فائزه توکلی، پژوهشگر: «تاریخ شفاهی» و «گفتمان» جنگ ارتباط نزدیکی دارند

پژوهشگر پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در نشستی با عنوان «تاریخ شفاهی و گفتمان دفاع مقدس» گفت: تاریخ شفاهی رویکردی نو به تاریخ‌نگاری است و هم‌اکنون نقش مکملی در تاریخ‌نگاری ایران دارد و مقوله گفتمان در ارتباط با تاریخ شفاهی مورد نظر است. این دو ارتباط نزدیکی دارند و باید توجه داشت که گفتمان، خلق موضوع می‌کند و به تحلیل مباحث نمی‌پردازد.

به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، سومین نشست سمینار «بازتاب گفتمان جنگ تحمیلی عراق علیه ایران در تاریخ و ادبیات ایران» با عنوان «تاریخ شفاهی و گفتمان دفاع مقدس» و سخنرانی فائزه توکلی درباره «گفتمان جنگ در تاریخ شفاهی» (5 مهر ماه) در پژوهشکده علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.

فائزه توکلی، پژوهشگر پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در آغاز علت انتخاب گفتمان تاریخ شفاهی و دفاع‌مقدس را عجین بودن این دو مبحث دانست و گفت: تاریخ شفاهی رویکردی نو به تاریخ‌نگاری است که زمینه پیدایش آن بعد از جنگ جهانی دوم با ضبط خاطرات سربازان جنگ آغاز شد و می‌توان ریشه این رویکرد نو را در دانشگاه کلمبیا هم یافت. هم‌اکنون تاریخ شفاهی نقش مکملی در تاریخ‌نگاری در ایران دارد و تحولات قبل و بعد از انقلاب اسلامی را در کنار وقایع هشت سال دفاع‌مقدس در بر می‌گیرد.

توکلی در ادامه به مسأله گفتمان به عنوان یک امر تاریخی اشاره کرد و گفت: مقوله گفتمان در ارتباط با تاریخ شفاهی مورد نظر است. این دو با یکدیگر ارتباط نزدیکی دارند. البته باید توجه داشت که گفتمان، خلق موضوع می‌کند و به تفکیک مباحث نمی‌پردازد. گفتمان تفاوت بین آنچه گفته می‌شود و آنچه می‌توان گفت، در یک دوره معین است. در این گفتمان شرایط سیاسی و فرهنگی بر متن حاکم می‌شوند.

وی افزود: در گفتمان، همه ابعاد و نه تنها محتوا، بلکه نویسنده، مخاطب و فعالیت‌های گفتمان در هدف‌سازی موضوعی، نشانه‌سازی، کلمه‌سازی، فعالیت‌سازی، کنش‌های درون متن، هویت‌سازی، رابطه انسانی و... مورد توجه است. این مقوله ماهیت تحلیلی و تفصیلی دارد که در زمینه‌های محلی و جهانی آن می‌توان به تحلیل گفتمان پرداخت.

توکلی در ادامه توضیح داد: اما در تحلیل گفتمان دفاع مقدس با مطالعه در روایت‌ها به این نتیجه رسیدم که جعبه سیاهی وجود ندارد که تعریفی از گفتمان جنگ ارایه دهد. از دیدگاه تاریخی کاربردی، گفتمان‌ها در جنگ مطرح می‌شوند و برخی افراد در روایت‌ها گفتمان  جنگ تحمیلی عراق علیه ایران را یک حادثه تلقی کردند و برخی دیگر گفتمان را دفاع و فرصتی برای تحلیل تجلی دین می‌دانند.

وی ادامه داد: تاریخ شفاهی نیز یکی از مسایل مهم تاریخ‌نگاری است. زیرا سند آن ذهن افرادی محسوب می‌شود که شاهد وقایع تاریخی در مواقع مختلفند. تاریخ‌شفاهی ماهیتی بین رشته‌ای دارد که از طریق تعامل دو سویه بین مصاحبه‌گر و مصاحبه‌شونده ضبط می‌شود و در بحث تاریخ شفاهی نقش مصاحبه‌گر بسیار مهم است. تاریخ شفاهی بعد از اختراع ضبط صوت به وجود آمد که در قالب کاری خود تاریخ را به نحو زنده‌ای در اختیار مخاطب قرار می‌دهد. کسی که در حوزه تاریخ شفاهی دست به قلم می‌شود باید به تمامی مباحث اشراف کامل داشته باشد و در کنار ثبت روایت‌ها به تحلیل آن‌ها نیز بپردازد.

توکلی در ادامه شرح گفتمان جنگ به چهار رویکرد با عنوان‌های گفتمان قومی، پیرایش و آرایش ارزش‌ها در دوره انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، گفتمان درک مشترک و اعتماد، گفتمان هویت جمعی و هویت ملی اشاره کرد و گفت: رویکرد قومی را می‌توان در مناقشات ایران و عراق از دوره پهلوی دوم دید. عراق نام دیگر خوزستان را عربستان گذاشته بود و می‌خواست از قدرت قومیت عرب مردم ایران برای تسلط بر استان خوزستان استفاده کند.

وی ادامه داد: گفتمان آرایش و پیرایش در دوران دفاع مقدس ایثار و شهادت را به عنوان یک آرایش فرهنگی در لایه‌های مختلف نمودار می‌کرد و بعد از جنگ این رویکرد گفتمانی با مناسبات و ملاحظات، ارزش‌های غربی و نمادهای مادی مواجه شد.

توکلی با اشاره به این که رویکرد گفتمان هویت جمعی ـ ملی، ارزش‌های دوران دفاع مقدس را به صورت وحدت ملی بیان می‌کند، افزود: در واقع تاریخ یکی از مقدمات پیدایش وحدت ملی است که باعث همبستگی و پیوند میان نسل‌ها می‌شود. این پیوند در فرایند تعاملات اجتماعی و نظامی - اجتماعی هر جامعه کسب می‌شود. اما در جامعه ما جوانان خود خواستار تجربه‌اند و از تجربه نسل‌های گذشته به سختی استفاده و آن را به نسل بعد منتقل می‌کنند.

وی درباره گفتمان درک مشترک و اعتماد توضیح داد: این گفتمان به جای توجه به تفاوت‌ها به تشابه‌ها می‌پردازد. در جریان دفاع مقدس عنصر اعتماد رزمنده به فرمانده بسیار بود و همکاری انسانی با اعتماد صورت می‌گرفت و تسهیل‌کننده مسایل و مشکلات و پایه و انگیزه مردم محسوب می‌شد. نسل جوان با توجه به انگیزه مثبت توانست ارتباط خود با گروه مرجع را براساس اعتماد حفظ کند، در غیر این صورت هر جامعه‌ای بدون اعتماد و انگیزه می‌شود و با شکاف بین نسلی روبه‌رو خواهد شد.

در پایان نشست «تاریخ شفاهی و گفتمان دفاع مقدس» پروین دائی‌پور خاطراتی از دوران دفاع مقدس و فعالیت‌های زنان در اهواز را بازگو کرد.

خبرنگار : اکرم دشتبان