گزارشی درباره منابع یکی از مهم‌ترین انقلاب‌های سده‌های اخیر

تاریخ شفاهی انقلاب الجزایر

مرضیه خزایی
زینب گلستانی

22 مهر 1394

آنچه تاریخ شفاهی را به عنوان رشته‌ای نو از مطالعات تاریخی گذشته متمایز می‌سازد، توجه این نوع تاریخ‌نگاری به روایت شاهدان عینی و بسنده نکردن به اطلاعاتی است که گاه تنها با نظر صاحبان قدرت به رشته تحریر درآمده است. بدین طریق، تاریخ شفاهی سعی در بازگویی روایت دقیقی از حوادث با اتکا به روایات مصاحبه‌شوندگانی دارد که خود در دل تاریخ حضور داشته‌اند و بخشی از آن محسوب می‌گردند.

تاریخ انقلاب الجزایر نیز به عنوان یکی از اثرگذارترین و مهم‌ترین انقلاب‌های سده‌های اخیر، با مسائلی از آن دست که در بالا ذکر شد، روبه‌رو بوده است. بدین ترتیب مطالعاتی جدید در این زمینه و خصوصاً با رویکرد تاریخ شفاهی که سعی در نمایاندن جنبه‌هایی نو از تاریخ دارد، ضروری می‌نماید. مطالعات صورت گرفته در این زمینه را می‌توان به چند دسته تقسیم کرد: مصاحبه‌ها و اسناد صوتی و تصویری که اغلب به تحریر در آمده و به صورت کتاب در اختیار محققین قرار گرفته‌اند، نهاد‌ها و مؤسسه‌های فعال در زمینه جمع‌آوری اسناد و مدارک شفاهی که معمولاً اطلاعات را به صورت برخط(آنلاین) در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌دهند و هم چنین کتاب‌ها و مقالاتی که به تجریبات مورخین و فعالان عرصه تاریخ شفاهی می‌پردازند.

نوشتار حاضر به اجمال سعی در معرفی این منابع، مراکز و مورخین دارد که با تلاشی گسترده چشم‌اندازی نو از تاریخ انقلاب الجزایر ارائه می‌دهند.

منابع مکتوب در زمینه‌ تاریخ شفاهی انقلاب الجزایر

از جمله منابع نظری موجود در زمینه تاریخ شفاهی می‌توان به کتابی با عنوان می 68 مورخان، مابین هویت روایی و تاریخ شفاهی اشاره کرد که به بحث تاریخ شفاهی و اهمیت آن می‌پردازد. این بحث به طور اخص در فصل اول باعنوان مسائل و دور نما‌ها: فرهنگ‌ها، نسل‌ها و تاریخ شفاهی، مشاهده می‌شود.[1]

اما برای مطالعه‌ تخصصی تاریخ شفاهی انقلاب الجزایر می‌توان به اثری از جمیلا امران- مین با عنوان زنان در جنگ الجزایر[2] اشاره کرد. این کتاب مشاهدات عینی زنان روشنفکر، بی‌سواد، شهری، روستایی و برخی مبارزان زن الجزایری را از جنگ استقلال الجزایر روایت می‌کند.

همچنین، کتاب دیگری با عنوان معلمان و آموزگاران در الجزایر سال‌های 1945-1978[3] نوشته‌ آعیسا کادری[4]، شامل متونی از گزارش‌های تحقیقی وابسته به مرکز تحقیقات‌ هانری اگپرس[5] در نهاد مطالعات مغرب- اروپا[6] است. بخش اول در برگیرنده تحقیقاتی در مورد آموزگاران الجزایری در سال‌های 1978- 1945 و گزیده‌ای از فعالیت‌های همایشی برگزار شده در دانشگاه پاریس با حمایت نهاد فرانسوی مطالعات الجزایر[7]، درباره‌ آموزگاران حاضر در فردای استقلال الجزایر است. در بخش‌های دوم و سوم این کتاب چندین گفت‌وگو، مشاهده عینی، مصاحبه شفاهی، متون، اسناد و تصاویری از این برهه تاریخی آورده شده است.

