نگاهی به نخستین سفرنامه‌‌ای که ایرانیان درباره فرنگ نوشتند

مسیر طالبی

محمود فاضلی

14 مرداد 1394

یا شرح سفرهای ابوطالب بن محمد اصفهانی

تصحیح: حسین خدیوجم

انتشارات: علمی و فرهنگی

نوبت پنجم: 1394

قیمت : 45 هزارتومان

«مسیر طالبی» یا شرح سفرهای «ابوطالب بن محمد اصفهانی»(1) از اولین سفرنامه‌هایی است که ایرانیان درباره اروپا نوشتند. نخستین بار در 1352 منتشر شد و اکنون به چاپ پنجم رسیده است. کتاب 521 صفحه‌ای «مسیر طالبی» در سه بخش نگارش یافته و عناوینی چون آغاز سفر فرنگ و ذکر جزایر سر راه، ایرلند، ولز، شهر لندن و سفر به آکسفورد، موزه انگلیس، فواید کاغذاخبار(روزنامه)، قوانین آزادی، اوضاع ریاست، تقسیم اوقات در انگلیس، بیان فضایل و رذایل در انگلیس، بیان صلح، جنگ انگلیس با فرانسه و شرح سفر به فرانسه، ایتالیا، مالت، شهر ازمیر، استانبول ، بغداد، عتبات و مزارات جزایر بمبی را در بر دارد.

این سفرنامه از آثار فارسی اواخر قرن دوازدهم هجری است. میرزا ابوطالب خان(1220-1166ه.ق) در دامان یکی از حکمرانان مسلمان هند بالید. ایرانی تبار و فارسی زبان بود. ظاهراً پدرش در عهد نادری در اصفهان خطایی مرتکب شده و هراسان از خشم نادر به هند گریخته است. در آنجا به دیوانسالاران حکمران مسلمان آن دیار پیوست و صاحب مکنت و مقام گردید. در عصر استعمارگران نیز با کمپانی هند شرقی (2) همکاری کرد. زیرا جاه‌طلبی و بی‌تجربگی، او را فریفته قدرت روزگار خود کرد.

وی به همکاری خود با کمپانی هند شرقی ادامه می‌دهد اما با دیگر کارگزاران وقت ناسازگاری می‌کند تا آنگاه که از کثرت ماجراجویی بی‌پناه و منزوی می‌شود. در این انزوا است که یک شرق‌شناس انگلیسی به او توصیه می‌کند که با وی راه لندن در پیش گیرد. همراه این انگلیسی از کلکته با کشتی رهسپار لندن می‌شود. او پس از 350 روز به لندن می‌رسد. در لندن از او دلجویی شده و در روزنامه‌ها لقب «شاهزاده ایران» به او داده و مشهور می شود. او دو سال و پنج ماه و پانزده روز در لندن ماند و سپس راهی یاد هندوستان ‌شد و سپس تدوین سفر نامه خود را آغاز کرد.

غلامحسین یوسفی، پژوهشگر ومدرس زبان و ادبیات فارسی گفته است: «وی سال‌های 1213- 1218 ه.ق را در سفری طولانی گذرانده، این کتاب گزارش سفر و اقامت او در کشورهای انگلستان، فرانسه و امپراتوری عثمانی و دیگر نقاط است. وی در ایام مسافرت وقایع و خاطرات خود را تاریخ وار به قید تحریر می‌کشیده است و پس از مراجعت چون مدتی شغلی نداشته آن یادداشت‌ها را مرور و سرگذشت مسافرت خود را سرانجام به سال 1219 به صورتی کتابی تألیف کرده است. عجب آنکه ترجمه انگلیسی سفرنامه میرزا ابوطالب، توسط چارلز استورات، زودتر از متن فارسی آن یعنی به سال 1810 میلادی به چاپ رسیده است».(3)

ایرج افشار محقق، مورخ و ایران شناس نیز کتاب «مسیر طالبی» را چنین معرفی کرده است: «نخستین سفرنامه‌‌ای است که توسط ایرانیان در خصوص ممالک فرنگستان نگارش یافته و نویسنده آن مستقیماً اطلاعات دست اول و مشاهدات خود را در کتاب آورده است. شناخت تاریخ عصر قاجاری و دقت در روابط سیاسی ایران و اروپا بدون شناختن ملل همجوار در آن عهد و عقایدی که مشرقیان نسبت به فرنگ داشته‌اند میسر نیست و این کتاب یکی از آن جمله است که عقاید مشرقیان و مخصوصاً یک ایرانی بالیده شده در هندوستان مستعمره را نسبت به مردم اروپا می‌نمایاند. از فواید دیگر کتاب اصطلاحات فارسی رایج در هندوستان است که گویای رواج و قدرت تاریخی زبان فارسی در آن شبه قاره است».(4)

از کتاب مسیر طالبی نسخ متعدد وجود دارد. ترجمه کتاب به انگلیسی دو بار در لندن و به زبان فرانسه از روی ترجمه انگلیسی یک بار و به زبان آلمانی از روی ترجمه فرانسوی و به زبان اردو توسط میرزاعلی محزون مرادآبادی منتشر شده است.

پانوشت ها:

1- ابوطالب بن محمد اصفهانی، نویسنده کتاب در سال 1166 هجری قمری به دنیا آمد و به سال 1221 هجری قمری درگذشت. وی اصفهانی الاصل بود، اما در هند زندگی می‌کرد.

2- کمپانی هند شرقی از نیمه قرن هجدهم میلادی به عنوان بازوی استعمار انگلیس در امور سیاسی هند دخالت داشته است.

3- این قسمت از مقاله دکتر غلامحسین یوسفی نقل شده است که نخستین بار در نشریه فرهنگ خراسان (شماره خرداد 1343) منتشر شده است.

4- سخنی از ایرج افشار، مسیر طالبی، تصحیح حسین خدیوجم، انتشارات علمی و فرهنگی، ص 25.