«مدرسه تاریخ شفاهی»-3

از تعریف طرح تا برآورد هزینه‌های پروژه تاریخ شفاهی

تنظیم: مریم اسدی جعفری

23 مرداد 1403

به گزارش سایت تاریخ شفاهی، سومین جلسه آنلاین «مدرسه تاریخ شفاهی» عصر دوشنبه، 18 تیر 1403 با سخنرانی دکتر مهدی ابوالحسنی ترقی با محوریت «موضوع‌یابی و تعریف پروژه در تاریخ شفاهی» به همت انجمن ایرانی تاریخ برگزار شد.

دکتر مهدی ابوالحسنی ترقی در آغاز این جلسه، با اشاره به اهمیت ثبت و ضبط تاریخ شفاهی مربوط به خانواده جانبازان اظهار داشت: «گروهی از جانبازان، 50 درصد به بالا هستند که در سه گروه اعصاب و روان، قطع نخاع و جانبازان شیمیایی تقسیم می‌شوند. این جانبازان، شدت از کارافتادگی بالایی دارند و درباره‌ آن‌ها خیلی صحبت شده است؛ ولی خانواده جانبازان مغفول مانده‌اند و به آن‌ها پرداخته نشده است. این افراد از زمانی که پدر خانواده به این درجۀ ازکارافتادگی رسیده، درگیر چه مسائل و معضلات حادی بوده‌اند. در سال‌های گذشته، گروه‌هایی با همسران جانبازان شیمیایی و اعصاب و روان 70 درصد درباره اینکه خانواده، فرزندان و والدین جانباز با چه مسائل و مشکلاتی روبه‌رو هستند، مصاحبه کرده‌اند. این مسائل هم جزو تاریخ ماست. ما 8 سال جنگ داشتیم، اما اثرات و تبعات مثبت و منفی تا امروز باقی مانده است. ما با سازوکار تاریخ شفاهی، دوره 40 ساله جانبازی و مشکلات خانواده‌های آن‌ها را مورد بررسی قرار دادیم و با توجه به شرایط و الزاماتی که در بحث مصاحبه وجود داشت، حتی به خصوصی‌ترین مسائل و مشکلات این خانواده‌ها پی بردیم. البته تمام این‌ها آرشیو خواهد شد و اجازه انتشار ندارد، ولی باید جمع‌آوری شود. ماجرایی که در غرب اتفاق افتاده است و تاریخ شفاهی خانواده‌های جانبازان را گردآوری و منتشر کرده‌اند. اما با توجه به فرهنگ و محدودیت‌های جامعه ما، این تاریخ شفاهی باید آرشیو شود و بعدها از دل آن، می‌توانیم تحقیقات کیفی بیرون بیاوریم. پس برای تاریخ شفاهی، بی‌نهایت موضوع و عنوان می‌توان تعریف کرد. تاریخ شفاهی برخلاف سایر روش‌ها و متدها که کم‌‌‎هزینه‌تر هستند، هزینه بالایی می‌بَرَد. بنابراین باید از حمایت، برخوردار شویم و کارفرماهایی داشته باشیم تا توانایی مالی به دست بیاوریم.»