همچنین برخی منابع مکتوب و متن پیاده شده فایل‌های صوتی جمع‌آوری شده توسط مورخین را در بر می‌گیرد. از جمله این آثار، اثر خانم هلن براکو[8] تحت عنوان پیمان مقاومت غیرنظامی و نظامی در جنگ الجزایر[9] است. این فایل‌ها در برگیرنده مشاهدات برخی از افسران الجزایری است که در سال‌های 1962-1954 در خدمت ارتش فرانسه در جنگ الجزایر بوده‌اند. این مصاحبه دربرگیرنده‌ سؤالاتی در رابطه با پیمان مقاومت غیرنظامی و نتایج آن است. این افسران، فرزندان و دوستان ایشان و در مجموع، مصاحبه‌شوندگان شانزده مورد تحقیق خانم براکو هستند و یک برنامه‌ رادیویی هم بخشی از این داده‌هاست. هلن براکو این مصاحبه‌ها را در فرانسه و الجزایر انجام داده است و آنها را در اثری تحت عنوان برای گفتن نه: پیمان مقاومت غیرنظامی و نظامی در جنگ الجزایر، 1962-1954و به سرپرستی رافائل برانش[10] و سیلوی تنو[11] منتشر کرده است.[12] اغلب این مصاحبه‌ها به صورت تلفنی انجام گرفته و توسط وبگاه فونوتک[13] دیجیتال شده، با این حال هنوز به صورت برخط دسترس نیستند. نمونه‌ای از این فایل‌ها را نیز می توان در وبگاه خانه علوم انسانی مدیترانه یافت. این نمایه شامل نام، موضوع، شماره، مکان نگهداری فایل، زبان و... است.

داستان زندگی یک زوج اروپایی متعهد به اف.ال.ان[14] عنوان تحقیق دیگری از این مورخ است، که در تاریخ اول مارس 2011 در اکس ان-پروونس[15] ضبط شده است. این مصاحبه در برگیرنده خاطرات روایت شده این زوج و مرتبط با جنگ الجزایر است. این فایل هم توسط فونوتک دیجیتال شده است.[16]

مراکز فعال در زمینه‌ تاریخ شفاهی الجزایر

از جمله‌ این مراکز دانشگاه شیخ آنتا دیوپ در سنگال (داکار)[17] ، دانشگاه پورس مود[18]، بخش تاریخ مقاومت[19] و دفتر ملی مبارزان قدیمی و قربانیان جنگ[20] است.

بخش تاریخ مقاومت، آرشیوی کامل از مشاهدات شفاهی تاریخ انقلاب الجزایر در اختیار قرار می‌دهد، که بعد از سال 1974 گردآوری شده است. این آرشیو شامل 1500 فایل و 5 هزار ساعت مصاحبه ضبط شده است. در این میان، مصاحبه‌هایی با مقامات عالی رتبه نظامی و غیرنظامی وجود دارد که از سویی، به دلایل شکل‌گیری سیاست مقاومت در آن برهه و ازسوی دیگر، به تاریخ رسمی ارگان‌ها و اداراه‌های مرتبط با مسئله الجزایر می‌پردازد. چکیده‌ای از فایل‌های ضبط شده و نگهداری شده در وینسن[21] از طریق وبگاه خدمات تاریخ دفاع [22] در دسترس است. همچنین دفتر ملی مبارزان قدیمی و قربانیان جنگ هم به جمع‌آوری مشاهدات مبارزان قدیمی حاضر در جنگ الجزایر پرداخته است. این مشاهدات شامل 550 فایل ضبط شده (مصاحبه) است که به عنوان منبع تاریخ شفاهی بر روی سایت یادشده در دسترس است.

