تجربیاتی از طرح تاریخ شفاهی پزشکی مشهد

غلامرضا آذری خاکستر

مقدمه

آرشیو تاریخ شفاهی مدیریت اسناد آستان قدس رضوی با هدف تدوین تاریخ شفاهی پزشکی مشهد اقدام به ثبت و ضبط خاطرات پزشکان شهر مشهد نموده است. پروژه تاریخ شفاهی پزشکی مشهد از گذشته مورد توجه آرشیو تاریخ شفاهی بوده است ولی به صورت جدی  از اردیبهشت ماه 1384 توسط نگارنده آغاز شد و در آبان ماه 1385 به پایان رسید .در این طرح  سعی و تلاش در این راستا بود، با پزشکان مطرح شهر مشهد، مصاحبه شود  تا "تاریخ شفاهی پزشکی مشهد" تدوین شود.

 در مجموع بیش از 80 جلسه مصاحبه با 20 تن از پزشکان مشهد انجام شد که در نهایت 100 ساعت مصاحبه انجام شده است.

برخی از مصاحبه شونده ها عبارتند از:

- دکتر محمد  تقی  رادپور: در سال 1288در تبریز متولد شد ،تحصیلات ابتدایی و متوسطه را به ترتیب درمشهد و تهران گذراند. دکتر رادپور دوره دستیاری را در بخش پوست بیمارستان سن لوئی فرانسه آموخت و خدمت پزشکی اودر بیمارستان شاهر ضا ودانشگاه پزشکی مشهد بود.

- دکترمحمد باقر بهپور :متولد 1295 مشهد، تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در مشهد گذراند سپس در سال 1312برای تحصیل در رشته پزشکی به تهران رفت وپس از فارغ التحصیلی از سال 1328 در دانشگاه پزشکی مشهد مشغول تدریس شد. استاد بهپور سال 1351 با مقام استادی از ایزن دانشگاه بازنشسته شد.

- پروفسور فریدون شاملو: دکتر شاملو در  سال 1308 در تهران متولد شد؛ تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در مشهد گذراند. سپس برای ادامه تحصیل در سال 1326 به فرانسه رفت. وی از سال 1341 در بیمارستان شاهرضا مشغول خدمت شد و در دانشگاه پزشکی مشهد  به عنوان دانشیار جراحی مشغول خدمت بود.

 -   دکتر یوسف  اهرابی نژاد:دکتر اهرابی نژاد متولد 1306 مشهد  ،پس از تحصیل در مدارس و دبیرستانهای مشهد در سال 1331در کنکور دانشگاه پزشکی مشهد پذیرفته شد .دوره تخصصی جراحی عمومی را در مشهد شروع نمود و از شاگردان پروفسور بولون می باشد.

 -   دکترحسین خلیلی:در سال 1312 در یزد متولد شد پس از اتمام دوره دبیرستان وارد دانشگاه پزشکی مشهد شد و سال 1338 فارغ التحصیل شد دکتر خلیلی سال 1359 موفق به اخذ درجه فوق تخصص پاتولوژی از دانشگاه پاریس گردید و درسال 1364به مرتبه استادی دانشگاه نائل شد.  

- دکتراکبررفیعی:دکتر رفیعی در سال 1313 در سمنان متولد شد تحصیلات را در مشهد گذراند سال 1335وارد دانشگاه پزشکی مشهد شد و سال 1341 فارغ التحصیل گردید از شاگردان پروفسور بول ون میباشد.

هدف طرح

مهم ترین هدف از طرح پروژه تاریخ شفاهی پزشکی مشهد، تدوین تاریخ پزشکی آستان قدس رضوی می باشد. زیرا آستان قدس رضوی از جمله مراکزی می باشد که با ایجاد دارالشفا و بیمارستان امام رضا و جذامیخانه، پیشگام در امر پزشکی بوده است. براین اساس با مطالعه اسناد و مدارک پیرامون پزشکی مشهد به سراغ نسلی از پزشکان رفتیم که سابقه خدمت در مراکز درمانی آستان قدس رضوی را داشتند.بخشی از مصاحبه های انجام شده در رابطه با پزشکان خارجی که در مشهد فعالیت داشتند بود.بخصوص پروفسور بولون و دکتر بوتارو که در بخش جراحی بیمارستان شاهرضا به کار طبابت مشغول بودند. 