وی با اشاره به تنوع و تعدد تحولات در جامعه کنونی، تأکید کرد: «باید به موضوعات به‌ظاهر کم‌اهمیت، اما مهم در حیات اجتماعی- اقتصادی- فرهنگی جامعه توجه کنیم تا به عنوان دانش‌آموختگان تاریخ، اشتغال‌زایی و کارآفرینی کنیم و در بندِ مشاغلِ محدودِ مرتبط با رشته خودمان نباشیم. تاریخ شفاهی، این فرصت را فراهم کرده و حداقل در طول 12 سال اخیر، استادان، دانشگاه و دانشجویان تاریخ توانسته‌اند، یک استفاده نسبی از تخصص و مهارت خود داشته باشند. تاریخ، فقط برای عبرت گرفتن از گذشتگان نیست. بلکه باید برای آینده و فردای خودمان هم برنامه‌ریزی کنیم. بنابراین اجرای طرح‌های تاریخ شفاهی با موضوعات بدیع و متوجه کردن مدیران سیاسی - اجتماعی - اقتصادی و فرهنگی درباره اهمیت تاریخ شفاهی، شاید یکی از وظایف مورخان باشد. بی‌شک در کشورهای پیشرفته و به‌خصوص غرب، هیچ چیزی بدون مورخ و تاریخ نیست. تمام صنایع و فعالیت‌های اقتصادی غرب، تاریخ و تاریخ‌نگار دارد و در حوزه‌های سیاست‌گذاری، مسیر پیشرفت خود در آینده را هم ترسیم می‌کنند. تاریخ، صرفاً برای عبرت گرفتن از گذشته نیست، بلکه این عبرت در جهت اصلاح و هموار کردن راه پیشرفت در آینده، مورد استفاده قرار می‌گیرد. تاریخ شفاهی با تاریخ معاصر و زندگی ما در ارتباط است و منافع و مضار این تاریخ، به ما مربوط می‌شود. بنابراین کاربرد زیادی دارد. شاید تنها خصوصیت تاریخ شفاهی، هزینه بُردن و وقت‌گیر بودنِ آن باشد و پایان هر پروژه، می‌تواند آغاز پروژه بعدی باشد. حدود 12 حوزه یا میدان وجود دارد که می‌توانیم برای تاریخ شفاهی از آن موضوع و سوژه استخراج کنیم. اما حوزه سیاست را در انتها خواهم گفت. چون به خاطر تنگناها و مشکلاتی که در ماهیت خودش دارد، کار ما را ابتر و ناتمام می‌گذارد. گاهی برخی علاقه دارند، روی دوره پهلوی کار کنند. ولی از یک طرف، مدرسین و استادان متخصص، کم است و هم دسترسی به منابع، محدود است و ملاحظه‌کاری افراد، باعث می‌شود گروه‌های تاریخ در دانشگاه‌ها خیلی به این موضوع تن ندهند. حتی اگر کاری هم انجام شود، تمامِ حرف، گفته نمی‌شود. خیلی از منابع تاریخ سیاسی ما در داخل کشور، دور از دسترس هستند. به همین ترتیب، منابع شفاهی ما در داخل نیز به راحتی در دسترس نیستند و به منابع شفاهی خارج از کشور هم نمی‌توان دست پیدا کرد. پس دلایل متعددی داریم که حوزه سیاست و تاریخ سیاسی را برای آخر کار بگذاریم.»

دکتر ابوالحسنی در تشریح شرایط ضروری برای انتخاب موضوع پروژه تاریخ شفاهی تأکید کرد: «در هر پژوهش تاریخی باید حد و مرز و جغرافیای آن حوزه و موضوع، مشخص باشد. همچنین عنوانی که انتخاب می‌کنید، باید از جامعیت و مانعیت لازم برخوردار باشد. نکته بعدی این است که آیا داده‌های کیفی به‌ دست آمده در پایان کار، اهمیت دارد یا خیر؟ آیا منابع کافی در حوزه تحقیقات تاریخی، در دسترس هست یا خیر؟ آیا جامعه هدف و آمارها قابل قبول هست یا خیر؟ در تاریخ شفاهی باید به این نکته توجه کنیم که آیا روایت، در انحصار یک نفر یا یک مرکز است؟ و یا می‌توانیم راویان، مراکز و مراجع متعدد برای روایت‌مان پیدا کنیم و موضوع را از ابعاد و زوایای مختلف بررسی کنیم؟ باید با در نظر گرفتن این مسائل، وارد حوزه‌های مختلف بشویم: حوزه‌های «قضا یا عدالت»، «بهداشت و تغذیه»، «اجتماعی»، «آموزشی»، «اداری»، «امنیت»، «شهر و شهرسازی»، «فرهنگی و هنری»، «اقتصاد و معیشت» و «سیاست». البته این ترتیب، اولویت‌بندی خاصی ندارد. همان‌طور که می‌بینید، خیلی از این حوزه‌ها به ظاهر، غیرسیاسی هستند. اما وقتی کار انجام شده، رنگ و بوی سیاست هم گرفته است. متأسفانه در همه دنیا به طور عام و به‌ویژه در ایران، همه‌چیز سیاست‌زده است و شاید گریز و گزیری از آن نیست.