همچنین به تازگی آکادمی بریتیش[23] با کمک دانشجویان الجزایری و سنگالی، اقدام به مطالعه نوینی در مورد جنگ استقلال الجزایر کرده است که موضوع آن شرکت سربازان سنگالی در ارتش فرانسه در زمان این جنگ است. هدف از این تحقیق ایجاد آرشیوی شفاهی و در دسترس بر روی شبکه‌های اینترنتی و بررسی روش کاربرد تاریخ شفاهی در کشورهای آفریقایی است.[24]

وبگاه‌های تاریخ شفاهی انقلاب الجزایر

 برخی وبگاه‌های وابسته به سازمان تاریخ معاصر[25] به معرفی تاریخچه‌ای از تاریخ شفاهی می‌پردازند.[26] زمینه کاری این سازمان که از سال 2014 با مدیریت کریستین دلاژ فرانسوی کار خود را آغاز کرده است، تاریخ فرهنگی جنگ در قرن بیستم است. از این رو، چهار زمینه اصلی در تحقیقات این سازمان به چشم می‌خورد. از این میان دو زمینه به مطالعه جنگ به عنوان پدیده‌ای تاریخی و سیاسی در قرون بیست و بیست و یک، و دیگری به مکانیزم پذیرش و محدودیت در نظام‌های سلطه طلب یا استعمارگر می‌پردازد. در ضمن این سازمان در ارتباط با سازمان تاریخ معاصر، مرکز اسناد، کتابخانه و آرشیو اسناد مکتوب و شفاهی، است. سازمان تاریخ معاصر آرشیو کاملی در مورد جنگ جهانی دوم و جنگ الجزایر دارد. از دیگر مراکزی که به جمع‌آوری شواهد شاهدان عینی جنگ الجزایر اقدام نموده‌اند، می‌توان روزنامه الجزایری الوطن را نام برد. این روزنامه به مشاهدات نظامیان جبهه آزادیبخش ملی و الجزایری‌های قربانی جنگ می‌پردازد.[27]

تجربیات مورخان تاریخ شفاهی الجزایر

رافائل برانش[28] در مقاله‌ای با عنوان «مصاحبه با سربازان قدیمی: منبعی برای تاریخ شکنجه در طول جنگ الجزایر»[29]، به شرح چگونگی آغاز و انجام تحقیق خود یعنی مصاحبه با بیست و پنج تن از سربازان فرانسوی که به دلیلی در جنگ الجزایر با مسئله شکنجه در ارتباط بوده‌اند، می‌پردازد. مورخ در این مقاله به اهمیت انجام این نوع مصاحبه‌ها، روش ایجاد ارتباط با مصاحبه‌شوندگان (مخبران)، دلیل و معیار انتخاب هر یک از آنها، چرایی اتنخاب پرسش‌های مرتبط با موضوع و مشکلات خود در انجام این تحقیق اشاره می‌کند. این مورخ در مقاله دیگری تحت عنوان: «آخرین نسل جنگ: معیار‌هایی برای مطالعه‌ مبارزان قدیمی و فرانسوی جنگ الجزایر»[30] با نقل قولی از نویسنده‌ای به نام دانیال زیمرمان[31] در آغاز، به تحلیل شرایط مختلف فیزیکی، روحی، روانشناختی مبارزان قدیمی و فرانسوی جنگ الجزایر مبادرت می‌ورزد. او همچنین با ذکر نقل قول‌هایی از یکی از مصاحبه‌شوندگان[32] سعی در مقایسه‌ احساسات و واکنش او نسبت به جنگ با واکنش و احساسات جامعه فرانسوی در طی دو جنگ جهانی دارد. از این رو، نویسنده با مطرح کردن مباحث جامعه شناختی، از تضادی جهانی سخن می‌گوید، تضادی که یادآور به تصویر کشیدن چهره‌ای متفاوت از این افراد در طی جنگ و پس آن، توسط جامعه فرانسوی است.

