گزارش سخنرانی صبح هفتمین نشست تاریخ شفاهی

دبیرعلمی هفتمین همایش تاریخ شفاهی تاکید کرد:

دانشگاه ها نقش مهمی در پیشرفت مقوله تاریخ شفاهی دارند

هفتمین همایش تخصصی تاریخ شفاهی با حضور 170 نفر از مورخان، پژوهشگران، نویسندگان و دانشگاهیان کشورمان، صبح امروز یازدم بهمن سال1390 در ساختمان مشروطه کتابخانه، موزه مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی برگزار شد.

در ابتدای این مراسم دکتر رسول جعفریان، دبیر علمی هفتمین همایش تخصصی تاریخ شفاهی ضمن خیر مقدم به حاضران در نشست و تبریک به مناسبت فرارسیدن ایام مبارک دهه فجر، کتابخانه مجلس شورای اسلامی را یکی از خدمتگزاران کوچک اما فعال برای علاقه مندان به مطالعه و پژوهش در امر تاریخ معرفی کرد و در ادامه با اشاره به مباحثی درباره تاریخ شفاهی اظهار داشت: برای هر مبحث جدید علمی که در کشورمان مطرح می شود نیازی نیست که بگوییم ما در این زمینه سابقه داشتیم، این اعتماد به نفس مان را می رساند، اما نباید بگذاریم این اعتماد به نفس کاذب ما را از تولید و خلق مباحث لمی نو و جدید بازدارد. در علوم انسانی همواره چنین مشکلاتی بوده که ما دوست داریم بگوییم ما در هر زمینه ای دارای تخصص و تجربه هستیم. بلکه این درست نیست ما باید با استفاده از مبانی علم جدید و به روز دنیا سعی کنیم خودمان را به درجه ای از ادوخته های علمی برسانیم.

وی ادامه داد: مقوله تاریخ شفاهی قدمت دیرینه ای دارد و ما چند صباحی است که وارد این مقوله شده ایم. برخی معتقدند چون کتاب هایی همچون تاریخ طبری در تاریخ کشور مان نوشته  شده و در طول تاریخ سینه به سینه گشته همین سابقه ای می شود که گویی ما تاریخ شفاهی را از همان زمان در کشورمان داشتیم. در میان هجوم فکر جهانی موج های علمی خوبی می توان بدست آورد، این اعتماد به نفس کاذب که بگوییم ما در اوج هستیم را باید کنار گذاشت و در بحث تمدن علم، با نگرشی باز تر وارد شد.

جعفریان با اشاره به اینکه بایستی پایه های نظری را در امر تولید علوم انسانی به ویژه تاریخ شفاهی نظری تر کنیم، تصریح کرد: در امر دانش قبل از اینکه به دنبال نتایج کار باشیم، باید به دنبال روش ها و شیوه های نظری اثر باشیم. اگر ما توانستیم روز تاریخ جهانی را بنویسم که کشور ها و مورخان جهانی برای تحقیق و پژوهش به آن مراجعه کنند، آن زمان می توانیم بگوییم که حرکت معقولی داشتیم و تاثیرگذار بوده ایم. در مسیر تاریخ شفاهی  سهل انگاری و خطا هایی هم صورت گرفته که درجات متفاوتی دارد. در حقیقت  آنچه که باعث تقویت مقوله تاریخ شفاهی کشورمان شده از خاطرات دوران قبل و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی برگرفته شده  است. اما به طور تخصصی درباره تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی کم کار کرده ایم، در صورتی که منبعی متقن و کامل برای تاریخ شفاهی به شمار می آید. باید این تاریخ را بدون اینکه شرایط زمان و مکانی آن را تحت تاثیر قرار دهد به نگارش درآوریم.

دبیر علمی همایش تخصصی تاریخ شفاهی با اشاره به اینکه مسوولیت عمده تولید و خلق آثار در این زمینه بر دوش مراکز پژوهشی تاریخ شفاهی است، اظهار داشت: در دوران بعد از انقلاب و در طول سال های جنگ تحمیلی  مراکز متعددی در این زمینه شکل گرفتند، اما در زمینه دانشگاه ها متاسفانه ضعیف عمل کردیم. نباید به مراکز پژوهشی زیاد دل بست، و فقط باید نگاه تقویتی داشت. اما دانشگاهها باید در محلی برای پیشرفت در این زمینه باشند. گرایش های رشته ای تخصصی و ارائه پایان نامه و مقاله های تخصصی با محوریت تاریخ شفاهی باید در دانشگاه ها  قوت بگیرند. ما جوانان پویا و فعالی در این زمینه داریم که ذهن توانمند، متفکرانه و خلاقانه ای دارند و باید از این نیروی تازه نفس برای ادامه مسیر مقوله تاریخ شفاهی استفاده کنیم. 