نگاه سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان در هر دوره، وضعیت سیاسی - فرهنگی – اجتماعی، فضای باز یا بسته سیاسی نیز در انتخاب حوزه‌های کاری بسیار اهمیت دارند. برای مثال، پروژه‌ای در حوزه تاریخ اجتماعی پیشینه و سابقه نظافت شهری در اصفهان کار کردیم و وضعیت سیاسی - اجتماعی - فرهنگی در همان مصاحبه‌ها هم تأثیرگذار بود. البته دوره به دوره فرق می‌کند. یک دوره‌هایی طرح‌های خوبی اجرا کردیم و پیش بُردیم ولی در یک جاهایی دچار انسداد شدیم. باید دید که دغدغه‌ها چه چیزی است. مدیریت شهری در کلان‌شهرها با مسائلی روبه‌روست که باید نیازسنجی کنیم و دغدغه‌های شهر را بسنجیم. همیشه گفته‌ایم که باید موضوعاتِ جزئی و شسته و رُفته بگیریم تا داده‌های به دست آمده، دقیق باشد. فراهم بودن بودجه و امکانات و نیروی کار هم باید در انتخاب حیطه و موضوع، مدنظر قرار گیرد.»

دکتر مهدی ابوالحسنی ترقی، حوزه آموزش را به عنوان عامل دگرگونی‌های اجتماعی در همه دوره‌ها معرفی کرد و گفت: «این موضوع، حوزه‌های زیرمجموعه زیادی مثل: مدارس قدیمی دینی، حوزه‌های علمیه، مکتب‌خانه‌ها، اکابر تا نهضت سوادآموزی را شامل می‌شود. معلمان نهضت، می‌تواند یک موضوع باشد. برای مثال، تاریخ شفاهی معلمان نهضت سوادآموزی یک شهرستان یا دهستان. بعد می‌توان به معلمان زن یا مرد هم تقسیم کرد. سپس می‌توانید به سراغ کسانی بروید که توسط نهضت سوادآموزی، سوادِ خواندن و نوشتن یاد گرفته‌اند. این افراد، جامعه هدف ما خواهند بود. طبقات آموزشی - اداری، آموزشگاه‌های ملی، غیرانتفاعی و دولتی. دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها و حتی سپاه دانش هم می‌توانند، موضوع ما باشند. حتی می‌توانید درباره سیر تدوین و تغییر محتوای کتاب‌های درسی کار کنید. با دست‌اندرکاران تألیف کتاب‌های درسی مصاحبه کنید.»

وی در ادامه، به ظرفیت‌های تاریخ شفاهی در حوزه اجتماعی پرداخت و گفت: «قشربندی و تمامی طبقات اجتماعی، امکان ثبت و ضبط تاریخ شفاهی را دارند. برای مثال، "لُمپن‌ها" گروه‌های بی ریشه، سربار جامعه و ابزار دست سیاستمداران، در همه ادوار وجود دارند و اسناد و مدارک موجود در روزنامه‌های ادواری و مربوط به آن‌ها هم موجود است. دو پایان‌نامه دراین‌باره نوشته شده که یکی از آن‌ها در دانشگاه اصفهان دفاع شده است. خانم هما سرشار هم با شعبان جعفری مصاحبه کرد و تاریخ شفاهی او را منتشر کرد. در تاریخ اجتماعی باید به مسائل دیگر مانند: شهر و شهرنشینی، حاشیه‌نشینی و توسعه شهرها نیز پرداخت. مصاحبه با مدیران شهری و حاشیه‌نشین‌ها. بحث ترافیک هم معضل بزرگی است که طرح‌های مختلفی برای رفع آن ارائه شده است. تجربه مدیران شهری و طرح‌های آن‌ها برای کنترل ترافیک و مسائل مرتبط با آن می‌تواند، موضوع تحقیق باشد. امور خیریه در شهرها، جمعیت، مهاجرت و فرار مغزها هم ظرفیت پرداختن به تاریخ شفاهی را دارند. برای مثال می‌توان، علل و عوامل مؤثر بر مهاجرت افراد به خارج از کشور را از طریق تاریخ شفاهی استخراج کرد. وزارتخانه‌ها، ادغام، تفکیک و یا شکل‌گیری آن‌ها هم موضوع تاریخ شفاهی خواهند بود. طبقات اداری مدیران، نهادها و مؤسسات مدنی، قوانین و مقررات حاکم بر آن‌ها، ارباب رجوع، نظام ارتباطات، مقررات و میزان تأثیرگذاری آن‌ها، سلامت و فساد اداری، قانون‌مداری و پارتی‌بازی، با استخراج داده‌های تاریخی، می‌توان یک پروژه تاریخ شفاهی خوب را ساماندهی کرد. در حوزه اقتصاد و معیشت که ریشه تحولات اجتماعی نیز هست، جنبش‌های کارگری، کارخانه‌ها، کارگاه‌ها، درآمدها، هزینه‌ها، رکود، تورم و قحطی، نرخ‌ها و مبادله‌ها، صرافی‌ها، اصناف و لایه‌های آن و حرفه‌های قدیم و جدید، بانک‌های قرض‌الحسنه‌ای که آمدند، عمرشان کوتاه بود و سرمایۀ مردم را به خطر انداختند، می‌توانند سوژه‌های خوبی برای پروژه‌های تاریخ شفاهی باشند. در حوزه امنیت که ثبات و امنیت را در کشور ایجاد می‌کنند، نیروهای مسلح، ارتش، سپاه، بسیج، جنگ و پشت جبهه، دانشکده‌های نظامی، پادگان‌ها، پلیس و آگاهی و نهادهای امنیتی قبل و بعد از انقلاب، قابل پرداختن هستند.»

