مروری اجمالی بر کتاب «دستنامۀ تاریخ شفاهی»

یک بررسی تازه از مسیر پرپیچ‌وخم تاریخ شفاهی

فریدون حیدری مُلک‌میان

01 تیر 1401

پیش از هرچیز، شاید اشاره به این نکته ضروری باشد که این‌بار معرفی کتاب در زمینۀ تاریخ شفاهی قدری با روال معمول متفاوت است. زیرا در سایت تاریخ شفاهی قاعده بر این بوده و هست که هر بار کتابی از سری خاطرات و سرگذشت‌نامه مرتبط با جنگ و دفاع مقدس انتخاب و در اینجا معرفی شود. اما این‌دفعه استثنائاً مجموعه مقالاتی برای معرفی برگزیده شده که دربارۀ تاریخ شفاهی بوده و هریک از این مقالات توسط نویسنده‌ای که متخصص در زمینۀ خاصی از مباحث مربوط به تاریخ شفاهی است، نگاشته شده. البته اصل کتاب به زبان انگلیسی است و پژوهشکدۀ اسناد سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران آن را برای ترجمه به زبان فارسی و انتشار در ایران برگزیده است. همچنان‌که مترجم در مقدمۀ خود اشاره می‌کند، افرادی که به طور جدی وارد حوزۀ تاریخ شفاهی می‌شوند و نیز پژوهشگران خبره‌ای که علاقه‌مند به تفکر نقدگرایانه هستند، در این مقالات پاسخ‌هایی برای پرسش‌های خود خواهند یافت؛ تاریخ‌پژوهانی که حرفۀ آن‌ها سبب شده با بسیاری از موضوعات جالب و درعین حال متفاوت و چندگانه روبه‌رو شوند. به زعم مترجم، در حالی که منابع پژوهشی منتشر شده در حوزۀ تاریخ شفاهی را می‌شناسیم، نویسندگان مقالات این کتاب می‌توانند افکار ما را به افق‌های بالاتری برای تجزیه و تحلیل و ابتکارات تازه در این زمینه بکشانند. وی همچنین امیدوار است این دستنامه مرجعی مفید برای پژوهشگران حوزۀ تاریخ شفاهی باشد.

روی جلد کتاب، دستی که نوار کاستی را در دستگاه ضبط و پخش صوت قرار می‌دهد، در زمینه‌ای نه چندان روشن که گویی از پشت فیلتری آبی‌رنگ به چشم می‌آید، تأکیدی تصویری به مقولۀ تاریخ شفاهی است؛ چنانکه عنوان اثر نیز به‌صراحت به آن اشاره دارد.

در بخشی از متن پشت جلد کتاب می‌خوانیم:

«اثر حاضر ترجمه‌ای از کتابHandbook of oral history  و شامل شانزده مقاله از استادان دانشگاه و آرشیویست‌های ایالات متحده و بریتانیا در حوزه‌های مختلف تاریخ شفاهی است...

این اثر، به عنوان یک کتاب مرجع، اطلاعاتی مبسوط و کاربردی دربارۀ چهارچوب‌های نظری و عملی تاریخ شفاهی، نظریۀ حافظه، نظریۀ مراحل زندگی، نظریۀ روایت، مراحل طراحی پژوهش در تاریخ شفاهی، ملاحظات اخلاقی و حقوقی شیوه‌های انجام مصاحبه، مسائل مربوط به حفاظت و نگهداری و رونوشت‌برداری و ویرایش نوارهای صوتی، تجزیه و تحلیل اطلاعات و ارتباطات یافت شده، مفاهیم مربوط به جنسیت، انتشار تاریخ شفاهی در متون چاپی و سایر اشکال، استفادۀ خلاقانه از تاریخ شفاهی به عنوان ابزاری برای تولیدات هنری، و نیز استفاده از تاریخ شفاهی در مستندات صوتی و تصویری ارائه می‌دهد.»

گردآورند‌ۀ این مجموعه مقالات، در مقدمۀ بیست‌ودو صفحه‌ای خود پس از اینکه به سابقۀ تجربه‌اش در تاریخ شفاهی اشاره می‌کند، به معرفی اثر دست می‌زند و از آن به عنوان «کتابی راهنما و مرجعی آماده» نام می‌برد. سپس دربارۀ مقالات مندرج در کتاب نکاتی ذکر می‌کند و در بخش دوم مقدمه به معرفی تک‌تک نویسندگان مقالات و دیگر همکاران می‌پردازد.

