرگذار بر زندگی انسان قرن بیست، تاکنون مورد توجه محققان و مورخان بسیاری قرار گرفته است، تاریخ‌نگارانی که گاه خود، به واسطه عمق و گستره عظیم این فجایع تاریخی در بطن آن قرار گرفته و از نزدیک شاهد نبردی جانکاه برای حفظ خاک سرزمینشان بوده‌اند. از میان این کشورها می‌توان به کشور فرانسه اشاره کرد که خود به عنوان یکی از دولت‌های حاضر در این جنگ‌ها، از نزدیک با وقایع اندوهناک آن آشناست. از این رو در این کشور شاهد فعالیت سازمان‌ها و نهادهایی هستیم که به جمع‌آوری منابع مستند و شفاهی از تاریخ این دو جنگ مبادرت می‌ورزند. نهادهایی که خود به عنوان یکی از مهمترین نهادهای فعال در سطح جهان شناخته می‌شوند و گفتار حاضر سعی در ارائه‌ی چشم اندازی از این سازما ن‌ها و فعالیت‌های‌شان دارد.
با توجه به گستردگی منابع موجود، در این نوشتار سعی در طبقه‌بندی این اسناد شده است که از میان آنها می‌توان به منابع نظری تاریخ شفاهی، فیلم، میکروفیلم، کتب و مقالات تهیه شده در این حوزه اشاره کرد. همانگونه که از نام تاریخ شفاهی بر می‌آید، این منابع در حقیقت در برگیرنده گزارشان شاهدان عینی این دو جنگ هستند.
منابع نظری تاریخ شفاهی
منابع نظری تاریخ شفاهی در برگیرنده مقالات، کتاب‌ها وگاه مباحثه میان صاحب نظران این حوزه است. برای مثال، می‌توان به مباحثه میان فلورانس دسکام [1]و فلورانس وبر [2]، اشاره نمود که مدیریت آن را برنارد مولر [3] بر عهده داشت. در این مباحثه که با عنوان «آرشیو شفاهی و مباحثات قوم‌نگاری. مباحثه‌ای میان فلورانی دسکام و فلورانس وبر»[4] برگزار شد، در ابتدا شرکت‌کنندگان در رابطه با چگونگی شکل‌گیری تاریخ از دیدگاه علم مردم‌نگاری سخن می‌گویند و سپس، نقطه نظر این علم نسبت به تاریخچه تاریخ شفاهی، لزوم آن، اهمیت و چگونگی عمل مصاحبه، ضبط صدا و همچنین چگونگی رابطه مابین مصاحبه‌کننده و مخبر را یاد آور می‌شوند. ایشان در انتها به بحث درباره مشاهده یک واقعه تاریخی، فن گوش دادن به مخبر آن و تشکیل آرشیو شفاهی می‌پردازند.
مقاله مارک بلوش[5] با عنوان «اندیشه‌های یک مورخ درباره اخبار اشتباه جنگ»[6] که در مجله «استنتاج تاریخی»[7] به چاپ رسیده نیز از جمله مقالاتی است که با رویکرد تاریخ شفاهی به مسئله شهادت (گواهی دادن) یک واقعه تاریخی می‌پردازد. این مقاله بر روی وبگاه‌های Wikisource و Gallica قابل دسترسی است.
از دیگرمنابع نظری موجود در حوزه تاریخ شفاهی می‌توان به مقاله ونسان دوکلر[8]، با عنوان «آرشیو شفاهی و تحقیقات معاصر. تاریخی جاری»[9] اشاره نمود. این مقاله بر روی وبگاه Cairn قابل دسترسی است. هم چنین کتابی از انییس کلو با عنوان «می 68 مورخان، مابین هویت روایی و تاریخ شفاهی» که در گزارش قبلی مورد اشاره قرار گرفت، از جمله این منابع نظری است.