وی در ادامه، با اشاره به پروژه‌های صورت گرفته در خصوص بیماری کرونا گفت: «گروهی از شفاهی‌کاران، درباره مسائلی همچون قرنطینه، پیشگیری و واکسن، با بیماران، پزشکان و مدیران مصاحبه کرده‌اند، اما هنوز جای کار دارد. پزشکان با انواع تخصص‌ها، پرستاران، دانشکده‌های پزشکی در سراسر کشور، درمانگاه‌ها، خانه‌های بهداشت، بهداری‌ها و داروخانه‌ها هم می‌توانند سوژه تاریخ شفاهی قرار گیرند. دکتر حسین یقینی، یک کارِ شبهِ تاریخ شفاهی در اصفهان انجام داد و اطلاعات ارزشمندی از قدیمی‌ترین داروخانه‌های اصفهان جمع‌آوری و تبدیل به چند جلد کتاب کرد. حوزه خانواده، هسته مرکزیِ کسب تجربه است. انواع خانواده‌های شهری، روستایی، عشایری، حرفه و تحصیلات و حتی می‌توان تاریخِ خاندانی را هم استخراج کرد. خاندان‌های مهم و بزرگ فرهنگی - سیاسی - اقتصادی در شهرهای مختلف داریم. این کار -یعنی تدوین تاریخ خاندانی-، صدها سال است که در انگلستان انجام می‌شود. ما از انتهای هر خاندان و اسناد و مدارک خاندانی شروع می‌کنیم. در حوزه سیاست، روابط خارجی، جنبش‌ها، آشوب‌ها، دولت و مجلس و انتخابات این دو قوه می‌تواند، مدنظر باشد. خانم دکتر زهرا شجیعی، چند جلد کتاب درباره ادوار مختلف مجلس کار کردند، اما جای داده‌های شفاهی در این کتاب، خالی است. چون حتی نمایندگان قبل از انقلاب، هنوز زنده هستند و باید با آن‌ها هم مصاحبه شود. در حوزه فرهنگی، بحث تدوین زندگینامه نویسندگان و نام‌آوران، هنرمندان تأثیرگذار و جریان‌ساز در حوزه‌های مختلف هنری، فیلم و سینما رادیو و تلویزیون، تاریخ شفاهی روزنامه‌هایی مثل: اطلاعات و کیهان و مجلات مختلف، از ابعاد مختلف، قابل استخراج است. در حوزه قضا و عدالت هم می‌توان به وکلای معروف که حرف‌های زیادی درباره رویدادهای سیاسی اجتماعی دارند، پرداخت. دادگستری‌ها، زندان‌ها، بازداشتگاه‌ها و حتی عریضه‌نویسی هم ظرفیت ثبت تاریخ شفاهی دارند.»