فهرست مطالب کتاب با سخن ناشر آغاز می‌شود و با مقدمۀ مترجم، سپاسگزاری و مقدمۀ گردآورنده ادامه می‌یابد. سپس متن کتاب می‌آید که در چهار فصل تنظیم و هر فصل از چند بخش (مقاله) تشکیل شده است:

فصل اول: پایه و بنیان

در این فصل دو مقاله گنجانده شده:

مقالۀ 1- تاریخچۀ تاریخ شفاهی/ ربکا شارپلس

نویسندۀ مقاله معتقد است تاریخ شفاهی، تاریخچۀ خاص خود را دارد و به عنوان جنبشی مدرن، ریشه‌های آن در زمان‌ها و مکان‌های مختلف و قرون متمادی است. به نظر او، در قرن بیستم، روش‌های جمع‌آوری تاریخ شفاهی و نگارش آن از بسیاری جهات پیشرفت کرد. چنانکه از دهۀ 1940 کاربرد تاریخ شفاهی و استفاده از آن در محیط دانشگاهی غرب با محوریت موضوعات اصلی و اساسی به شکلی واحد و یکپارچه درآمد. وی همچنان که در مقاله‌اش تاریخچۀ تاریخ شفاهی را بررسی می‌کند در عین حال می‌کوشد سیر تاریخی آن را نیز دنبال کند.

مقالۀ 2- تاریخ شفاهی، شاهدی در تاریخ/ رونالد جی، گریل

نویسنده مفهوم شاهد را در تاریخ شفاهی، مانند موضوعات دیگر در حوزۀ تاریخ شفاهی مفید و شاید سودمندتر از سایر موضوعات فرض می‌گیرد که با آن می‌توان چند نظریه و استدلال ارائه داد. مقالۀ وی مباحثی کوتاه دربارۀ تاریخ به طور اعم و تاریخ شفاهی به طور اخص است. این مباحث به گونه‌ای تنظیم شده که روش‌های جالبی را برای بررسی شواهدی که در جریان مصاحبه‌های تاریخ شفاهی مطرح می‌شود برای خواننده روشن می‌کند.

فصل دوم: روش‌شناسی

این فصل از پنج مقاله تشکیل شده و مقالات سوم تا هفتم را در بر می‌گیرد.

مقالۀ 3- طرح پژوهش و راهبردها/ مری ای. لارسون

در این مقاله این بحث مطرح می‌شود که داشتن طرح خوب برای پژوهش اولین شرط است. طرح پژوهش باید در بر دارندۀ نکاتی باشد که تمامی جنبه‌های طرح تاریخی شفاهی را در خود داشته باشد و از آنجا که ماهیت فراگیر و گسترده دارد، در اینجا این مسائل با دقت بررسی می‌شود. همچنین این مقاله، راهنمای پژوهشگرانی است که می‌خواهند روشی مناسب برای ارائۀ طرح تاریخ شفاهی خود انتخاب کنند.

مقالۀ 4- ملاحظات قانونی و اخلاقی در تاریخ شفاهی/ لیندا شاپس

ملاحظات قانونی و اخلاقی همواره از موضوعات بحث در تاریخ شفاهی است و قوانینی برای رعایت اصول اخلاقی در مراحل مختلف طرح‌های تاریخ شفاهی تعریف می‌کند. نویسنده با این هدف می‌کوشد استانداردهایی در اختیار مورخ قرار دهد تا نتیجۀ بهتری از روابط موجود در بستر گستردۀ مصاحبه یا طرح به دست آورد.  بنابراین، در این مقاله ملاحظات قانونی و اخلاقی در چهارچوب کلی تاریخی مورد بحث قرار می‌گیرد.

مقالۀ 5- مصاحبه تاریخ شفاهی: از ابتدا تا انتها/ چارلز تی. موریسی

نویسندۀ مقاله زمانی که با یکی از مورخان حرفه‌ای تاریخ شفاهی صحبت می‎کرد، به طور غیرمنتظره‌ای با این حوزه از تاریخ مواجه شد: «از آنجا که تاریخ شفاهی برای پر کردن شکاف‌های موجود در نسخه‌های نوشتاری است، مورخ شفاهی باید این شکاف‌ها را بشناسد». به نظر وی، این کار نوعی روش آرشیوی است. زیرا در نگارش تاریخ شفاهی برای یافتن اطلاعات از حوزه‌های بسیاری استفاده شده و تاریخ شفاهی تبدیل به فعالیتی شده که در جست‌وجوی دستیابی به تمامی اشکال ذهنیت انسان است: خاطره، ایدئولوژی، افسانه، سیستم گفتمان، عمل گفتاری، سکوت، ادراک، و آگاهی و تمام معانی چندگانۀ آن‌ها.

