مروری اجمالی بر کتاب «مجموعه مقالات سومین همایش ملی تاریخ شفاهی دفاع مقدس»

تبیین علمی وقایع و رخدادهای دوران دفاع مقدس

فریدون حیدری مُلک‌میان

06 شهریور 1401

معمول است که اغلب و شاید همۀ کتاب‌های منتشر شده در زمینۀ تاریخ شفاهی توسط بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، واجد تصویری تأمل‌برانگیز روی جلد و احیاناً مطلبی برگزیده برای پشت جلد در راستای مفاد و مفاهیمی بوده که در هر اثر از این سریِ مکتوبِ تاریخ شفاهی مورد بحث قرار می‌گیرد. «مجموعه مقالات سومین همایش ملی تاریخ شفاهی دفاع مقدس» هم که نشان پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) نیز روی جلد آن نقش بسته، از این قاعده مستثنا نیست؛ اگرچه در این کتاب، مسائل به شکل کلی‌تر و از زوایای مختلف طرح می‌شود.

بعد از صفحات عنوان، شناسنامه و فهرست کتاب، یکی دو صفحه نیز به اسامی اعضای همایش از رئیس آن گرفته تا دبیران و هیئت علمی، شورای سیاست‌گذاری و هیئت داوران اختصاص پیدا می‌کند. سپس مقدمۀ دبیر سومین همایش تاریخ شفاهی می‌آید و در ادامه، متن اصلی آغاز و در انتها به تعداد محدودی عکس رنگی از همایش (فقط هشت عکس) البته با کیفیت خوب ختم می‌شود. ضمن اینکه در لابه‌لای دومین فصل کتاب نیز جابه‌جا بنا به ضرورت از بعضی تصاویر سیاه و سفید و دارای کیفیت قابل قبول بهره گرفته شده.

همچنان که در مقدمه تصریح شده، این کتاب مجموعه مقالات برگزیدۀ سومین همایش ملی تاریخ شفاهی دفاع مقدس است که هم‌زمان با چهل و سومین سالگرد انقلاب اسلامی برگزار شد. هدف از این همایش، تبیین علمی رخدادهای هشت سال جنگ تحمیلی از زبان ایثارگران و انتقال آن به نسل‌های آینده بوده تا از تخریب وقایع دوران دفاع مقدس جلوگیری شود.

این کتاب از چهار فصل تشکیل یافته و هر فصل نیز چند مقالۀ مستقل (هرکدام همراه با منابع و مآخذ) از نویسندگان مختلف با آرای متنوعی را در بر می‌گیرد. البته هرکدام از این مقالات در انتها همراه با منابع و مآخذ مربوطه همراه است.

فصل یکم

این فصل چهار مقاله دارد و به «مبانی نظری و پیشینۀ تاریخ شفاهی دفاع مقدس» می‌پردازد. در مقالۀ نخست از چگونگی و سازوکار مصاحبه‌گر و تدوین‌گر در تاریخ شفاهی دفاع مقدس سخن به میان می‌آید. مقالۀ دوم به موضوع محوری و مسئله‌پژوهی در تاریخ شفاهی دفاع مقدس می‌پردازد. نقش خاطرات خودنوشت در تاریخ شفاهی دفاع مقدس موضوع مقالۀ بعدی بوده و مقالۀ آخر نیز به نقش تاریخ شفاهی دفاع مقدس در تبیین ارزش‌ها و فرهنگ ایثار و شهادت برای نسل آینده اشاره دارد.

فصل دوم

طی دوازده مقاله در این فصل به موضوع «تاریخ شفاهی دفاع مقدس، ضرورت‌ها و فرصت‌ها» پرداخته می‌شود. ابتدا عوامل مؤثر بر پویایی و دوام تشکل‌های فرهنگی مذهبی زنانه در پشتیبانی جنگ و در ادامه راهکارهای حفظ و انتقال آثار و ارزش‌های دفاع مقدس به نسل‌های آینده مورد بررسی قرار می‌گیرد. سپس نوبت به بررسی نقش تاریخ و خاطرات شفاهی رزمندگان اسلام در آینده‌پژوهی تاریخ هشت سالۀ دفاع مقدس می‌رسد. آنگاه به نقش عکاسی غیرحرفه‌ای در تدوین تاریخ شفاهی عملکرد شهید محراب آیت‌الله مدنی در دفاع مقدس، همچنین نقش شهید سردار سلیمانی در موازنۀ نظامی و قدرت‌های دفاعی جمهوری اسلامی ایران با بهره‌گیری از تاریخ شفاهی اشاره می‌شود. بعد از آن، بحث ضرورت‌های تدوین تاریخ شفاهی جانبازان عرصۀ دفاع مقدس به عنوان یکی از اصلی‌ترین سرمایه‌های اجتماعی در سبک زندگی اسلامی ایرانی پیش می‌آید. در عین حال، تاریخ شفاهی نیروی هوایی ارتش در دفاع مقدس، الزامات، چالش‌ها و راهکارها بررسی می‌شود، نقش مهارت‌های نویسندگی تدوین‌گر در گویاسازی منابع تاریخ شفاهی دفاع مقدس مورد توجه قرار می‌گیرد و جایگاه مصاحبه و ثبت تاریخ شفاهی در ساماندهی اسناد دفاع مقدس ارزیابی می‌شود. پس از تبیین نقش تاریخ شفاهی دفاع مقدس در تاریخ‌نگاری معاصر، بحث رویکرد جامعه‌شناسانۀ امام خمینی (ره) و در نهایت تاریخ شفاهی، از ضرورت تا محدودیت مطرح می‌شود.

