نگاهی به کتاب دانشنامه زندان سیاسی دوره پهلوی

محیا حافظی

24 مرداد 1402

دانشنامه زندان سیاسی پهلوی عنوان مجموعه دو جلدی است که به همت دفتر ادبیات انقلاب اسلامی حوزه هنری و توسط گروهی از نویسندگان و کارشناسان تهیه و تدوین شده است.

جلد اول مداخل «الف» تا «ژ» و جلد دوم «س» تا «ی» را در خود جا داده است.

جلد اول با دیباچه‌ای آغاز می‌شود و در ابتدای آن تاریخ پرفراز و نشیب ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی مرور شده است. در ادامه دیباچه در مورد ماهیت دانشنامه این‌گونه توضیح داده شده است:

دانشنامه زندان سیاسی دوره پهلوی با هدف آگاه‌سازی اذهان با فضای اختناق و استبداد حاکم بر کشور در دوره پهلوی، آشنایی خوانندگان با واژگان، اصطلاحات و تعاریف متداول سیاسی، واگویی برخی وقایع و رویدادهای تاریخی مرتبط با زندان سیاسی و در نهایت بیان زندگی‌نامه مجریان، دست‌اندرکاران و عوامل این پدیده سیاسی تدوین شده است.

مدخل‌های کتاب حاضر، از منابع مکتوب و شفاهی موجود استخراج شده و به ترتیب الفبایی آمده است. تمامی مدخل‌ها مرتبط با عناصر وابسته به داخل زندان و با تکیه بر زندان سیاسی است.

آن‌چنان که در ادامه دیباچه آمده، مداخل این دانشنامه حداقل در دو منبع مورد مطالعه (مکتوب و شفاهی) یا یک منبع معتبر به کار رفته‌اند. برای مفاهیم یا رویدادها و اقداماتی که مدخل مکتوب و صریحی نداشته‌اند هم مدخل تازه‌ای ابداع شده است. همچنین دوره زمانی مدخل‌ها از کودتای رضاخان (سوم اسفند 1299) تا پیروزی انقلاب اسلامی (22 بهمن 1357) است.

مدخل‌ها در 20 طبقه‌بندی جای می‌گیرند: اصطلاحات حقوقی، اصطلاحات زندان، اتهامات، جرائم و احکام، مراسم، قوانین داخل زندان، اقدامات زندانیان،شکنجه، اعتقادات، حبسیه، سرگرمی‌های زندان، مناصب و سمت‌ها، وقایع و رویدادها، اماکن عمومی، شکنجه‌گاه‌ها، اشخاص، سازمان‌ها، احزاب و گروه‌ها، ادارات، ابزار شکنجه و وسایل زندان.

صفحه‌بندی کتاب دو ستونی است و ابتدای هر مدخل عنوان آن با حروف درشت نوشته شده است. پس از معرفی کامل مدخل هم مآخذ و نام نویسنده آمده است. هر جا نیز لازم بود، تصویری مرتبط با مدخل در لابه‌لای متن به چشم می‌خورد که دارای زیرنویس است.

در ابتدای هر جلد، فهرست مدخل‌ها به ترتیب حروف الفبا به همراه شماره صفحه مربوطه آورده شده است. همچنین در پایان جلد دوم، تمامی این مدخل‌ها یک بار دیگر به شکل موضوعی (بدون ذکر شماره صفحه) در بخش ضمائم آمده است. فهرست موضوعی مداخل در بخش ضمائم بر این اساس دسته‌بندی شده‌اند: ابزارهای شکنجه، گروه‌ها، ادارات، رؤسای ساواک، زندانبانان، شکنجه‌گران، اماکن عمومی، شکنجه‌گاه‌ها، وسایل زندان، اتهامات، جرائم و احکام، اطلاحات حقوقی، اصطلاحات زندان، اعتقادات، اقدامات زندانیان، حبسیات، سرگرمی‌های زندان، شکنجه‌ها، قوانین داخلی زندان، مراسم، مناصب و سمت‌ها، وقایع و رویدادها، سازمان‌ها و متفرقه.

در پشت جلد هردو کتاب می‌خوانیم:

هرچند مجموعه آثار تاریخ شفاهی دفتر ادبیات انقلاب اسلامی و سایر خاطرات مبارزان علیه حکومت پهلوی از منابع گران‌سنگ تاریخ معاصر ایران است و دانشنامه زندان سیاسی دوره پهلوی نیز از آن بهره‌های فراوان برده و خاطرات زندانیان دوره پهلوی بیشترین سهم از منابع نگارشی این دانشنامه را به خود اختصاص داده است، اما در استفاده از این منابع دشواری‌هایی نیز فرا راه همه محققان قرار دارد» اشتباهات سهوی به دلیل گذر زمان و فراموشی خاطره‌گو در بیان خازراتی که در منابع دیگر تاریخ، قرینه‌ای برای تأیید یا رد نظر آن یافت نمی‌شود؛ یکسونگری خاطرات منتشر شده؛ اختلافات بسیار در ذکر یک واقعه و رویداد از جانب دو یا چند نفر و دیگر اشکالات موجود، از جمله دشواری‌های استفاده از این منایع تاریخی به شمار می‌رود.

جلد اول دانشنامه 526 صفحه و 379 مدخل و جلد دوم 430 صفحه و 318 مدخل دارد. چاپ اول این مجموعه توسط انتشارات سوره مهر؛ با قطع رحلی، شمارگان 500 نسخه، در سال 1401 و جلد نرم منتشر شده و قیمت هولوگرامی آن 395 هزار تومان است.