دکتر ابوالحسنی در بخش پایانی این نشست آنلاین، تصریح کرد: «آنچه امروز به طور تجمیع برای شما مطرح کردیم به این شرح است: برای طراحی پروژه، اول موضوع را مشخص کنید. سپس جغرافیا و محدوده آن و بعد، زمان آن را مشخص کنید و در نهایت، نوبت برآورد هزینه‌هاست. وقتی راویان را شناسایی کردیم، باید تعدادی از آن‌ها را به شکل معقول، علمی و منطقی انتخاب و دسته‌بندی کنیم. گاهی راویان، در شهر ما نیستند و گاهی در خارج از کشور هستند و مصاحبه باید به صورت حضوری یا غیرحضوری انجام شود. باید همه این جوانب را بسنجیم. راویان را طبقه‌بندی و برآورد هزینه کنیم. در تحقیقات تاریخی باید منابع را شناسایی کنید. چون ممکن است، در دسترس نباشند. هزینه‌های رفت و آمد و حتی خرید گل یا جعبه شیرینی در اولین دیدار با راوی را هم در نظر داشته باشید. برآورد همه این هزینه‌ها اهمیت دارد. چون زمان ارائه طرح به کارفرما باید تمکن مالی داشته باشید. پس شرایط، جوانب و حدود و ثغور طرح را مشخص کنیم تا در میانه راه، درمانده نشویم و طرح را نیمه‌کاره رها نکنیم. یک طرح تاریخ شفاهی، از طراحی مباحث نظری تا مصاحبه‌ها، پیاده‌سازی، کدیابی و کدگذاری، آرشیو کردن و ارائه فایل‌های صوت، تصویر و متن به کارفرما هزینه‌های خاص خودش را دارد. هزینه‌های مباحث نظری، تحقیق و پژوهش درباره موضوع باید در پروپوزال قید شود. برای مثال، 3 ماه تحقیق و پژوهش، جمع‌آوری اسناد مکتوب و برای هر واحد، یک رقمی در نظر بگیرید. مصاحبه به‌ظاهر این است که یک ساعت می‌نشینید. پرسش و پاسخ می‌کنید و یک رقمی ارائه می‌دهید. ممکن است در جلسه دفاع از پروپوزال از شما بپرسند، چرا برای هر جلسه مصاحبه، یک میلیون درنظر گرفته‌اید؟ بحث این است که شما راویان را شناسایی و طبقه‌بندی کرده‌ای، راوی را، راضی به مصاحبه کرده‌اید و مصاحبه، خروجیِ همه این تلاش‌ها بوده است. کارفرما باید در مقابل این مسائل، توجیه شود. ضمن اینکه باید بدانند که پشت این مصاحبه، تجربه‌ سال‌ها تحصیل و تدریس و کار، نهفته است. پس باید از رقمی که ارائه می‌دهید، دفاع کنید و توان خود را، رایگان در اختیار دیگران قرار ندهید. مصاحبه صوتی و تصویری هم هزینه‌های جداگانه دارد. اگر پروژه شما مهم است، یک گروه حرفه‌ای برای تصویربرداری درنظر بگیرید. کارفرما باید هزینه آن را پرداخت کند. چون خروجی کار، آنجا ارزش پیدا می‌کند. سومین هزینه، هزینه پیاده‌سازی مصاحبه‌هاست. کاری سخت و دشوار که به شیوه‌های مختلف انجام می‌شود و باید حق نیروهای این کار را در نظر بگیریم. درست است که نرم‌افزارها و تکنولوژی‌های جدیدی برای پیاده‌سازی صوت وجود دارد، اما این نرم افزارها، توانایی برگردانِ هر کلام و بیان و روایتی را از گفتار به متن ندارد. هزینه دیگر، کُدیابی است. یعنی نمایه‌های مصاحبه از اشخاص، اماکن و موضوعی مشخص شود. تا اینجا فهرست هزینه‌ها تمام می‌شود. حال اگر تدوین هم بخواهند، هزینه‌هایش جداست و با توجه به جایگاه فرد نویسنده یا خودِ مصاحبه‌کننده – اگر بخواهد نویسنده هم باشد- هزینه تدوین محاسبه می‌شود.»

پایان

«مدرسه تاریخ شفاهی»-1

«مدرسه تاریخ شفاهی»-2