فصل سوم

در این فصل با یازده مقاله روی مسئلۀ «آسیب‌شناسی و موانع پیش روی تاریخ شفاهی دفاع مقدس» متمرکز می‌شویم. اشاره به نقش اسناد وزارت آموزش و پرورش در تدوین تاریخ شفاهی دفاع مقدس نخستین رویکرد است. به دنبال آن، بحث آسیب‌شناسی کارکرد دانشگاه‌ها در گسترش تاریخ شفاهی دفاع مقدس مطرح می‌شود. شناسایی چالش‌های اخلاقی مصاحبه‌گرها در تدوین تاریخ شفاهی دفاع مقدس از نگاه فرماندهان، مبحث دیگری است که در سطح استان آذربایجان غربی دنبال می‌شود. همچنین چالش‌های پیش روی مصاحبه‌گر و راوی در تاریخ شفاهی دفاع مقدس مورد مداقه قرار می‌گیرد. سپس نوبت به نقدی بر کتاب «قهرمان ناشناس» می‌رسد؛ اثری که در بر گیرندۀ خاطرات یکی از آزادگان جانباز جنگ تحمیلی بوده و به سفارش ادارۀ کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس آذربایجان غربی در سال 1398 منتشر شده. اما بعد از واکاوی عملکرد مؤسسات تاریخ شفاهی دفاع مقدس، نقد و واکاوی کتاب «چریک‌های داور» مطرح می‌شود که کار آماده‌سازی آن با استفاده از روش نقلی-تحلیلی از دو منظر مصاحبه و تدوین صورت گرفته است. در ادامه، آسیب‌شناسی تاریخ شفاهی زنان در دفاع مقدس و نیز آسیب‌شناسی تاریخ شفاهی دفاع مقدس در حوزۀ مرزهای مشترک با خاطره‌نویسی مورد توجه قرار می‌گیرد. در خاتمه، چالش‌های مصاحبه‌گر در تاریخ شفاهی دفاع مقدس و نیز موانع و چالش‌های مصاحبه‌گر در تاریخ شفاهی دفاع مقدس بررسی می‌شود.

فصل چهارم

در واپسین فصل کتاب، طی پنج مقاله به موضوع «سیاست‌گذاری و نقش سازمان‌های لشکری و کشوری در تاریخ شفاهی دفاع مقدس» پرداخته می‌شود. قبل از هر چیز، حقوق پدیدآورندگان در آثار تاریخ شفاهی دفاع مقدس مورد توجه قرار می‌گیرد. پس از آن، بحث نظرسنجی از صاحب‌نظران تاریخ شفاهی در خصوص مدیریت منابع تاریخ شفاهی در سازمان‌ها و مراکز آرشیوی مطرح می‌شود که با پیشنهاد بومی‌سازی برنامۀ همگام‌ساز فراداده‌ای تاریخ شفاهی (اُ. اِچ. اِم. اِس)، بر همگام‌سازی منابع تاریخ شفاهی دفاع مقدس تأکید صورت می‌گیرد. همچنین در ادامه، از نحوۀ انتقال علوم و تجربیات تاریخ شفاهی دفاع مقدس به نسل آینده، سخن به میان می‌آید و به تاریخ شفاهی سروده‌های دوران دفاع مقدس اشاره می‌شود. پایان فصل آخر و در حقیقت پایان این مجموعه مقالات نیز به واکاوی و نقد کتاب «تشنه در آتش» از آثار منتشر شدۀ تاریخ شفاهی دفاع مقدس اختصاص دارد.

همچنان که در نتیجه‌گیری پایان همین فصل نیز تأکید می‌شود، بحث تاریخ شفاهی که مبتنی بر گردآوری و ثبت خاطرات بوده، یکی از شیوه‌های تحقیقات تاریخی است که جنبۀ شفاهی دارد. از سوی دیگر، تاریخ شفاهی از منابع بزرگ تحقیقات تاریخی در نودسال اخیر ایران و جهان محسوب می‌شود. این شیوۀ تاریخ‌نگاری در حوزۀ جنگ تحمیلی عراق علیه ایران نیز به نسل‌های حال و آینده کمک می‌کند تا چگونگی رخدادهای آن را دریابند و با آگاهی از مقاومت‌های گذشته و رشادت‌های دوران دفاع مقدس به آن احترام گذارده و بدان افتخار کنند.

گردآوری و تدوین کتاب «مجموعه مقالات سومین همایش ملی تاریخ شفاهی دفاع مقدس» را غلامرضا علاماتی و عبدالله اسماعیلی وردنجانی مشترکاً به انجام رسانده و چاپ اول آن در بهار 1401 توسط بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، سازمان اسناد و مدارک دفاع مقدس در 585 صفحه و شمارگان 100 نسخه با قیمت 800000 ریال در جلد معمولی و قطع وزیری منتشر و راهی بازار کتاب شده است.