نقد و بررسی کتاب تاریخ شفاهی (یک مجموعه میان رشته‌ای)

تاریخ شفاهی به دلیل ماهیت بین رشته ای و تنوع موضوعات دربرگیرنده، دامنه گسترده ای از موضوعات را در برمی گیرد.
مهمترین قالب‌های کتاب‌های تاریخ شفاهی عبارتند از:

1- کتب مبانی: کتاب‌هایی که با موضوع خاص تاریخ شفاهی و مراحل مختلف آن نوشته شده است. از مهمترین این منابع می‌توان به کتابDoing Oral History  اثر دونالد ریچی،Oral History  اثر ربکا شارپلس وTranscribing and Editing Oral History  اثرویلا باون اشاره نمود و در ایران می توان به "تاریخ شفاهی در ایران" به قلم نگارنده اشاره نمود. این شکل آثار در مجموع نسبت به بقیه کمترهستند.

2- مجموعه مقالات تاریخ شفاهی
بیشتر مطالب در مورد تاریخ شفاهی و جوانب مختلف آن به‌صورت مجموعه مقالات است. این مجوعه‌ها به دو شکل مجموعه مقالات همایش های تاریخ شفاهی و مجموعه مقالات تخصصی گردآوری شده درباره تاریخ شفاهی منتشر می‌شوند. از نوع اول می‌توان به مجموعه مقالات همایش‌های انجمن بین المللی تاریخ شفاهی در خارج از کشور، مجموعه مقالات اولین همایش تاریخ شفاهی ایران که در 1385 توسط سازمان اسناد منتشر شد و مجموعه مقالات چهارمین نشست تخصصی تاریخ شفاهی حوزه هنری (1386) اشاره نمود. از این دست آثار دو مجموعه دو مجموعه مقاله شاخص در دنیا منتشر شده است:Oral history an Interdisciplinary Anthology  وOral History Reader که در این نوشتار اثر نخست معرفی خواهدشد.

3- چاپ موضوعی خاطرات
در این شکل مجموعه مصاحبه‌های تاریخ شفاهی با یک موضوع خاص را به صورت کتاب تدوین می کنند. از این دست، می‌توان به تاریخ شفاهی مسجد همت و تاریخ شفاهی ارتش اشاره نمود. البته در ایران تا رسیدن به وضع مطلوب در مورد این گونه طرح‌های تاریخ شفاهی، با استانداردها فاصله وجودددارد. منابع شفاهی در دنیا معمولاً به این صورت منتشر می‌شوند.

4- چاپ مصاحبه های انفرادی
خروجی  مراکز مطرح تاریخ شفاهی در ایران به‌صورت انتشار خاطرات افراد است و اصولاً مصاحبه به قصد انتشار صورت می‌گیرد. حجم وسیعی از اطلاعات افراد در زمینه تاریخ انقلاب و جنگ به این صورت چاپ شده که جای نقد و بررسی دارد.

کتابی که در این جا مورد بررسی قرار می گیرد مجموعه مقالات گردآوری شده از متخصصان تاریخ شفاهی  است که تحت عنوان  Oral history an Interdisciplinary Anthology برای اولین بار در سال 1984 و برای بار دوم در سال 1996 توسط انتشارات Altamire Press و با حمایت انجمن تاریخ محلی و ایالتی آمریکا به چاپ رسیده است. تدوین‌گران این کتاب خانم ویلا باون و دیوید داناوی هستند. خانم باون پیشینه ای طولانی در تاریخ شفاهی دارد. او مدت‌ها رئیس اداره تاریخ شفاهی دانشگاه برکلی بوده و کتاب  Transcribing and Editing Oral History  را که در نوع خود در دنیا بی‌نظیر است، تألیف کرده است. دیوید داناوی نیز در زمینه تاریخ شفاهی و زندگی‌نامه نویسی سابقه طولانی دارد. این دو از هرجهت برای تدوین این کتاب شایستگی داشته‌اند. هدف از نگارش این کتاب آن طور که خانم باون در مقدمه آورده است: «جمع آوری منابع پایه برای علاقه‌مندان و افرادی است که به هردلیل با تاریخ شفاهی ارتباط پیدا می‌کنند؛ به‌ویژه دانشجویان و محققان علاقه‌مند در زمینه تاریخ شفاهی.» دارد. تدوین‌گران سعی کرده‌اند با انتخاب مقالات در حوزه‌های متنوع مانند تاریخچه تاریخ شفاهی، شکل گیری و گسترش آن، کاربردهای تاریخ شفاهی و ماهیت بین رشته ای آن، در مجموع جنبه‌ها و ارزش‌های مختلف تاریخ شفاهی را به استفاده‌کنندگان آن معرفی کنند و سعی نموده‌اند تا با رویکردی انتقادی به مقوله تاریخ شفاهی، زمینه های استفاده خلاقانه از آن را در حوزه‌های مختف تبیین کرده و ماهیت بین رشته‌ای آن را برجسته‌تر نمایند. انتخاب مقالات به نحوی بوده تا مفاهیم کلی‌تر و در عین حال کاربردی‌تر به جامعه استفاده کننده منتقل شود. این کتاب، یک مقدمه(صص 7-23) و 5 فصل تاریخ شفاهی را در بر می‌گیرد. در مقدمه، دو بحث کلی توسط ویراستاران ارائه شده است. داناوی ماهیت بین رشته‌ای تاریخ شفاهی را ضمن پرداختن به شکل گیری تاریخ شفاهی و نسل‌های مختلف تاریخ‌شفاهی‌کاران، و مسائلی که بر جریان تاریخ شفاهی در تاریخ معاصر تأثیر داشته‌اند، مورد بررسی قرار می دهد و به طور موردی کاربرد تاریخ شفاهی در زمینه‌هایی مانند مردم شناسی، آموزش، مطالعات قوم‌شناسی، شجره‌شناسی، تاریخ ‌ادبی، تاریخ‌ پزشکی، جامعه‌شناسی، مطالعات نسلی و زنان را بررسی می‌کند و بر ماهیت بین رشته ای آن تأکید دارد. خانم باون نیز در بحثی با عنوان «از دیباچه تا اولین ویرایش»(صص23-25)، به انگیزه نگارش این مجموعه مقالات، اهمیت و جنبه‌های مختلف کاربردی آن می‌پردازد و درباره روش انتخاب مقالات و گرداوری این کتاب و مؤسساتی که در به ثمر رساندن آن دخیل بوده‌اند، توضیحاتی ارائه می‌دهد.