منابع مکتوب در زمینه‌ی تاریخ شفاهی جنگ جهانی اول و دوم
جنگ جهانی اول
کتاب پنج جلدی « خاطرات جنگ جهانی اول»[10]، تألیف لوسین بارو[11]، از جمله آثاری است که به مشاهدات سربازان فرانسوی حاضر در جنگ جهانی اول می‌پردازد. این مجموعه بر روی وبگاه کتابخانه Wordpress.com [12] قابل دسترسی است. بارو در سال 1974 به جمع وری این مشاهدات مبادرت ورزید. اولین مصاحبه‌شونده یا راوی او، عموی خود نویسنده و آخرین ایشان، لوئی دو کزناو[13] در سن 108 سالگی بوده است. با این حال، به علت فوت 27 نفر از کسانی که نامشان در میان 187 فرد مصاحبه‌شده، قید شده است، نویسنده تنها به استفاده از دست نوشته‌های ایشان بسنده کرده است. خاطرات 160 سرباز دیگر، که اغلب از سربازان فرانسوی حاضر در فورز[14] بوده‌اند، از طریق مصاحبه مستقیم توسط نویسنده ضبط شده است. این مصاحبه‌ها در آرشیو دپارتمان لوار (Loire) موجود است، که خودآؤآآآآآآآآآآآ مصاحبه‌‌ای با لوسین بارو درباره‌ی چگونگی تهیه این مجموعه و تجربیاتش در این باره انجام داده است. متن این مصاحبه بر روی وبگاه این دپارتمان به آدرسی که در پانوشت می‌آید، موجود است.[15]
جنگ جهانی دوم
«جنگ مشروع»[16]، اثری از استادز ترکل[17] است که در سال 2006 به چاپ رسیده و به بیان تاریخ شفاهی جنگ دوم جهانی از نگاه چهل و هفت عامل آمریکایی معروف یا گمنام حاضر در این جنگ می‌پردازد. راویان در این کتاب با زیرکی و گاه با کلامی طنزآلود تجربیات خود را از جنگ بازگو می‌کنند، و بدین ترتیب چهره‌ای بدیع از آمریکای قرن بیست را به نمایش می‌گذارند. استادز ترکل، با این کتاب برنده جایزه پولیتزر[18] شد.
ماگارت کلینزویتز[19] در کتابی با عنوان "مبارزانی از جنس سایه: تاریخ زنان مبارز در مقاومت فرانسه سال‌های 1940-1945"[20]، با استفاده از مصاحبه‌هایی که خود او با بازماندگان زن عضو جبهه مقاومت فرانسه انجام داده، به اثبات نقش اساسی زنان در مبارزه علیه آلمان‌ها، می‌پردازد.
کتاب «فرانسه مقاوم، تاریخ قهرمانان عادی»[21] نوشته آلن ونسنو[22] نیز به بیان مشاهدات و اقوال شصت نفر از اعضای فعال جبهه مقاومت ملی فرانسه طی اشغال این کشور توسط آلمان‌ها، می‌پردازد. هم چنین ژان فرانسوا موراسیول[23] در کتاب «تاریخ مقاومت در فرانسه»[24] اقوال شفاهی شاهدان عینی تاریخ جنگ جهانی دوم را نقل می‌کند.
مراکز فعال در زمینه‌ی تاریخ شفاهی جنگ‌های جهانی اول و دوم فرانسه
جنگ جهانی اول
کتابخانه و آرشیو کانادا (BAC)[25] با مشارکت مبارزان قدیم کانادا (ACC)، اقدام به انتشار تاریخ شفاهی جنگ جهانی اول با عنوان «تاریخ شفاهی جنگ جهانی اول: مبارزان قدیمی سال‌های 1918-1914»[26] کرده است. این اسناد با عنوان "در میدان افتخار"[27] در تاریخ 11 نوامبر سال 1964 و 7 مارس سال 1965 در قالب برنامه‌ای رادیویی از شبکه CBC پخش شده‌اند، و دربرگیرنده مصاحبه‌هایی با مبارزان قدیمی کانادایی حاضر در این جنگ است. به کوشش وبگاه کتابخانه و آرشیو کانادا[28]، طبقه بندی موضوعی این مصاحبه‌ها هم اکنون در هفت بخش با عناوین «دومین نبرد ایپر»، «قله ویمی»، «جنگ هوایی»، «نبرد سُم»، « جنگ سنگرها»، «نبرد پاسشندال»، «دیدگاه‌هایی در باره جنگ»، در دسترس می‌باشد.[29] این فایل‌ها که به صورت صوتی و یا نوشتاری در دسترس هستند، بیانگر دیدگاه شخصی نسل شرکت کننده در جنگ هستند. هم چنین کانال رادیویی ici radio canada[30] خود اقدام به انتشار خاطرات مردان و زنان کانادایی نموده است که فرزندان خود را به خاطر باور‌ها و یا از روی زور و اجبار طی این جنگ از دست داده‌اند. اپیزودهای این برنامه بر روی وبگاه این رادیو قابل دسترسی است.
