مشارکت دانش‌‏آموزان در طرح‌های تاریخ شفاهی، از ایده تا عمل

غلامرضا آذری خاکستر

به کارگیری ظرفیت‌های آموزشی جهت بالا بردن سطح دانش از جمله موضوعاتی است که تا اندازه‌ای در رشته تاریخ مورد غفلت واقع شده است. متأسفانه معلمان و برنامه‌‌ریزان آموزشی در روش‌های تدریس تاریخ از آن بهره کافی نمی‌برند و در واقع بسنده کردن به آموزش تاریخ به روش روایی تا اندازه‌ای موجب بی‌‌علاقگی به درس تاریخ در بین دانش‌‌آموز‌ان شده است. تاریخ شفاهی می‌تواند به‌عنوان شیوه‌ای عملی در جهت آموزش درس تاریخ کاربرد داشته باشد. زیرا دانش‌‌آموز‌ان به‌طور عینی با روش پژوهش و طرح پرسش آشنا شده و وقایع و اتفاقات تاریخ معاصر را از زبان شاهدان فرا خواهند گرفت. هرچند در حال حاضر در داخل کشور کمتر مرکز یا معلمی اقدام به ارائه تاریخ شفاهی به دانش‌آموز‌ان به عنوان موضوعی پژوهشی می‌کند، به نظر می‌رسد اگر این جستار به روش جدی و در بستر آموزشی قرار گیرد دانش‌‌آموز‌ان ضمن آشنایی با تاریخ شفاهی و مصاحبه می‌توانند همکاری قابل توجهی در طرح‌های تاریخ شفاهی داشته باشند.

هرچند طرح این موضوع ساده به نظر می‌رسد ولی در عمل دشواری‌هایی وجود دارد که با انجام مراحلی می‌توان کارکرد کمابیش خوبی از یک طرح دانش‌آموزی به دست آورد. نخست باید دریافت آیا مراکز آموزشی اعم از معلمان یا دانش‌آموز‌ان تمایلی به انجام تاریخ شفاهی دارند؟ چگونه دانش‌آموز‌ان را درگیر چنین طرح‌های کنیم و چه انتظاری از دانش‌آموز‌ان داریم؟ مصاحبه‌های انجام‌شده توسط دانش‌‌آموز‌ان چه کاربردی می‌تواند داشته باشند؟
ذکر یک نمونه در این باره خالی از لطف نیست. در اواخر سال گذشته با کمک یکی از معلمان علاقمند به پژوهش‌های تاریخ شفاهی، طرح تاریخ شفاهی خانوادگی در یکی از مدارس انجام و نتایج قابل توجهی به دست آمد که در این نوشتار به‌طور مختصر به آن پرداخته خواهد شد. هرچند در ابتدای طرح انتظار می‌رفت دانش‌آموز‌ان از چنین موضوعی استقبال کنند، ولی به دلایلی چون عدم آموزش کافی دانش‌‌آموز‌ان جهت انجام طرح تاریخ شفاهی، نتایج مطلوبی از این طرح گرفته نشد. به نظر می‌رسد، اگر در طرح‌های تاریخ شفاهی دور رکن اصلی آموزش و علاقمندی وجود نداشته باشد، این طرح ها در مدارس با شکست روبه‌رو شده و یا احتمالاً خروجی قابل ملاحظه‌‌ای در بر نخواهند داشت.

طرح یادشده به صورت آزمایشی در یکی ازهنرستان های شهر مشهد انجام شد و پس از تعریف طرح از 150 نفر از دانش‌آموز‌ان خواسته شد تا در آن مشارکت داشته باشند. حدود 40 نفر از دانش‌آموز‌ان از این موضوع استقبال کردند و پس از گرفتن نمونه سوالات، مراحل انجام مصاحبه به آن‌ها آموزش مقدماتی داده شد. با توجه به این که بستگان سالمند اغلب دانش‌‌آموز‌ان در شهرستان‌های مختلف یا دور از محل زندگی آنها بودند، در مرحله نهایی تنها 8 نفر از دانش‌‌آموز‌ان در حدود 10 ساعت مصاحبه انجام و تحویل دادند.
مهم‌ترین تجربیاتی که از انجام این طرح به دست آمد، در چند محور کلی به شرح زیر قرار می‌گیرند:

1- آموزش و آشنایی دانش‌آموز‌ان با انجام مراحل مصاحبه می‌تواند، آن‌ها را در انجام طرح‌های تاریخ شفاهی کمک کند. پیشنهاد می‌شود دانش‌‌آموز‌ان با مراکز تاریخ شفاهی ارتباط داشته باشند و از نزدیک با نحوه مصاحبه آشنا شوند.
2- ایجاد انگیزه و علاقه در دانش‌‌آموز‌ان که معلمان تاریخ با ابزارهای تشویقی می‌توانند این انگیزه را به قدر کفایت برای دانش‌آموز‌ ایجاد کنند تا در یک طرح تاریخ شفاهی فعال باشند.
3- دادن فرصت شش ماهه به هر دانش‌‌آموز‌ برای گرفتن مصاحبه (در طرح فوق هر دانش‌‌آموز‌ حدود 40 روز فرصت داشت تا مصاحبه را انجام دهد.) اگر به دانش‌آموز‌ان وقت کافی برای انجام مصاحبه داده شود، قطعاً بهتر می‌توانند برنامه‌ریزی و نسبت به انجام مصاحبه مطلوب اقدام کنند.
4- نبود‌ اعتماد به نفس دانش‌‌آموز‌ان در انجام پرسش؛ استرس و نبود‌ اعتماد به نفس از موضوعاتی است که در طرح‌های تاریخ شفاهی گریبانگیر برخی ازمصاحبه‌‌کننده‌ها می‌شود. تعدادی از دانش‌‌آموز‌ان به خاطر استرس به سرعت سوالات را طرح کرده و بدون توجه به پاسخ، سوال بعدی را طرح کرده‌اند.

این که آیا دانش‌‌آموز‌ان نسبت به ثبت پیشینه خانوادگی علاقه دارند؟ آیا تاریخ خانواده و اجداد در باور دانش‌‌آموز‌ان، مهم تلقی می‌شود؟ آیا شناخت خانواده کمکی به هویت‌یابی دانش‌آموز‌ان خواهد داشت؟ بخشی از دغدغه‌های این طرح بود.

پس از پایان مهلت انجام مصاحبه‌ها و دریافت فایل‌های آنها، مشکلات انجام تاریخ شفاهی خانوادگی از دیدگاه دانش‌‌آموز‌ان را می‌شد به ترتیب زیر بیان کرد:

1- نبود‌ امکانات و تجهیزات؛ تعدادی از دانش‌آموز‌ان به خاطر نداشتن تجهیزات ثبت مصاحبه، نسبت به انجام تاریخ شفاهی علاقه‌‌ای نشان ندادند. بنابراین در اختیار قرار دادن تجهیزات می‌تواند یکی از مشکلات را حل نماید.
2- در دسترس نبودن افراد؛ برخی از بزرگان فامیل در دسترس دانش‌‌آموز‌ نبوده‌اند. بنابراین با توجه به محدودیت زمانی، دانش‌آموز‌ان نتوانسته‌اند برای انجام مصاحبه ارتباط خوبی با بزرگان فامیل برقرار کنند.
3- نبود‌ همکاری اقوام و بزرگان خاندان، در این طرح به دانش‌‌آموز‌ان گفته شد تا با پدر بزرگ، مادر بزرگ و یا عمو و دایی وسایر معمرین فامیل که سنشان بالای 60 سال است مصاحبه انجام دهند. با توجه به این که دانش‌‌آموز‌ دبیرستانی برای انجام مصاحبه به سراغ بزرگان خانواده می‌رفت، این موضوع از سوی بزرگان خانواده جدی گرفته نمی‌شد و از انجام مصاحبه با آنها خوداری می‌کردند.
4- ترس و استرس از انجام مصاحبه از دیگر موضوعاتی است که دانش‌‌آموز‌ان آن را به عنوان گزینه‌‌ای در جهت انجام نشدن مصاحبه عنوان کرده‌اند.
5- و نهایتاً این که برخی از دانش‌آموز‌ان نبود‌ آموزش‌های کافی جهت انجام مصاحبه را از دیگر موانع انجام مصاحبه ذکر کرده‌اند.

رویکرد معلمان جهت فعال نمودن دانش‌‌آموز‌ان در انجام طرح‌های تاریخ شفاهی می‌تواند آرشیوهای غنی در موضوعات مختلف در مدارس ایجاد کند. در واقع مدارس با درگیر کردن دانش‌آموز‌ان درس تاریخ با انجام مصاحبه در موضوعات مختلف می‌توانند نسبت به ایجاد آرشیوهایی که بخشی از تاریخ یک مدرسه ‌باشد اقدام کنند. اگرچه این موضوع در داخل کشور انجام نشده و حتی مشارکت دانش‌‌آموز‌ان در چنین طرح‌های فراگیر نشده، ولی استفاده دانش‌‌آموز‌ان در انجام طرح‌های تاریخ شفاهی می‌تواند کمک کند تا محققان به اسناد و مدارک متنوع دسترسی بیشتر داشته باشند.