نگاهی به کتاب«یاد یاران، تبار شناسی ایل خراسانی»

تبارشناسی و ضرورت‌ آن، با اتکا به تاریخ شفاهی

حمید قزوینی

22 تیر 1401

تبارشناسی، همان‌گونه که از نام آن بر می‌آید، کوششی روشمند و جست‌وجوگرانه به منظور دریافت و ارائه تصویری روشن از پیشینه افراد یا یک نسل در دوره‌ای خاص یا ادوار مختلف تاریخ است.

امروزه با دگرگونی‌ جوامع، به‌ویژه پس از انقلاب صنعتی و جابه‌جایی گروه‌های انسانی و دگرگونی در وضعیت و موقعیت خانواده‌ها، بر اهمیت این گونۀ پژوهشی افزوده شده ‌است.

از آنجا که تبارشناسی بخشی از تاریخ اجتماعی است، حوزة وسیعی از زندگی و فرهنگ انسان گذشته را در برمی‌گیرد و به مطالعه ساختار، فرآیند و برآیند کنش انسان در طول حیات او می‌پردازد. این بخش از مطالعات تاریخی، پس از توجه طولانی‌مدت و شاید بیش از حد، به تاریخ سیاسی که همان تاریخ اصحاب قدرت و حاکمان سیاسی است، به تاریخ مردم عادی و نقش اجتماعی آنها توجه می‌کند.

در حقیقت، تبارشناسی ذیل تاریخ اجتماعی، پیشینه جامعه و روابط مردم در زندگی مادّی و معنوی بر بستر تاریخ را مورد مطالعه قرار می‌دهد. بالطبع روابط مردم با هم، در بردارندة مجموعة اجزا و عناصر تشکیل‌دهندة زندگی روزانه در دوره‌های تاریخی مورد پژوهش است. در این بخش به انواع غذاها، نحوة تهیه آنها، و به‌ طور کلی فرهنگ تغذیه‌ای مردم، ظواهر و پوشش آنها، مشاغل، ابزارهای کار و نیز اسباب زندگی روزانه، اوقات فراغت و سرگرمی‌ها، بازی‌ها و ورزش‌ها، نظام خانواده(اعم از ازدواج و اداره زندگی و فرزندآوری و ...) و بهداشت روزانه و مانند آنها پرداخته می‌شود.

به این ترتیب تبارشناسی چارچوب مناسبی برای شناخت رویدادهای تاریخی هم هست، زیرا بسیاری از دگرگونی‌ها پیرامون یک نسل یا تبار خاص، در دل رویدادها و حوادث سیاسی و اجتماعی، یا متأثر از تحولات فرهنگی و اقتصادی و حتی طبیعی و جغرافیایی رخ می‌دهد.

علاوه بر این‌ها اطلاعات تبارشناسانه در قالب‌های مختلف، به بازشناسی دقیق افراد و موقعیت و عملکرد آن‌ها و تفکیک افراد همنام از یکدیگر نیز کمک می‌کند.

هدف تبارشناسی، ضبط و ثبت ویژگی‌های وقایع، خارج از هرگونه یکدستی و یکنواختی است و مفاهیم و معانی را در رفتارها و روایت‌هایی متنوع و متکثر و البته در سطح جستجو می‌کند، نه در عمق و مخالف هرگونه غایت‌مندی است. تبارشناسی در پی یافتن گسست‌ها در حوزه‌هایی است که دیگران در آنها چیزی جز روند تکامل مستمر نیافته‌اند.

برخی اندیشمندان مانند میشل فوکو فیلسوف مشهور فرانسوی، معتقد است اگرچه پژوهشگر باید همچون کاوشگری به عمق اشیاء فرو رود، اما تبارشناس، نگاهی کلی و اجمالی از بالا دارد و اجازه می‌دهد عمق موضوع به صورتی هر چه عمیق‌تر مشاهده شود.

آنگونه که در مقدمه کتاب آمده است: «شناخت اقوام و آشنایی با شیوه زندگی و امرار معاش آنها که عمدتاً ریشه در فرهنگ و تاریخ گذشته دارد، می‌تواند مخاطب را با فرهنگ و تمدن نیاکان و پیشینیان این مرز و بوم آشنا کند.»

عشایر خراسانی احتمالاً از اوایل صفویه از جنوب خراسان به کرمان آمده‌اند و منشاء تأثیرات اقتصادی و فرهنگی فراوانی بوده‌اند. که کتاب به آن‌ها پرداخته است.

در این اثر تلاش شده تاریخچه‌ای از مردم‌شناسی ، جایگاه، زادگاه، کوچ و نحوه زندگی و معیشت عشایر ایل خراسانی ارائه شود. همچنین اطلاعات تاریخی جالب، اسناد مکتوب و روایت‌های شفاهی نابی درباره سرگذشت ایل خراسانی ارائه شده است. ایل خراسانی ساکن مناطقی از سیرجان، و اطرف آن چون چارطاقی و چاه رضا رحمت، دوچاهی و پاریز هستند.

با عنایت به آنچه گفته شد، کتاب «یاد یاران، تبار شناسی ایل خراسانی» را باید در زمره تبارشناسی با اتکا به تاریخ شفاهی به شمار آورد. ده‌ها ساعت نشست حضوری و مصاحبه نزدیک با افراد و ثبت اطلاعات و خاطرات و مشاهدات آن‌ها به صورت هدفمند، این اثر را ذیل تاریخ شفاهی قرار می‌دهد.

نویسنده کتاب، دکتر احمد امیری خراسانی است که این اثر را با همکاری محمد ابراهیم امیری خراسانی از افراد مطلع ایل خراسانی به رشته تحربر در آورده است. توضیحات مبسوط نویسنده در ابتدای کتاب، درباره فرآیند شکل‌گیری اثر قابل ستایش و از ویژگی‌های ممتاز کتاب است که مسیر پژوهش و فعالیت‌های انجام شده را به خوبی نشان داده است. کار روش‌مند است و به جزئی‌ترین زوایای آداب و رسوم و سبک زندگی مردم ایل توجه کرده است. نویسنده که خود از ایل خراسانی است و با اهل ایل از نزدیک حشر و نشر داشته، شناخت دقیقی از حیات تاریخی و اجتماعی ایل و آنچه برآن گذشته ارائه می‌کند.

کتاب «یاد یاران» با تمرکز بر تیره‌های طاهری خراسانی، امیری خراسانی، سیاه‌کوهی و حاج محمدرضایی، در دو جلد (اولی 826 صفحه و دومی 1680 صفحه)، از سوی مرکز کرمان شناسی با  همکاری بنیاد ایران شناسی در سال 1397 منتشر شده است.

نکته حائز اهمیت دیگر درباره این کتاب، امکان الگوبرداری از آن در دیگر پروژه‌های تبارشناسانه و مبتنی بر روایت‌های شفاهی است. به نظر می‌رسد با توجه به سکونت ایلات کوچک و بزرگ در نقاط مختلف ایران، و همچنین وجود خاندان‌های بزرگ و ریشه‌دار در کشورمان، این کتاب می‌تواند یک الگوی تحقیق برای علاقه‌مندان به تبارشناسی ایلات و خاندان‌ها هم در اختیار گذارد.

در پایان ضمن تشکر از نویسنده محترم، مایلم مراتب انتقاد خود را از نام کتاب بیان کنم. اینگونه عناوین که به صورت کلیشه و تکراری برای بسیاری از آثار استفاده می‌شود، برای این کتاب مناسب نیست و بهتر بود از نام‌های دیگری برای آن استفاده می‌شد.