زندگینامه بولون

پروفسور روش بولون  متولد 1912م .پس از تحصیلات متوسطه در بلژیک در سال 1936جهت تحصیل در رشته پزشکی در  دانشگاه بروکسل پذیرفته شد، پدرش مهندس و شاغل در امورکنسولگری بلژیک در این شهر بود وی در سال 1940 دستیار افتخاری پروفسور دوهارون شد. وپس از  تکمیل تحصیلات پزشکی که با راهنمایی اساتیدی چون  پروفسور دانی ،پروفسور کورین، پروفسور مارتن و لون با ئر ادامه داد . در سال 1955 بنا بر دعوت وزارت در بار ایران بخصوص مساعی دکتر حسین اسدی به ایران و مشهد آمد وبا توجه به قراداد آستان قدس رضوی با ایشان از مرداد ماه1334با مبلغ 1000دلار به مدت 3سال  در  بیمارستان  امام رضا به عنون رئیس بخش جراحی مشغول خدمت شد که این قراداد بعدها تمدید شد بطوری که 15سال ریاست بخش جراحی بیمارستان امام رضا برعهده داشت.دوران خدمت بولون مقارن بانایب تولیه شادمان،مهران،سید جلال تهرانی،عزیزی،باتمانقلیچ وپیرنیا بود. پروفسور بولون از بدو ورود به مشهد متوجه اشکالات عمده ای در جریان کار بخش جراحی بیمارستان شد از قبیل نداشتن سیستم پرستاری صحیح و سرپرستارمسئول کمبود بانک خون برای بیماران عمل شده، فقدان متخصصین رشته های مختلف جراحی ،نقض تجهیزات و وسایل جراحی.

بنابراین  وی با تشکیل بایگانی برای بیماران، نظمی در بخش جراحی  به وجود آورد. همراه بولون پرستارانی هم به بخش جراحی آمدند مادمازل مانتو ،مادمازل طیارو.... پروفسور بولون دارای دو پسر به نام های میشل و کلود  بود  وخانمش هم مدتی به عنوان مدرس زبان فرانسه در دانشکده ادبیات مشهد مشغول تدریس بود . از نظر علمی، پروفسور بولون حدود 119مقاله علمی در مجلات جراحی فرانسه ،بلژیک،لبنا ن و ایران نوشته است ودر سمینارهای پزشکی خارج از کشور حضور فعال  داشته است. برای  اولین بار اسپلنوپورتوگرافی را با متد خاص خود متداول ساخت وکمی پس از او پروفسورلژ در  فرانسه انجام داد  وآن  را بین المللی ساخت. مطالعات عمده بول ون درباره کیست هیداتیک ، سل اعضای مختلف ،بیماری کیسه صفرا ومجاری صفرا و زخم های معده و اثنی عشر بود. از شاگردانی که جراحی عمومی را درنزد بولون فرا گرفته اند می توان به دکتریوسف اهرابی نژاد، پروفسور مهدی بنایی، دکتر احمد اصفهانی زاده، دکترمهدی لطفی، دکترامیرشیبانی، دکتراکبررفیعی، دکتریغمایی، دکترحسین شاهوردیانی، دکترتوحیدی، دکترافشین، دکترتوکلی زاده، دکترابطحی، دکترخسروآروند، دکترعظیمی، دکترنصیری، دکترصدری، دکتر عامریزان و. . . را می  توان نام برد. حضور  پروفسور روش بولون در بیمارستان  شاهرضا از  این  جهت مهم و حائز اهمیت است  که  برای  نخستین  مرتبه جراحی نوین در ایرا ن شکل می گیرد، وبا توجه به امکاناتی که آستان قدس رضوی در اختیار  بول ون قرار می دهد، بخش جراحی بیمارستا ن شاهرضا از تجهیزات مدرنی بهره مند می شود. پروفسور بول ون که مردی انسان دوست و متعهد در کارش بود قریب به 15 سال صادقانه در بیمارستا ن شاهرضا بعنوان رئیس بخش جراحی بود،ازخصوصیات اخلاقی بولون کمک به بیماران نیازمند بود. روش بولون اواخرعمرش را با تشرف به دین مبین اسلام که توسط آیت الله سبزواری مسلمان شده گذراند وبنابر وصیتش، اسمش را عبدالله نهاده بود. سرانجام بر اثر سکته قلبی در14 مرداد ماه   1348 فوت نمود و درضلع شرقی خواجه ربیع مدفون است.