هم چنین مقاله‌ی «خاطره شفاهی جنگ جهانی اول، میراثی مشترک»[31] به زبان انگلیسی به بیان تاریخ جنگ جهانی اول از دیدگاه شاهدان عینی می‌پردازد. این مقاله بر روی وبگاه europeana soundes[32] در دسترس است.
جنگ جهانی دوم
کانون تاریخ راه آهن با مشارکت آرشیو ملی فرانسه در اواخر سال 2011، اقدام به تهیه آرشیوی شفاهی از مشاهدات برخی کارکنان این سازمان و اعضای خانواده‌شان از وقایع اشغال فرانسه توسط آلمان‌ها، بعد از جنگ جهانی دوم، کرده است. این اسناد شامل اقوال افرادی است که هر یک به نوعی درگیر این واقعه بوده‌ا ند. در ابتدا، تیم مطالعاتی «قطب آرشیوهای شفاهی راه آهن و تاریخ »[33]، با ملاقات کارمندان قدیمی این سازمان (SNCF)[34] و مصاحبه با ایشان، آرشیوی مشتمل بر 400 ساعت مصاحبه ضبط‌شده و بیش از 3000 سند، را از سراسر فرانسه جمع‌آوری کردند. سپس منتخبی از این آرشیو، یعنی مشاهدات افرادی را که در این محدوده تاریخی حدود 15-30 سال داشته اند، در نمایشگاهی تحت عنوان «صدای راه آهن، تاریخ شفاهی سال‌های 1950-1930: شهادت راه آهن جنگ زده»[35] در معرض دید عموم قرار دادند. سالن آرشیو ملی، سایت Pierrefitte-sur-Seine در تاریخ 8 آوریل تا 20 ژوئن 2015 میزبان این نمایشگاه بوده است. اطلاعات بیشتر در رابطه با این مجموعه در دو وبگاهی که در پانوشت خواهد آمد، در دسترس است.[36] هم چنین بخشی از این اسناد شفاهی به صورت رایگان بر روی وبگاه www.memoire-orale.org در دسترس هستند.
علاوه بر این، وبگاه ارشومیست[37] فایلی تصویری را با عنوان «آوشویتز، آلبوم خاطرات غم دیدگان"[38] به نمایش می‌گذارد، که روی DVD [39] در دسترس است. این آلبوم شامل 188 نگاتیو عکس جمع‌آوری شده توسط عکاسی از SS است. این عکاس اسنادی از چند صد هزار مجارستانی که توسط نازی‌ها به کام مرگ کشانده شده اند تهیه می‌کند؛ آلبومی که به طور اتفاقی پس از خروج آلمان‌ها از فرانسه توسط لی لی ژکوب، نجات یافته از شواه[40]، در سال 1945 کشف می‌شود. بعدها در سال 1985 مستندساز فرانسوی، آلن ژوبر[41]، به کمک این فایل‌ها و گفتگو با بازماندگان این واقعه، سندی شفاهی از این مقطع تا ریخی تهیه می‌کند. البته این فیلم که به همت انتشارت مون پارناس[42] منتشر شده، با فیلم‌هایی که در آرشیو ملی مرتبط با موضوع اردوگاه نازی‌ها (Auschwitz) بوده و به خصوص با فیلم سخنان مورخ معروف: آنت ویرویورکا[43] و مصاحبه ای با آلن ژبر[44]، کامل می‌شود.
همچنین کشور کانادا به منظور ایجاد اسناد شفاهی مربوط به جنگ جهانی دوم و جنگ کره در سال 2012، پروژه‌ای را با عنوان «مبارزان قدیمی جنگ جهانی دوم و جنگ کره از تجربیات و خاطراتشان برای پروژه خاطرات می‌گویند»[45] کلید زد. بدین منظور از مبارزان قدیمی شهر مونترال دعوت به عمل آمد تا در هتل مرتاین شهر بوشرویل[46] گرد هم آیند. بدین ترتیب بر اساس مصاحبه‌های انجام شده با این سربازان و مشاهداتشان از جنگ، 2500 سند شفاهی تهیه شد. آرشیو «پروژه خاطره»[47] باهمکاری سازمان تاریخ دومینیون[48] فایل‌های این روایات را به دو زبان رسمی فرانسه و انگلیسی بر روی وبگاهی[49]منتشر ساخته است. در ضمن این آرشیو با حمایت دولت کانادا جمع‌آوری و تدوین شده است.