منابع:

AMRANE-MINNE, Danièle Djamila, Des femmes Dans La Guerre D'Algérie, 1994, ISBN 9782865375103.

BRACCO, Hélène, Pour avoir dit non : actes de refus dans la guerre d'Algérie, 1954-1962. Paris : Paris-Méditerranée, 2003. 334 p. (Coll. Documents et témoignages) - cote bibliothèque MMSH : 8-289329

BRANCHE, Raphaëlle, «La dernière génération du feu ? Jalons pour une étude des anciens combattants français de la guerre d’Algérie», in: Histoire@Politique. Politique, culture, société, n°3, novembre-décembre 2007, www.histoire-politique.fr

BRANCHE, Raphaëlle, "Les entretiens avec d’anciens soldats : une source pour l’histoire de la torture pendant la guerre d'Algérie", in : La guerre d'Algérie au miroir des décolonisations françaises. Actes du colloque en l’honneur de Charles-Robert Ageron, Paris, SFHOM, 2000, 683 p., p.593-606,

CALLU, Agnès, (sous la dir.), Le mai 68 des historiens. Entre identité narrative et histoire orale, Villeneuve d’Ascq, Presses universitaires du Septentrion, 2010.

 KARDI, Aïssa, Instituteurs et Enseignants en Algérie 1945-1975: histoire et mémoires, Paris, Karthala, 2014. (ISBIN: 978-2-8111-0969-1)