همان‌طور که گفته شد کتاب 5 بخش کلی دارد که در هر کدام تعدادی مقاله با یک موضوع خاص گنجانده شده‌اند.
بخش اول: مدخلی بر تاریخ شفاهی  (27-62)
1- تاریخ شفاهی :چگونه و چرا بوجود آمد                       آلن نوینز(27-29)
2- تاریخ شفاهی                                                       لوییز استار(29-39)
3- جهت‌هایی برای تاریخ شفاهی در آمریکا                    رونالد جی گرل(39-62)

این بخش علی رغم اندک‌شمار بودن مقالات، به‌خاطر نویسندگان و محتوای آنها مهمترین بخش کتاب است. 3 نویسنده یادشده در زمره مهمترین و معروف‌ترین تاریخ‌شفاهی‌کاران در دنیا هستند. آلن نوینز مربوط به نسل اول تاریخ‌شفاهی‌کاران و لوییز استار و رونالد جی گرل ازنسل دوم هستند. اهمیت این مقالات به این خاطر است که نویسندگان، خود در جریان مستقیم مطالب بوده‌اند. به عنوان نمونه آلن نوینزع پدر تاریخ شفاهی معاصر است و بسیاری بر این باور هستند که تاریخ شفاهی دانشگاه کلمبیا با او شکل گرفت. او در این بخش در واقع  فعالیت‌ها و خاطرات خود را توضیح داده که ارزشمند است. رونادل جی گرل، متخصص تاریخ شفاهی آمریکا است. او در جریان بسیاری از فعالیت‌ها به طور مستقیم حضور داشته است. از ترکیب محتوایی این 3 مقاله می‌توان تصویری کلی از چگونگی شکل‌گیری و گسترش تاریخ شفاهی در دنیا و به‌ویژه آمریکا به‌دست آورد.

بخش دوم:شرح دادن و طراحی تاریخ شفاهی
1-اعتبارپذیری ومستدسازی تاریخ شفاهی                         آلیس هوفمان(85-87)
2- تشخیص مهم ها از غیر مفهوم ها                                باربارا تاچمن(87-94)
3-درستی در مصاحبه تاریخ شفاهی                                 ویلیام کاتلر(94-99)
4- تاریخ شفاهی:یک قدردانی                                          ویلیام موس(99-107)
5-  سنت شفاهی و روش تاریخی                                    جان ونسینا(107-121)
6- یک یادداشت بر سنت شفاهی و مدرک تاریخی                روث فینگان(126-121)
7- طراحی پروژه تاریخ شفاهی                                         دیوید لنس(135-126)
8- مقدمه بر (تام ریور)                                                    سائول بنیسن(143-135)
9- نظریه،روش و تاریخ شفاهی                                        پیتر فرایدلندر(150-143)
10- تاملاتی در باره اصول اخلاقی                                     املیا فرای   (150-161)