به علاوه، فیلمسازان فرانسوی و آلمانی زبان کشور سوئیس مجموعه فیلم‌های مستندی، شامل21 فیلم، تحت عنوان « تاریخ، من هستم»[50] را تهیه کرده‌اند که گفته‌های 555 شاهد سویسی را روایت می‌کند. این راویان از تجربیات، خاطرات شخصی خود و چگونگی زندگی شهروندان سوئیسی در سال‌های 1945-1939 (دوران جنگ جهانی دوم) می‌گویند. این مجموعه بر روی وبگاه[51] Film & documentaires.com قابل دسترسی است.
لازم به ذکر است «نهاد تاریخ زمان حال»[52] وابسته به مرکز ملی تحقیقات علمی فرانسه[53] از آرشیوی غنی از اسناد شفاهی و نوشتاری مربوط به جنگ جهانی دوم بهره می‌برد. آرشیو‌ها، مشاهدات و اسناد جنگ جهانی دوم در این مرکز در دو دسته طبقه‌بندی می‌شوند: دسته اول، شامل مشاهدات، اسناد و نوشتارهای شخصی است که در سال 1978 به IHTP واگذار شده و با کد ARC 001 در این مکان نگهداری می‌شود، و دسته دوم دربرگیرنده ی اسنادی در قالب میکروفیلم است که توسط کمیته تاریخ جنگ جهانی دوم[54] فراهم آمده، و در IHTP با کد ARC 1000 n˚ 1 نگهداری می‌شود. هر دوی این اسناد درسری72 AJ قرار دارند.
در پایان باید افزود که کتاب‌ها، فیلم‌های مستند و اسناد شفاهی تهیه شده توسط سازمان‌های مختلف به ویژه در زمینه تاریخ شفاهی جنگ جهانی دوم، بی‌شمار است و همچنان نیز تهیه و انتشار آنها ادامه دارد و باید اذعان کرد این گزارش کوتاه مجال معرفی تمامی آنها را ندارد، از این رو تنها به معرفی برخی از شاخص‌ترین آنها اکتفا شد.
منابع:
کتاب‌ها و مقالات
Marc Bloch, “Réflexions d’un historien sur les fausses nouvelles de la guerre“, in: Revue de synthèse historique, t. 33, 1921.
Vincent Duclert, “Archives orales et recherche contemporaine. Une histoire cours”, in: Sociétés et représentations, n°13, 2002, pp. 69-86. (http://devhist.hypotheses.org/1345)
Studs Terkel, La Bonne Guerre, Amesterdams, 2006,( ISBN 29155472541)
Margaret Collins Weitz, Les combattantes de l'ombre : histoire des femmes dans la Résistance, 1940-1945, Paris, Albin Michel, 1997, (ISBN : 2-226-08889-X)
Alain Vincenot, La France résistante : histoire de héros ordinaires, Paris, 2004, (ISBN : 2-84545-089-3).
Jean-François Muracciole, Histoire de la Résistance en France, Paris, 1993, (ISBN : 2-13-045787-8)
" La Résistance et les conceptions de l'Europe, 1944-1965 " in Robert Frank et Antoine Fleury (eds.) Le rôle des guerres dans la mémoire des Européens (Berne, Peter Lang, 1997) pp. 137-181.
وبگاه‌ها:
http://www.cairn.info/revue-geneses-2006-1-page-93.htm
http://www.filmsdocumentaires.com/films/825-l-histoire-c-est-moi
http://www.editionsmontparnasse.fr/p536/Auschwitz-l-album-de-la-memoire-DVD#sthash.BecjzTB6.dpuf
http://www.theartchemists.com/auschwitz-lalbum-de-la-memoire-de-bien-tristes-photos/
,http://www.ahicf.com/exposition-sonore-voix-cheminotes,226
http://www.archives-nationales.culture.gouv.fr/web/guest/voix-cheminotes
http://www.loire.fr/jcms/lw_1056847/lucien-barou-fait-revivre-la-memoire-des-poilus?rl=lw_963044
https://biblogotheque.wordpress.com/tag/premiere-guerre-mondiale/
http://www.cairn.info/revue-geneses-2006-1-page-93.htm
http://ici.radio-canada.ca/special/guerre_14-18/index.shtml
[1] Florence Descamps :
استادیار مدرسه کاربردی مطالعات عالی (EPHE). وی در سال 2006 کتابی با عنوان «مورخ، بایگان و دستگاه ضبط صوت. از شکل گیری منبع شفاهی تا بهره گیری از آن» (L’historien, l’archiviste et le magnétophone. De la constitution de la source orale à son exploitation)، منتشر کرده است.
