کارگاه آموزش تاریخ شفاهی - 6

مصاحبه

شاهد یزدان

14 دی 1401

سایت تاریخ شفاهی در نظر دارد مطالب آموزشی برخی کارگاه‌های تاریخ شفاهی را به صورت مکتوب در اختیار مخاطبان قرار دهد. مجموعه حاضر با استفاده از مطالب یکی از کارگاه‌های آموزشی از این دست تنظیم شده است. همانطور که ملاحظه خواهید کرد بسیاری از مطالب ارائه شده مطالب بکر یا کمتر گفته شده نیست، اما سعی شده مطالب دسته‌بندی‌شده ارائه شود تا بیشتر مورد استفاده قرار گیرد.

■

مصاحبه

همانطور که بیان شد اهمیت مصاحبه در تاریخ شفاهی آن‌قدر زیاد است که اگر در کتابی مصاحبه‌ای هدفمند و آگاهانه وجود نداشته باشد نمی‌توانیم عنوان تاریخ شفاهی بر آن بگذاریم.

مصاحبه فعالیتی است که سه مرحله دارد: پیش ‌از مصاحبه، حین مصاحبه و پس از مصاحبه.

پیش از مصاحبه

قبل از انجام مصاحبه لازم است برای این کار آمادگی‌هایی کسب کنیم که شامل تسلط به موضوع، انتخاب سوژه، تهیه و کنترل لوازم مورد نیاز، تهیه طرح تحقیق (پروپزال)، طراحی سؤالات و مصاحبه اکتشافی از این دست است.

- تسلط به موضوع

اولین کاری که پیش از مصاحبه باید انجام شود، تسلط به موضوع است. اگر قرار است در مورد یک واقعه مصاحبه انجام شود، باید نخست اطلاعات کافی در مورد آن پیدا کنیم. همچنین اگر قرار است با شخصی مصاحبه‌ای انجام دهیم باید اول او را بشناسیم و اطلاعاتی از نحوه تفکراتش، حساسیت‌هایش و شخصیت او پیدا کنیم.

این‌جاست که می‌گویند مصاحبه‌کننده تاریخ شفاهی باید مورخ شفاهی باشد یعنی آن‌قدر اطلاعات گردآوری کرده باشد تا به موضوع مسلط شود. اگر بدون اطلاعات اولیه شخصی وارد مصاحبه شود مطمئن باشید نتیجه خوبی از این مصاحبه گرفته نخواهد شد.

- انتخاب سوژه

همانطور که پروژه‌های تاریخ شفاهی یا فردمحور هستند یا موضوع‌محور، پس سوژه می‌تواند فرد باشد یا موضوع.

اگر قرار باشد فرد را به عنوان سوژه انتخاب کنیم باید دارای ویژگی‌هایی از این دست باشد:

• شهرت به دروغ‌گویی و لاف‌زنی نداشته باشد.
• کمتر گفته باشد و به نوعی حرف‌هایی که قرار است بیان کند نو و بکر باشد.
• در دسترس باشد.
• اولویت با کسانی است که در معرض از بین رفتن هستند (به دلیل کهولت سن یا فراموشی و...)
• ذهن فرد یاری کند و خاطرات را به یاد بیاورد.
• ذهن منطقی داشته باشد و حرف‌های پراکنده و جسته و گریخته بیان نکند.

اگر موضوع را به عنوان سوژه انتخاب می‌کنیم هم باید این ویژگی‌ها را داشته باشد و از موضوعاتی استفاده کنیم که تاکنون مغفول مانده است، مثل موضوعات مربوط به استان‌های مختلف یا فرهنگ مرزنشینی و موضوعاتی از این دست.

سوژه

یک موضوع باید سه ویژگی داشته باشد تا بتوان به آن اطلاق سوژه کرد:

1- ناگفته‌های آن از گفته‌هایش بیشتر باشد.

2- مطالبی که درباره آن موضوع گفته می‌شود، بیش از آن‌که واقعیت داشته باشد، غلط مشهور باشد.

3- علاقه‌مندی نسبت به دانستن در این باره بین مخاطب وجود داشته باشد.

در مورد سوژه نباید از خطوط قرمز و باید و نبایدهایی که در جامعه وجود دارد تخطی کرد. محقق باید یا بستری برای رفع حساسیت از سوژه‌های حساسیت‌زا فراهم کند و یا این‌که آن سوژه‌ها را کنار بگذارد.

- تهیه و کنترل لوازم مورد نیاز

ابزار مصاحبه و کارکرد درست آن‌ها یکی از نکات بسیار مهم است که اگر مصاحبه‌کننده از آن غافل شود ممکن است تمام زحمات را به هدر دهد. تأکید بر این است که برای انجام مصاحبه حتماً حداقل از دو وسیله ضبط استفاده شود تا مشکل فنی در حین انجام مصاحبه باعث لطمه به کار نشود.

انجام این کار به ظاهر ساده که بسیاری از مصاحبه‌کنندگان آن را کوچک می‌شمارند می‌تواند تأثیر بسیاری بر روند مصاحبه داشته باشد.

- تهیه طرح تحقیق (پروپوزال)

تاریخ شفاهی یک پروژه پژوهشی است بنابراین لازم است پیش از هر کاری برای انجام آن یک طرح‌نامه تهیه شود. باید مشخص کنیم که از مصاحبه‌شونده چه چیزهایی می‌خواهیم؛ قرار است چند مرحله از او سؤال شود؛ چه نوع سؤالاتی از او پرسیده شود؛ و مواردی از این دست.

لازم است پس از تهیه طرح تحقیق با چند نفر هم مشورت شود تا کار را براساس یک طرح شسته و ‌رفته پیش ببریم.

- طراحی سؤالات

لازم است پیش از شروع جلسه مصاحبه، سؤالاتی که نیاز داریم به آن‌ها پاسخ داده شود و از آن طریق قانع شویم طرح کنیم. اگر مصاحبه را نوعی بازجویی محترمانه ببینیم، لازم است اطلاعات ذهن مصاحبه شونده را بیرون بکشیم.

- مصاحبه اکتشافی

پیش از انجام مصاحبه اصلی، باید یک پیش‌مصاحبه با مصاحبه‌شونده انجام شود تا در حدودی با کلیات موضوع و همچنین مواردی چون خلق‌وخوی طرف مقابل، محدودیت‌ها و... آشنا شویم تا با کمک دریافتی‌های این مصاحبه ابتدایی بتوانیم مصاحبه اصلی را به بهترین شکل ممکن مدیریت کنیم.