مقالۀ 6- تاریخ شفاهی و آرشیوها: مستندسازی متن/ جیمز ای. فاگرتی

نویسندۀ مقاله، تاریخ شفاهی را نوعی مستندسازی می‌خواند که از قبل هیچ چهارچوب خاصی برای آن تعریف نشده است و ساختار آن تنها از طریق روابط متقابل مصاحبه‌گر و راوی شکل می‌گیرد. خاطرات راوی در پاسخ به پرسش‌هایی بازگو می‌شود که مصاحبه‌کننده طرح می‌کند. این روایت‌ها با توجه به نیازهای مصاحبه‌کننده شکل می‌گیرد و منبع جدیدی برای پژوهش‌ها می‌شود. نویسنده می‌کوشد در این مقاله این فرایند پیچیده را تحلیل کند.

مقالۀ 7- صفحۀ مشکل: نسخه‌برداری و ویرایش تاریخ شفاهی/ الینور ای. میز

برای اولین دست‎‌اندرکاران تاریخ شفاهی مهم بود که سخنان راویان را با استفاده از حافظه و قلم و کاغذ ثبت کنند، اما از وقتی که ضبط مصاحبه‌ها بخشی از اصول تاریخ شفاهی شد، کیفیت و چگونگی نسخه‌برداری یکی از موضوعات مهم در این حوزه شد. این موضوعی است که با تمام جزئیاتش در این مقاله مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد.

فصل سوم: نظریه‌ها

پنج مقالۀ هشتم تا دوازدهم نیز مطالب فصل سوم را تشکیل می‌دهند.

مقالۀ 8- نظریۀ حافظه: فردی و اجتماعی/ آلیس ام. هافمن و هاوارد اس. هافمن

حافظه توانایی ذخیره‌سازی تجربه و یادآوری آن است. تجزیه و تحلیل حافظه پیشرفت‌های علمی گسترده‌ای کرده است. یکی از اهداف نویسندگان این مقاله این است که دیدگاه‌های مربوط به ماهیت حافظه را که نتیجۀ این پژوهش‌هاست بیان کنند و ارتباط آن‌ها را با کار مورخان شفاهی توضیح دهند.

مقالۀ 9- سالمندی، دوره‌های زندگی، و تاریخ شفاهی: روایت‌های آمریکایی‌های آفریقایی‌تبار از مبارزه و انحطاط/ کیم لیسی راجرز

زوال و از دست رفتن انسجام جامعه موضوعات مکرری هستند که در بسیاری از روایت‌های تاریخی وجود دارند. نویسندۀ این مقاله معتقد است ابراز تأسف افراد مسن از سستی جوانان، کلیشه‌هایی هستند که در اغلب روایات مربوط به انحطاط دیده می‌شوند. با این حال، موضوع فراتر از شکایت مسن‌ترها از جوانان است. این چیزی است که نویسندۀ مقاله می‌کوشد با مخاطبان خود در میان ‌بگذارد.

مقالۀ 10- رویکردی تحلیلی محاوره‌ای به مصاحبۀ تاریخ شفاهی/ اوا مک ماهان

در این مقاله، نویسنده سعی دارد نشان دهد با توجه به شرکت فعال مورخ یا مصاحبه‌کننده و با توجه به شکل منطقی که در تمام روابط کلامی وجود دارد، مصاحبه تنها می‌تواند یک روایت محاوره‌ای توصیف شود. وی همچنین بر این نکته تأکید دارد که اصول تجزیه و تحلیل محاوره می‌تواند مفهوم تاریخ شفاهی را به یک عمل روایی محاوره‌ای تغییر دهد.

مقالۀ 11- تاریخ شفاهی زنان: آیا ژانری خاص است؟/ شرنا برگر گلوک

نویسنده در مقاله‌اش این سؤال را طرح می‌کند که: آیا تاریخ شفاهی زنان یک ژانر متمایز و مجزاست و به‌وضوح از دیگر اشکال و انواع تاریخ شفاهی متفاوت است؟ اما در ادامه وی با سؤال دیگری مواجه می‌شود: آیا روش‌شناسی آن (با تاریخ شفاهی در مفهوم عام) متفاوت است یا این مسئله مربوط به دیدگاه و چشم‌اندازی می‌شود که مربوط به تجزیه و تحلیل مصاحبه‌ها و ارائه و کاربرد آن‌هاست؟ در جواب به این سؤال‌ها و سؤالهایی از این دست است که متن مقاله شکل می‌گیرد.

مقالۀ 12- نظریۀ روایت/ مری چمبرلین

به زعم نویسندۀ این مقاله، روایت، مفهومی است که از ابتدا برای بیان ترکیب تاریخ پا به عرصه گذاشت، اما این مفهوم نه تنها در حد کامل برای روایت به کار رفت، بلکه خود نظریه‌ای شد که در قلب پژوهش‌های تاریخی جا گرفت.