وبگاه‌ها

https://books.google.com

http://phonotheque.hypotheses.org/tag/helene-bracco

www.servicehistorique.sga.defense.gouv.fr

http://www.port.ac.uk/research/africanoralhistory/histoireoraldafrique/

http://www.ihtp.cnrs.fr/spip.php%3Farticle229&lang=fr.html

http://www.elwatan.com/independence-algerie-webdoc/

1. Agnès Callu, (sous la dir.), Le mai 68 des historiens. Entre identité narrative et histoire orale, Villeneuve d’Ascq, Presses universitaires du Septentrion, 2010. Voir chapitre "Problématiques et perspectives : cultures, générations et histoire orale", pp. 25-35. انیِس کلو دارای دکترای تاریخ معاصر از سازمان مطالعات سیاسی پاریس و محقق سازمان تاریخ امروز (l'Institute d'histoire du temps présent) است.
2. Danièle Djamila AMRANE-MINNE, Des femmes Dans La Guerre D'Algérie, 1994, ISBN 9782865375103.
3. Aïssa Kadri, Instituteurs et Enseignants en Algérie 1945-1975: histoire et mémoires, Paris, Karthala, 2014. (ISBIN: 978-2-8111-0969-1)
4. Aïssa Kadriآعیسا کاردی، استادیار رشته جامعه شناسی دانشگاه پاریس و معاون نهاد مطالعات مغرب- اروپا(1999) است.
5. Le Centre de recherche Henri-Aiguepersse
6. L'Institut Maghreb Europe
7. L'Institut français d'Algérie (IFA)
8. Hélène Bracco :هلن براکو، مورخ فرانسوی، فعالیت خود را از سال 2000 آغاز نمود و نتیجه آن را در فونوتک، بانک اطلاعاتی، علمی و تحقیقاتی، قرار داده است. بخش اعظم تحقیقات وی معطوف به تاریخ شفاهی الجزایر است.
9. Actes de refus civils et militaires dans la guerre d'Algérie (1954-1962)
10. Raphaëlle Branche: رافائل برانش، مورخ فرانسوی، متولد 1972، استاد تاریخ معاصر دانشگاه روئن، عضو شورای عالی آرشیو‌ها و ویراستار مجله «قرن بیستم: مجله تاریخ» است که زمینه‌ تخصصی تحقیقاتش، خشونت در موقعیت‌های استعماری است.
11. Sylvie Thénault:سیلوی تنو مورخ فرانسوی، متولد 1969، مدیر مطالعات CNRS و متخصص جنگ استقلال الجزایر است.
12. Bracco, Hélène, Pour avoir dit non: actes de refus dans la guerre d'Algérie, 1954-1962. Paris: Paris-Méditerranée, 2003. 334 p. (Coll. Documents et témoignages) - cote bibliothèque MMSH : 8-289329
13. La phonothèque de la MMSH (cataloguées sur la base de données Gnoub)
14. FLN (Le Front de Libération nationale) :جبهه آزادیبخش ملی. گروهی که در سال 1954 با اتحاد گروه‌ها مختلفی مانند: جنبش پیروزی آزادی‌های دموکراتیک (Mouvement pour le triomphe des libertés démocratiques, 1946 ) و اتحادیه دموکراتیک بیانیه الجزایر (Union démocratique du manifeste algérien, 1946)، و با مشارکت علما (Ben Badis, 1935)و ... شکل گرفت. این جبهه ملی فعالیت‌های اصلی شورش الجزایر را در طی جنگ الجزایر(1962-1954) بر عهده داشت و علیرغم تمامی فراز و فرود‌هایش هنوز هم به فعالیت سیاسی خود ادامه می‌دهد.
15. Aix-en Provence:اکس- ان پرووانس نام منطقه‌ای در فرانسه است که در سال 122 قبل از میلاد مسیح ساخته شده است. این منطقه یکی از مهم‌ترین شهر‌های فرانسه و یکی از قطب‌های گردشگری این کشور است که حدود 141148 نفر جمعیت دارد. این شهر بیشتر به خاطر میراث فرهنگی چون دانشگاه اکس (L'université d'Aix) معروف است. البته دلیل دیگر شهرت این شهر، تولد نویسنده مشهوری چون امیل زولا )ٍEmil Zola) در این مکان است.
16. http://phonotheque.hypotheses.org/tag/helene-bracco
17. Dakar (Sénégal) Université Cheikh Anta Diop - West African Research Center
18. L'Université Porstmouth
19. Le Service historique de la Défense : (www.servicehistorique.sga.defense.gouv.fr.)
20. L’Office national des anciens combattants et victimes de guerre (ONAC).
21. Vincennes.
22. Le Service historique de la Défense. (www.servicehistorique.sga.defense.gouv.fr.)
23. The British Academy
24. http://www.port.ac.uk/research/africanoralhistory/histoireoraldafrique/
25. Institut d’histoire du temps présent – IHTP
26. http://www.ihtp.cnrs.fr/spip.php%3Farticle229&lang=fr.html
27. elwatan.com/ independence-algerie-webdoc/
28. Raphaëlle Branche.
29. Raphaëlle Branche, "Les entretiens avec d’anciens soldats : une source pour l’histoire de la torture pendant la guerre d'Algérie", in : La guerre d'Algérie au miroir des décolonisations françaises. Actes du colloque en l’honneur de Charles-Robert Ageron, Paris, SFHOM, 2000, 683 p., p.593-606,
30. Raphaëlle Branche, «La dernière génération du feu ? Jalons pour une étude des anciens combattants français de la guerre d’Algérie», in: Histoire@Politique. Politique, culture, société, n°3, novembre-décembre 2007, www.histoire-politique.fr
31. Daniel Zimmermann (1935-2000) :نویسنده، استاد گروه علوم تربیتی دانشگاه پاریس و عضو تحریریه مجله‌  نول نول (Nouvelle Nouvelle) و از فعالان جنگ الجزایر .
32. Antoine Prost : (1933-?)مورخ فرانسوی، استاد بازنشسته‌ دانشگاه پاریس، دبیر انجمن جنبش اجتماعی، و همچنین رئیس مرکز تحقیقات تاریخ اجتماعی قرن بیست است.