در ادامه هفتمین نشست تخصصی تاریخ شفاهی، علی ططری، دبیر اجرایی همایش، گزارشی از روند اجرایی همایش هفتم ارایه داد. وی اظهار داشت: زمستان 1383 نخستین نشست تخصصی تاریخ شفاهی برگزار شد و تاکنون که به هفتمین دوره آن می رسد. نشست هفتم به همت شفاهی کاران  و انجمن تاریخ شفاهی برگزار شد. کارگاههای مختلفی در طی این مدت برگزار شد و حتی به نشست های برون مرزی هم موفق به برگزاری آن شدیم. نشست هفتم نیز با سومین سالگرد تاسیس واحد تاریخ شفاهی در مجلس شورای اسلامی نیز متقارن شده است. بعد از چالش هایی که در کمیته سیاستگذاری و علمی همایش بر سر موضوع این دوره از همایش داشتیم تصمیم بر ان شد که این دوره به موضوع تدوین و تالیف در حوزه تاریخ شفاهی بپردازیم.

وی ادامه داد: مهلت ارسال چکیده مقالات تا  30 آبان و مهلت ارسال مقالات تا 30 آذر اعلام شده بود، در این مدت 46 مقاله به دبیرخانه همایش راه یافت و از این میان 23 مقاله مورد تایید کیمته علمی همایش قرار گرفت. به دلیل فشردگی کارهای همایش امسال به لحاظ کمی مقالات کمتر بودند اما به لحاظ کیفی رضایت بخش بود. یکی از ویژگی های این همایش این بود که برای نخستین بار دعوت نامه مدعوین به صورت اینترنتی به آنها ارسال شد و جا دارد از زحمات آقای محسن کاظمی از شفاهی کاران برجسته کشورمان که برای برگزاری این نشست زحمات بسیار را کشیدند، تشکر کنم.

در ادامه هفتمین همایش تخصصی تاریخ شفاهی نخستین جلسه ارایه مقالات با حضور هیات رئیسه آقایان دکتر سید ابوالفضل رضوی، جواد کاموس و مرتضی میردار ، برگزار شد. در این نشست سید قاسم یاحسینی، مقاله ای با موضوع « مفهوم تدوین و شیوه های تدوین در تاریخ شفاهی»، حمید قزوینی مقاله ای با عنوان «تدوین متن چگونه و از کجا شروع می شود» و ابوالفتح مومن مقاله ای با عنوان باید و نباید های تدوین تاریخ شفاهی ارایه دادند.

یا حسینی به طرح چیستی و ماهیت تاریخ شفاهی و ضرورت پرداختن به مباحث نظری در تاریخ شفاهی تاکید داشت. معتقد است که چرا برخی از شفاهی کاران در ساز و کار تدوین اثر به خودشان اجازه می دهند در متن اعمال سلیقه کنند و نوعی به آسیب شناسی این مقوله بپردازند. وی معتقد است که سوالات مورد نظر در تدوین اثر تاریخ شفاهی بسیار با اهمیت است و نباید از متن حذف شود تا مخاطب بداند کجای متن حرف راوی است کجا حرف مصاحبه کننده است. باید فاجعه فقر در زمینه مباحث نظری تاریخ شفاهی را ببینیم. باید فرق میان گفت و گو و گفتمان در درون متن مشاهده شودو سعی در بومی سازی تاریخ شفاهی داشته باشیم.

در ادامه حمید قزوینی در مقاله خود تلاش کرده حدود تدوین در امر تاریخ شفاهی را مفهومی عنوان کند. تفاوت هایی میان خاطره نگاری و خاطره نویسی عنوان کرد . معتقد است که داده ها از آغاز تا پایان پژوهش و تدوین باید به صورت پر رنگ خودش را نشان دهد. وی معتقد است که مسیر مصاحبه با با تلاش مصاحبه گر مشاهده می شود. گاهی تدوین گر در جریان تدوین به گونه ای عمل می کند که ملحقات اصلی مصاحبه را فراموش می کند. باید به جریان هدف گذاری در جریان تدوین مصاحبه توجه کرد که همگی در یک نظام هماهنگ باشند. نقطه آغاز تدوین از زمان آغاز مصاحبه شروع می شود نه در پایان مصاحبه، تدوین و مصاحبه عناصر جدایی ناپذیری هستند که هموراه باید به هم پیوسته باشند. موظفیم یا مصاحب گر را قوی کنیم یا کار تدوین زیر نظر مصاحبه گر و راوی باشد چرا که این سه (مصاحبه گر، راوی، تدوینگر) عناصر به هم پیوسته هستند.

