تاریخ شفاهی ترور در ایران

دکتر ابوالفضل حسن‌آبادی

03 شهریور 1394

یکی از مسائل مهم که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی،  از نظر سیاسی، اجتماعی و فرهنگی و به لحاظ داخلی و خارجی، جمهوری اسلامی با آن درگیر بوده، اقدامات تروریستی است. به جای ماندن 17 هزار شهید و مجروح در اثر فعالیت‌های تروریستی و استمرار آن در ابعاد مختلف نشان‌گر اهمیت پرداختن به این موضوع است. ترور مشکلاتی را برای یک کشور در لایه‌های مختلف اجتماعی از جمله خانواده‌های قربانیان، مردم و نهادهای شهری و حکومتی ایجاد می‌کند و سنجش میزان خسارات وارده به هریک از این حوزه‌ها نیازمند مستندسازی صحیح و آرشیوسازی اطلاعات است. مستندسازی اقدامات تروریستی در گذشته، افشای چهره‌های گروه‌های تروریستی و برجسته‌سازی نتایج حاصل از این اقدامات، مدنظر مطالعات مربوط به ترور در سه دهه اخیر و مد نظر مراکز دست‌اندرکار در کشور بوده است.

بررسی مطالعات ترور در دنیا نشان می‌دهد که استفاده از تاریخ شفاهی در مستندسازی، آرشیو و ارائه اطلاعات به مخاطبان خاص و عام مورد توجه کشورهاست. برای مثال در اوکراین ابعاد مختلف مسئله ترور و استفاده از تاریخ شفاهی مورد توجه قرار گرفته است. در سایتی که تحت عنوان سرزمین ترور به وجود آمده، ابعاد مختلف ترور و کشته شدن افراد در دوره معاصر بررسی و مصاحبه‌هایی درباره آن انجام گرفته است. در کوبا اثرات تحریم‌های طولانی مدت بر برخی از قسمت‌های حساس در جامعه از طریق تاریخ شفاهی بررسی شده و آن موضوع را در زمره تروریسم بین‌المللی علیه جامعه انسانی در کوبا برشمرده‌اند. علاوه بر مراکز، موزه‌ها نیز فعالانه در حوزه تاریخ شفاهی ترور از دهه 90 میلادی وارد شده‌اند. موزه‌ها می‌توانند محل خوبی برای نشان دادن احساسات، نگرانی‌ها و در معرض قضاوت قرار دادن موضوع بوده و از ترکیب تاریخ شفاهی با موسیقی و تصویر معنای قابل قبول و باور در جامعه ارائه دهند.

خاطرات ترور در زمره خاطرات سخت تاریخ شفاهی محسوب می‌گردند که ترکیبی از ترس، نگرانی و ناراحتی یا حتی سرخوردگی را شامل می‌شوند و ضبط آن به وسیله تاریخ شفاهی می‌تواند زمینه درک مطالعات تاریخی را فراهم نماید. تلاش برای ارتباط بین حافظه با زخم‌ها و تألمات به مردم این امکان را می‌دهد تا درباره آن چه که می‌دانند و یا معتقدند که می‌دانند و تجربیات ناخوشایندی که فراموش کرده‌اند و یا مجالی برای گفتن آنها نبوده، صحبت کنند. با توجه به اهمیت روزافزون تعاملات بین‌المللی و لزوم همزبانی با جامعه مخاطبان عام و خاص در داخل و خارج از کشور، استفاده صحیح از تاریخ شفاهی می‌تواند تغییرات زیادی در این حوزه ایجاد نماید. به منظور تأثیرگذاری بیشتر درطرح‌های تاریخ شفاهی ترور باید به ماهیت آرشیوی وکاربردی، استفاده کوتاه مدت و بلندمدت، هدف‌گذاری اولیه و نهایی توجه نمود. همچنین در استفاده از تاریخ شفاهی می‌باید با رعایت استانداردهای بین‌المللی امکان فراهم‌سازی تعاملات فرهنگی و انتقال اطلاعات به مخاطبان خارجی را در نظر گرفت. علاوه بر آن آرشیو منابع شفاهی ترور و دسترس پذیری صحیح که نیاز به سازماندهی دارد می‌تواند بر تاثیرگذاری آن در سطوح مختلف بیفزاید.

بررسی تاریخ انقلاب اسلامی نشان می‌دهد که ترور شخصیت‌ها و حتی گروه‌ها در ابعاد نظامی، سیاسی و فرهنگی همواره در آن مطرح بوده است. ترور شخصیت‌های طراز اول تا مردم عادی ضررهای جبران‌ناپذیر و اثرات منفی دراز مدتی را به همراه داشته که نمونه بارز آن را می توان در مورد شهیدان بهشتی، رجایی و باهنر دید. در یک دهۀ اخیر ترور شهدای هسته‌ای و تحرکات گروه‌های معاند در مرزها و مهم‌تر از آن تحریم‌های یکجانبه که آن را می‌توان نوعی ترور شخصیتی مردم ایران نامید، در این زمینه قابل بررسی هستند.

بررسی فعالیت‌های دو مرکز عمده درباره مطالعات ترور نشان می‌دهد که تأکید آنها بیشتر بر استفاده جزیی و گاهی تبلیغاتی بوده است. این دو مرکز که ظاهراً غیرانتفاعی و غیردولتی هستند، به لحاظ اختیارات و قدرت تصمیم‌گیری از نظر مالی، اقتصادی و فنی نمی‌توانند جواب‌گوی بررسی همه جنبه‌ها باشند. توجه به مسائل اطلاع‌رسانی و تبلیغی در قالب برگزاری همایش‌هایی مانند «زنان قربانی ترور در مشهد»، چاپ کتاب، انتشار لوح فشرده و مباحث تحلیلی نشان‌دهنده رویکرد مستندسازی و تبلیغی این مؤسسات است. بیشترین استفاده از تاریخ شفاهی در قسمتی به نام سرگذشت‌پژوهی وجود دارد که با خانواده قربانیان ترور بر حسب شناسایی و دسترسی و سیاست‌های مراکز مصاحبه می‌شود و ماهیت شفاهی‌نگاری تاریخی آن بر تاریخ شفاهی غلبه دارد.

یکی از مهم‌ترین کاربردهای تاریخ شفاهی، استفاده درمانی و انتقال درد و رنج قربانیان ترور است که کمتر در ایران مورد توجه قرار گرفته است. حال آن که این کاربرد، بازتاب بین‌المللی دارد. مسئله تاریخی کردن مطالعات ترور و غیرحکومتی کردن موضوع، می‌تواند نگاه جامعه بین‌المللی را از سیاسی کردن آن به جنبه‌های مختلف اجتماعی و مردم‌شناسی سوق دهد و در نهایت با کمک به مستندسازی ابعاد مختلف ترور، سطح آگاهی داخلی و خارجی را نسبت به آن افزایش دهد. بسیاری از وقایع تروریستی و ترورهای پنهان در بعد از انقلاب تاکنون به درستی تبیین نشده و یا استنادات کافی برای آنها فراهم نیست. نگاه به ترور و تأثیرات کوتاه مدت و بلند مدت آن در ابعاد مختلف باید به صورت یک مسئله ملی درآمده و با استفاده از ظرفیت مراکز مختلف تاریخ شفاهی در کشور و مطرح کردن آن در محافل علمی، زمینه بررسی‌های بیشتر دربارۀ آن فراهم گردد.