این بخش با مباحثی در باره اهمیت تاریخ شفاهی و اعتبار آن  از منظر شواهد تاریخی شروع می شود. 3 مقاله به مفهوم و اهمیت تاریخ شفاهی و اعتبار پذیری آن اختصاص دارد؛ 2 مقاله درباره سنت‌های شفاهی است؛ که درواقع به تفاوت‌ بین سنت‌های شفاهی و فلکلور می پردازند. [مسأله‌ای که تا کنون در ایران به آن پرداخته نشده وجای کار بسیار دارد]، مقاله «طراحی پروژه تاریخ شفاهی» و «نظریه و روش در تاریخ شفاهی» است که در آنها مباحث عملی تاریخ شفاهی وجود دارد. دست آخر نیز مقوله «اصول اخلاقی در تاریخ شفاهی» بررسی شده که با توجه به اهمیت آن باید مورد توجه ویژه شفاهی‌کاران باشد. این بخش در مجموع سعی کرده با پرداختن به مفاهیم تاریخ شفاهی و مسائل و مشکلات جانبی آن خواننده را برای انجام تاریخ شفاهی آماده کند.

بخش سوم: کاربست تاریخ شفاهی(محلی،قومی،خانوادگی ومطالعات زنان)
1- سرآغازی برSega of Coe Ridge                                     لیندود مونتل(173-175)
2- فلکلوریست ها،تاریخ شفاهی کاران و تاریخ محلی            لری دانیلسون(175-187)
3- تاریخ شفاهی و نوشتن تاریخ قومی                               گری اکیهیرو(187-199)
4- چه چیزی درباره زنان خیلی خاص هست                         شرناگلاک  (199-215)
5- استفاده از تاریخ شفاهی در پروژه تاریخ خانوادگی             لینداشاپس(215-231)
6- جستجو برای تاریخ عمومی                                          تامارا هارون(231-241)
7- تاریخ سیاه،تاریخ شفاهی و شجره شناسی                   الکس هالی(241-257)
این بخش به چگونگی استفاده از تاریخ شفاهی در حوزه های مختلف و بین رشته‌ای بودن آن پرداخته و با ارائه مطالب علمی سعی در تبیین اهمیت و استفاده از آن دارد. نگاه کاربردی به مباحث مطرح شده در این بخش می‌تواند برای استفاده کنندگان مفید باشد.

بخش چهارم:تاریخ شفاهی و نظامات مرتبط با آن(فلکلور- مردم شناسی- رسانه و کتابخانه)
تاریخ شفاهی کاران و فلکلوریست ها                           ریچارد دورسون(281-283)
تاریخ شفاهی به عنوان یک رویدادگویا                            چارلز جوینر(283-292)
مصاحبه مردم شناسی و تاریخ زندگی                            سیدنی مینتز(292-298)
رادیو واستفاده عمومی از تاریخ شفاهی                         دیوید داناوی(298-306)
توسعه نقش کتابداران در تاریخ شفاهی                          ویلا باون  (306-321)
در این بخش مبانی نظری ماهیت بین رشته ای تاریخ شفاهی و برخی حوزه هایی که از آن استفاده می کنند، گردآوری شده است. بهتر بود در این بخش، ابتدا در کتاب مطرح می شد و بخش قبلی به جای آن در این جاباید ارائه می‌شد. این دو بخش مکمل یکدیگر هستند و کامل‌ترین مباحث در مورد ماهیت بین رشته‌ای تاریخ شفاهی به شمار می‌روند.

بخش پنجم:تاریخ شفاهی و مطالعات منطقه ای
تاریخ شفاهی در مکزیک و منطقه کارائیب                         ایوجینا میر(343-351)
توسعه تاریخ شفاهی در انگلیس                                    پل تامپسون (351-363)
تاریخ شفاهی در آلمان                                                 کارین هارتویگ(363-380)
تاریخ شفاهی در فرانسه                                               دانیل ولدمن (380-391)
تاریخ شفاهی در ایتالیا                                                 الساندرو پرتلی(391-417)
تاریخ شفاهی در آمریکایلاتین                                         دورا شوارزستین(417-425)

این بخش به معرفی تاریخ شفاهی درکشورها و برخی مناطق جهان اختصاص دارد. در برخی مقالات،‌ معرفی کلی صورت گرفته و در برخی دیگر مانند تاریخ شفاهی در انگلیس و ایتالیا، از آنجا که صاحبان مقالات در زمره افراد پیشگام در تاریخ شفاهی در کشور خود بوده‌اند، مباحث تخصصی مطرح شده است.
این مجموعه مقالات درزمره بهترین منابع تاریخ شفاهی در دنیا است.
مطالب مهمی که در این اثر درباره میان رشته‌ای بودن تاریخ شفاهی مطرح شده و برخی موارد مانند «تاریخ شفاهی و سنت‌های شفاهی»، «تاریخ شفاهی و فلکلور» و «اعتبار اسناد شفاهی» باید به عنوان موضوع‌های مهم تاریخ شفاهی ایران مورد توجه قرار گیرند.

ابوالفضل حسن آبادی
کارشناس تاریخ شفاهی و دانشجوی دکترای تاریخ محلی