مداخل طرح

مهم ترین مداخل این طرح در دوبخش مورد بررسی می باشند

1- پیرامون پروفسور بولون

2- پزشکی مشهد

شخصیت بولون

تولد، ملیت، دین و مذهب، تحصیل، تخصص، اساتید، شاگردان، دانشگاه  پزشکی، تدریس، مقالات، کنگره ها، سفرهای خارجی، مدارج علمی، اخلاق و روحیات، شخصیت اجتماعی، مخالفان بول ون، ارتباط با نایب التولیه ها، برخورد با بیماران، کمک به نیازمندان، برخورد با دانشجویان، شاگردان، بیمارستان شاهرضا، سابقه حضور پزشکان خارجی، روئسا، بخش ها، بخش جراحی، امکانات بخش، تعدادپرسنل، پرستاران خارجی، سرنوشت پرستاران، جراحی نوین، خرید تجهیزات، تعداد جراهی ها، تقسیم کارها و بایگانی بیمارستان، ورود به مشهد، آستان قدس، قراردادها، محل اقامت، خانواده بول ون، همسر بول ون، تدریس در دانشکده پزشکی، تعداد فرزندان، تفریحات بولون، امکانات بول ون، کتابخانه بول ون، دفترچه خاطرات، علت ماندگاری در مشهد، ارتباط باعلما (روحانیون)، جریان مسلمان شدن، وصیت نامه، سابقه بیماری، فوت بول ون، مراسم تشیع، تعداد شرکت کنندگان، محل دفن، مراسم ختم، انعکاس خبر فوت در مطبوعات، سرنوشت خانواده بول ون و....

تاریخ شفاهی پزشکی مشهد

تاسیس دانشکده پزشکی مشهد، مؤسسین دانشگاه، اساتید دانشگاه، آموزشگاه پرستاری جرجانی، آموزشگاه همت،

مسائل سیاسی ودانشجویان دانشگاه پزشکی، امکانات دانشگاه

بیمارستان های مشهد،بیمارستان 200تختخوابی، بیمارستان سوانح

بیمارستان مسلولین، درمانگاه های مشهد، جذامیخانه مشهد،

تیمارستان حجازی، بیمارستان روس ها، بیمارستان آمریکایی ها

بیماری های شایع، وضعیت بهداشتی مشهد، داروخانه های  قدیمی مشهد، وضعیت دارو در مشهد، خیریه ها، تأسیس بیمارستان های خصوصی، بیمارستان شاهین فر، بیمارستان سینا، بیمارستان پاستور، بیمارستان فرح، کانون پزشکان، نظام پزشکی مشهد، سمینارها، داروهای گیاهی، مطب های قدیمی، دکتر شیخ، دکتر سالاری، پزشکان و مسائل انقلاب،ورود پزشکان هندی و پاکستانی و...

تجربیات

1-     در اغلب مصاحبه ها مصاحبه کننده به سراغ مصاحبه شونده رفته است یعنی مکان مصاحبه را مصاحبه شونده تعیین می کرده است.

2-     در تمامی مصاحبه ها سعی شده از پزشکان با تجربه و قدیمی مشهد اطلاعات جمع آوری شود.

3-     معمولا قبل از مصاحبه اطلاعات کلی از طریق تلفن از مصاحبه شونده کسب می شد.

4-     دقت می شد که در قرار مصاحبه تاخیر نشود و به موقع انجام شود.

5-     مداخل کلی مصاحبه با مصاحبه شونده در میان گذاشته می شد.

6-     تمامی مصاحبه ها یک جلسه تصویری و مابقی صوتی انجام می شد.

7-     عکس و اسناد از مصاحبه شوندگان جمع آوری می شد.

8-     برخی از مواقع نسخه ای از کپی مصاحبه در اختیار مصاحبه شونده قرار می گرفت.

9-     به علت سن بالای مصاحبه شوندگان معمولا مصاحبه ها 60 دقیقه ای بود.

10-در صورتی که مصاحبه شونده میل و رغبت نشان می داد مسائل سیاسی  هم جزئی از مداخل می شد.

11-مصاحبه ها با معرفی شخص و زندگینامه وی شروع می شد.

12-مصاحبه کننده ها علاقه مند به ادامه مصاحبه بودند.

13-دو نفر از مصاحبه ها شونده ها به شدت از مصاحبه کردن امتناع نمودند.

14-برخی از افراد مصاحبه شوندگان را خودشان معرفی می کردند.

15-برای اغلب مصاحبه شوندگان نتیجه طرح مهم تلقی می شد.

16-در برخی از موارد بخصوص مباحث مربوط به انقلاب محافظه کاری نمایان بود.

نتایج

تدوین خاطرات دکتر مهدی فضلی نژاد جهت چاپ ، ضبط خاطرات دکتر فضلی نژاد در  16 جلسه هفتاد دقیقه ای بیش از سه ماه طول کشید. اولین مصاحبه در تاریخ2/5/ 1384 و آ خرین جلسه در تاریخ22/8/84 انجام  شد.