فصل چهارم: برنامه‌های کاربردی

چهار مقالۀ پایانی نیز در فصل چهارم کتاب گنجانده شده‌اند: مقالات سیزدهم تا شانزدهم.

مقالۀ 13- انتشار تاریخ شفاهی: تبادل شفاهی و فرهنگ چاپی/ ریچارد کاندیدا اسمیت

وقتی اثری منتشر می‌شود که منبع آن تاریخ شفاهی است وارد دنیای دیگری می‌شود. استفاده از تاریخ شفاهی برای درک بهتر گذشته، کاری بسیار سودمند است. نویسنده چنانکه خودش تصریح می‌کند، هدفش از معرفی فرضیات و راهبردها برای ارائۀ تاریخ شفاهی، توجه به حوزه‌ای است که ارتباطات عمومی را شکل می‌دهد. تبادل دیدگاه‌ها ویژگی اصلی گفتار شفاهی است.

مقالۀ 14- بیوگرافی و تاریخ شفاهی/ والری رالی یو

بیوگرافی از نظر برخی یک ژانر ادبی است ولی در نگرشی دیگر نوعی تاریخ است. نویسنده در این مقاله به نوعی از بیوگرافی می‌پردازد که تنها بر اساس شواهد بوده و در آن سرگذشتنامه‌نویس معتقد است که باید یک «هنرمند قسم‌خورده» برای گفتن حقیقت باشد. با این حال، نگرش پژوهشگران رشته‌های مختلف نسبت به بیوگرافی تغییر کرده است. این تغییرات شامل کاربرد تاریخ شفاهی و اسناد مکتوب در مطالعۀ بیوگرافی است و این‌ها موضوعات اصلی این مقاله هستند.

مقالۀ 15- کاری بحث‌برانگیز و دشوار: اجرا (نمایش) بر اساس تاریخ شفاهی/ جف فریدمن

مسیر پژوهش‌های نویسندۀ مقاله- چنانکه خودش اشاره می‌کند- به عنوان یک هنرمند، پژوهش در پایه‌های نظری تاریخ شفاهی در ژانر اجرا (نمایش) بوده. وی در این مقاله دو روش در ژانر اجرا را بررسی می‌کند. ابتدا دربارۀ مسائل نظری بحث می‌کند که مربوط به اجراهایی بر اساس تاریخ شفاهی و تاریخ شفاهی به عنوان یک سبک (ژانر) اجراست. در مرحلۀ دوم پایه‌های نظری تفکر خود را شرح می‌دهد و ارتباط میان تاریخ شفاهی و اجرای آن را در تئاتر و موزیک روی صحنه روشن می‌سازد.

مقالۀ 16- تاریخ شفاهی در برنامه‌های مستند صوتی و تصویری (فیلم)/ چارلز هاردی سوم و پاملا دین

«آغاز، یک سخن است.» نویسندگان این مقاله نیز به این مسئله اشاره دارند که راوی سخنانی می‌گوید و ضبط‌صوت سخنان را ضبط می‌کند. نسخه‌بردار سخنان را می‌نویسد و پژوهشگر سخنان را می‌خواند. پژوهشگر کتابی می‌نویسد و این سخنان را در آن نقل می‌کند و خواننده سخنانی که نویسنده در کتاب نقل قول کرده می‌خواند. این یک راه طولانی است و آغاز آن زمانی است که سخن و کلامی گفته شده است. به نظر نویسندگان مقاله، اهمیت ضبط منابع اصلی، انجمن تاریخ شفاهی را بر آن داشت تا در رهنمودهای خود، مصاحبه‌کننده را ملزم به استفاده از بهترین تجهیزات برای ضبط صحیح صدای مصاحبه شونده یا ضبط صدا و تصاویر به طور هم‌زمان کند. گفتنی است، در این مقاله، چند نمونه از کاربرد مصاحبه‌های تاریخ شفاهی در برنامه‌های مستند و تجزیه و تحلیل برخی نمونه‌ها در این گونه دنبال می‌شود.

چاپ اول کتاب «دستنامۀ تاریخ شفاهی» که به قلم گروه نویسندگان (توماس ال. چارلتون، لوییس ای. مایرز، ربکا شارپلس) به نگارش درآمده و به همت فرحناز اسماعیل‌بیگی به فارسی ترجمه شده، در سال 1400 توسط سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران در 708 صفحه و شمارگان 500 نسخه با قیمت 1700000 ریال در جلد معمولی و قطع وزیری منتشر و راهی بازار کتاب شده است.