[2] Florence Weber
وبر که در حوزه انسان شناسی تحصیل نموده است، از سال 1983، به عنوان استاد جامعه شناسی و مردم‌نگاری در مدرسه عالی پاریس تدریس می‌کند. وی هم اکنون محقق مرکز تحقیقات کاربردی، عضو هیئت تحریریه مجله «پیدایش علوم اجتماعی و تاریخ», و همچنین عضو هیئت تحریریه مجله «مردم‌نگاری» است.
[3] Bertrand Müller :
مورخ، متخصص تاریخ و علوم اجتماعی، محقق دانشگاه لوزان سوئیس و استاد دانشگاه ژنو.
[4] Archives orales et entretiens ethnographiques. Un débat entre Florence Descamps et Florence Weber, animé par Bertrand Müller. (http://www.cairn.info/revue-geneses-2006-1-page-93.htm).
[5] Marc Bloch (1886-1944):
مورخ فرانسوی، نویسنده کتاب «شاید دروغ باشد اگر بگویم تأسف زندگی را نمی خورم، شاید این بی انصافی باشد نسبت به شما که آن را این چنین برایم شیرین ساختید.»
Je mentirais en disant que je ne regrette pas la vie ; je serais injuste envers vous qui me l'avez faite si douce.
[6]“Réflexions d’un historien sur les fausses nouvelles de la guerre“.
[7] Marc Bloch, “Réflexions d’un historien sur les fausses nouvelles de la guerre“, in: Revue de synthèse historique, t. 33, 1921.
[8] Vincent Duclert (1961-?)
مورخ فرانسوی، استاد مدرسه عالی علوم اجتماعی، متخصص واقعه تاریخی «ماجرای دریفوس». در سال 2006، جایزه ژان-میشل گیار (Jean-Michel Gaillard) به واسطه تألیف زندگی‌نامه‌ای کامل درباره کاپیتان دریفوس، به این محقق اهدا گردید.
[9] Vincent Duclert, “Archives orales et recherche contemporaine. Une histoire en cours”, in: Sociétés et représentations, n°13, 2002, pp. 69-86. (http://devhist.hypotheses.org/1345)
[10] Mémoires de la Grande Guerre
[11] Lucien Barou
[12] https://biblogotheque.wordpress.com/tag/premiere-guerre-mondiale/
[13] Louis de Cazenave
[14] Le poilus du Forez
روستایی زیبا با منظر کوهستانی، واقع در شهر لوار Loire)) فرانسه.
[15] http://www.loire.fr/jcms/lw_1056847/lucien-barou-fait-revivre-la-memoire-des-poilus?rl=lw_963044
[16] Studs Terkel, La Bonne Guerre, Amesterdams, 2006, (ISBN 29155472541)
[17] Studs Terkel (1912-2008)
وی رادیوژورنالیست، مورخ آمریکایی، از فعالان جناح چپ سیاسی این کشور، و عامل انجام چندین مجموعه مصاحبه در رابطه با تاریخ شفاهی و مردمی آمریکا در قرن بیستم، بوده است.
[18] Pulitzer
[19] Margaret Collins Weitz
[20] Margaret Collins Weitz, Les combattantes de l'ombre : histoire des femmes dans la Résistance, 1940-1945, Paris, Albin Michel, 1997, (ISBN : 2-226-08889-X).
[21] Alain Vincenot, La France résistante : histoire de héros ordinaires, Paris, 2004, (ISBN : 2-84545-089-3).
[22] Alain Vincenot.
[23] Jean-François Muracciole:
مورخ فرانسوی، متخصص مقاومت، فرانسه آزاد و جنگ جهانی دوم.
[24] Jean-François Muracciole, Histoire de la Résistance en France, Paris, 1993, (ISBN : 2-13-045787-8).
[26] Histoires orales de la Première Guerre mondiale : Les anciens combattants de 1914 à 1918.
