تبعات استفاده غلط از عنوانِ تاریخ شفاهی

حمید قزوینی

24 خرداد 1402

استفاده از عنوان تاریخ شفاهی به هر متن خاطره یا کتاب زندگینامه، از آسیب‌هایی است که در سال‌های اخیر در آثار منتشر شده از سوی ناشران و سازمان‌های کوچک و بزرگ فرهنگی فراوان دیده می‌شود.

این مراکز که بعضاً از بودجه‌های دولتی هم برخوردار هستند، بی اعتنا به ظرایف و دقایق این‌گونه پروژه‌ها با گشاده‌دستی، عنوان تاریخ شفاهی را برای هر اثر خاطره‌نگاری یا زندگینامه استفاده می‌کنند و خود  را در این زمینه دارای سابقه و امکان فعالیت بالا می‌دانند.

هدف این یادداشت، بحث درباره تفاوت‌های خاطره و تاریخ شفاهی یا زندگینامه نیست که به این کار کم و بیش قبلاً پرداخته شده است؛ مسئله یادداشت این است که چرا بعد از سال‌ها فعالیت و انتشار هزاران اثر در این حوزه همچنان با نوعی بی‌نظمی و بی‌انضباطی در استفاده از عنوان تاریخ شفاهی هستیم؟

آیا مراکز فرهنگی و انتشاراتی نیز باید مانند برخی طبقات اجتماعی در اعطای عناوین بی‌محابا عمل کنند؟ اگر در بخشی از جامعه به افرادی بدون برخورداری از صلاحیت‌های علمی و حرفه‌ای عنوانی اطلاق می‌شود؛ باید در مراکز انتشاراتی هم که برخوردار از سطح بالاتری از علم و فرهنگ و معرفت بوده و مبادی آداب حرفه‌ای هستند، مانند آن‌ها رفتار شود؟

اینکه خاطرات و مطالبی درباره یک شهید یا فرد خاص را در قالب کتابی منتشر کنند و نام آن را «تاریخ شفاهی شهید...» بگذارند، اگرچه کاری محترم و قابل ستایش است؛ اما تاریخ شفاهیِ آن فرد نیست. اساساً یک کتاب، حتی اگر از نظر محتوایی غنی و به لحاظ حرفه‌ای وضعیت مطلوبی هم داشته باشد، به تنهایی نمی‌تواند تاریخ شفاهیِ آن فرد به شمار آید.

در واقع تاریخ شفاهی عنوانی است که به مجموعه آثار درباره یک موضوع اصلی اطلاق می‌شود و کتاب‌های مختلف، ذیل همان عنوان باید دیده شوند. مثلاً تاریخ شفاهی دفاع مقدس موضوع اصلی است و خاطرات راویان مختلف را باید در چارچوبِ همین موضوع دسته‌بندی کرد.

حتی تاریخ شفاهی مرتبط با چهره‌های برجسته‌ای مانند امام خمینی یا برخی مراجع را هم نمی‌توان ذیل نام ایشان دسته‌بندی کرد. بلکه آن‌ها نیز ضمن تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی یا حوزه علمیه باید تقسیم‌بندی شوند.

درباره علت اصرار این مراکز در استفاده از عنوان تاریخ شفاهی، چند احتمال را می‌توان مطرح کرد:

1-      علاقه مخاطبان به آثار تاریخ شفاهی

2-      کوشش برای ارائه گزارش به نهادهای بالاتر

3-      رقابت با دیگر مراکز در انتشار آثار تاریخ شفاهی

4-      علاقه راویان یا خانواده و نزدیکان افراد به انتشار اثری ذیلِ این عنوان

به این موارد شاید نمونه‌های دیگری نیز بتوان افزود که همگی آسیب‌هایی به دنبال دارد. آسیب‌هایی مانند: ارائه تصویر نادرست از تاریخ شفاهی و تشدید بدگمانی از سوی پژوهشگران مستقل به این بخش، ایجاد انتظارات غلط میان راویان در استفاده از این عنوان برای آثار آن‌ها، سردرگمی مخاطبان و علاقه‌مندان تاریخ شفاهی و بالاخره دامن زدن به توقعات نابه‌جای برخی نویسندگان که خود را در این زمینه صاحب اثر می‌دانند.  

انتظار می‌رود مراکز مختلف انتشاراتی با مسئولیت‌پذیری بیشتر به این موضوع نگریسته و از تشدید آسیب‌ها در این بخش ممانعت کنند.