ابوالفتح مومن، نیز بر باید ها و نباید ها تدوین در تاریخ شفاهی اشاره داشت. وی معتقد بود، تدوین تاریخ شفاهی یک واقعه گروهی است. داده های تاریخ شفاهی در تدوین تاریخ شفاهی حدود استفاده های معین و مشخصی دارند. گاهی ممکن است که مورخ تاریخ شفاهی مصاحبه ای انجام نداده و داده ها در اختیارش قرار گذاشته شدده، کسی که داده ها را جمع آوری کرد، پرسشگر پرسایی نبوده باشد. باید شناخت محتوایی نسبی به داده ها داشت. تاریخ شفاهی بیشتر گفتاری است تا نوشتاری و شنیدنی های بسیار و جذابی دارد. گاهی آن قید هایی که در تاریخ مکتوب وجود دارد نمی توان در تاریخ شفاهی پیدا کرد.

در پایان این بخش هیات رئیسه مقاله های ارایه شده را مورد نقد و بررسی قرار دادند.

***

در بخش دوم از هفتمین همایش تخصصی تاریخ شفاهی که پیش از ظهر (یازدهم بهمن سال 90) در ساختمان مشروطه برگزار شد، دکترعلی اصغر سعیدی مقاله ای با عنوان «شیوه های حفظ شفاهیت و اجماع بر حقیقت روایت در تاریخ شفاهی» و سیده میترا هاشمی مقاله ای با عنوان «گفتار و نوشتار در تاریخ شفاهی» را ارایه دادند.

 چکیده مقاله دکتر سعیدی:

شیوه‌های حفظ شفاهیت و اجماع بر حقیقتِ روایت در تاریخ شفاهی
هدف اصلی این مقاله، بحث پیرامون راه‌کارهای نظری و عمليِ تبدیل متن‌های شنیداری به متون نوشتاری است؛ به نحوی که ماهیت روایتی و شفاهی آن تغییر نکند. این مقاله در دو سطح، به توسعة این بحث دامن می‌زند؛ در نخستین سطح، تکینک‌های موجود که به نحوِ تجربی، جمعی و جاری، مورد وفاق محقّقان حوزة تاریخ شفاهی است، مورد مطالعه قرار می‌گیرد؛ در سطح دوم، بحث معرفت‌شناختی حفظ شفاهیت روایت‌ها مطرح می‌گردد.
تلاش این مقاله در وهلة اوّل، مشخص کردن تکینک‌هایی است که محقّقان برای   طی کردن موفّقیت‌آمیز فرایند تبدیل متن شنیداری به متن نوشتاری به کار می‌گیرند؛ همچنین این مقاله بر آن است تا با تکیه بر اندیشه‌های هابرماس و مکتب انتقادی، راه‌های معرفت‌شناختی گزاره‌های پایه در تاریخ شفاهی را با توجه به بحث اصلاح‌پذیری روایت‌ها، بحث میان‌اندیشه‌ای بودنِ آن‌ها و هويّت جمعی تاریخ شفاهی، مورد کندوکاو قرار دهد.

چکیده مقاله خانم هاشمی:

آراء مختلف دربارة تحریر در تاریخ شفاهی

یکی از مهم‌ترین مراحل در کار تاریخ شفاهی، پردازش شواهدی است که در مصاحبه گردآوری می‌شود. تاکنون، معمول‌ترین روش برای این پردازش در تاریخ شفاهی، تحریر بوده است. در تحریر، قول شفاهی را مکتوب می‌کنند. این شیوه که تا چندی پیش در میان نهادهای تاریخ شفاهی مقبول بود، چند سالی است که با چالش‌های جدّی مواجه شده است.
امروزه برخی از دانشوران تاریخ شفاهی با تحریر در تاریخ شفاهی مخالف‌اند و برآن‌اند که تحریر، سبب تحریف در تاریخ شفاهی می‌شود و در مقابل، بر شفاهیتِ تاریخ شفاهی، به منزلۀ یکی از عناصر بنیادین آن تأکید می‌نمایند؛ از سوی دیگر، بسیاری از فعّالان حوزۀ تاریخ شفاهی همچنان بر ضرورت تحریر اصرار دارند و از آن دفاع می‌کنند. موافقان تحریر در تاریخ شفاهی نیز خود به همین شیوه عمل می‌کنند؛ برخی در تحریر، در پی نزدیک کردن گفتار به زبان معیار نوشتاری‌اند؛ برخی دیگر برآن‌اند که در تحریرِ گفتار تا آنجا که ممکن است باید به زبان گفتاری وفادار بود.
در این مقاله، نخست، تحریر را ـ چه از حیث لفظی و چه از حیث ماهوی ـ تعریف می‌کنیم. سپس رویکردهای مختلف به تحریر تاریخ شفاهی را مورد بررسی قرار می‌دهیم. بدین منظور، نخست از آراء و دلایل موافقان تحریر و دو شیوۀ معمول تحریر نزد ایشان سخن خواهیم گفت؛ سپس آراء مخالفان تحریر را نقد می‌نماییم. در پایان، برخی از مهم‌ترین مسائل کار تحریر و به‌صورت کلّی‌تر، تبدیل گفتار به نوشتار را که سبب اختلاف در میان صاحب‌نظران تاریخ شفاهی شده است، برمی‌شماریم.

گزارش از فاطمه نوروند