[27] In Flanders Fields (Au champ d'honneur).
[28]https://www.collectionscanada.gc.ca/premiere-guerre-mondiale/entrevues/index-f.html.
[29] Deuxième bataille d'Ypres, Crête de Vimy, Guerre de l’air, La bataille de la Somme, Guerre des tranchées, La bataille de Passchendaele, Points de vue sur la guerre.
[30] http://ici.radio-canada.ca/
[31] Mémoire orale de la Première Guerre Mondiale, un patrimoine commun.
[32]http://www.europeanasounds.eu/fr/actualites-fr/memoire-orale-de-la-premiere-guerre-mondiale-un-patrimoine-commun.
[33] L’équipe du Pôle Archives orales de Rails et histoire
[34]Société Nationale des Chemins de fer français.
[35] Voix cheminotes – Une histoire orale des années 1930 à 1950 : témoignages du rail en guerre:(http://www.theartchemists.com/voix-cheminotes-une-histoire-orale-des-annees-1930-a-1950-temoignages-du-rail-en-guerre/#sthash.jM3yQ72U.dpuf)
[36]http://www.archives-nationales.culture.gouv.fr/web/guest/voix-cheminotes,و ,http://www.ahicf.com/exposition-sonore-voix-cheminotes,226
[37] http://www.theartchemists.com/auschwitz-lalbum-de-la-memoire-de-bien-tristes-photos/
[38] L'album de la mémoire de bien tristes
[39]http://www.editionsmontparnasse.fr/p536/Auschwitz-l-album-de-la-memoire-DVD#sthash.BecjzTB6.dpuf
[40] La Shoah :
یکی از کشتارهای رژیم نازی.
[41] Alain Jaubert
[42] Montparnasse
[43] Annette Wierviorka
[44] Alain Jaubert
نویسنده، روزنامه نگار، تهیه کننده و فیلمساز فرانسوی.
[45] Des anciens combattants de la Deuxième Guerre mondiale et de la Guerre de Corée racontent leurs mémoires et expériences pour Le Projet Mémoire.
[46] l’Hôtel Mortagne à Boucherville.
[47] L’Archive du Projet Mémoire :https://www.historicacanada.ca/fr/content/des-anciens-combattants-de-la-deuxieme-guerre-mondiale-et-de-la-guerre-de-coree-racontent-0
[48] L’Institut Historica-Dominion. www.historica-dominion.ca.
این سازمان مستقل، در زمینه تاریخ کانادا فعالیت‌های وسیعی را انجام داده است، که هدف از آنها شناخت تاریخ، میراث فرهنگی و جمع آوری اسناد تاریخ شفاهی شهروندان کانادایی در رابطه با وقایع تاریخی این کشوراست.
[50] «L'Histoire c'est moi».
[51] http://www.filmsdocumentaires.com/films/825-l-histoire-c-est-moi
[52] Institut d'histoire du temps présent (IHTP)
[53] Centre National de la Recherche scientifique
[54] Comité d'histoire de la Deuxième Guerre mondiale
تعداد بازدید: 8390
آخرین مطالب
پربازدیدها
- سیصد و پنجاه و نهمین شب خاطره - 2
- تاریخ شفاهی به دنیای ادبیات، تعلق ندارد
- آینده تاریخ شفاهی چگونه است؟
- اسرار جنگ تحمیلی به روایت اسرای عراقی- 123
- خاطرات حسین نجات
- اسرار جنگ تحمیلی به روایت اسرای عراقی- 124
- آثار تاریخ شفاهی دفاع مقدس را نقد کنیم تا اشتباهات گذشته، تکرار نشود
- سیصد و پنجاه و نهمین شب خاطره - 3
اسرار جنگ تحمیلی به روایت اسرای عراقی- 124
شبِ عملیات فتح‌المبین فرا رسید. حمله ساعت دوازده آغاز شد. مزدوران اردنی، مصری، سودانی و... را جایگزین واحد ما کردند و ما بلافاصله به خط مقدم آمدیم. این مزدورها کینه عجیبی از نیروهای شما داشتند. امکان نداشت اسیری را زنده بگذارند. تا ساعت سه بعد از نیمه‌شب حمله‌ای روی موضع ما نبود ولی از موضع دیگر صدای توپ و خمپاره به شدت شنیده می‌شد. ساعت سه صدای تیراندازی و الله‌اکبر بلند شد.
