آموزش در تاریخ شفاهی، نیازمندِ مباحث عمیق است

گفت‌وگو و تنظیم: اکرم دشتبان

30 مهر 1403

دکتر ابوالفضل حسن‌آبادی، دانش‌آموخته رشته تاریخ محلی و مدیر مرکز نسخ خطی آستان قدس‌رضوی در گفت‌وگو با سایت تاریخ شفاهی ایران با موضوع آموزش معتقد است، آموزش‌های تاریخ شفاهی، همیشه کارگاهی و تجربی‌اند. گاهی برای دوره‌ کوتاه، مدرک هم تعریف شده است. اما تجربه بیست‌ساله آموزش تاریخ شفاهی نشان می‌دهد، گذراندن دوره کارگاهی با آموزش کوتاه‌مدت، تنها برای آشنایی با حوزه تاریخ شفاهی کفایت می‌کند و منجر به تعمیق اطلاعات نمی‌شود.

حسن‌آبادی در مورد وضعیت کنونیِ آموزش در حوزه تاریخ شفاهی گفت: «در ایران بیش از بیست سال است، کارگاه‎های آموزش تاریخ شفاهی برگزار می‌شود. مراکز رسمی مانند سازمان اسناد انقلاب اسلامی، آستان قدس رضوی، جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی، بنیاد حفظ و نشر آثار دفاع مقدس، کارگاه‌های مختلفی در این حوزه برگزار کرده‌اند و در آنها شیوه مصاحبه، نگارش، اعتبارسنجی و دیگر موارد را آموزش داده‌اند و گاه با مقاله‌نویسی و اجرای طرح‌های پروژه‌ای سعی کرده‌اند به غنای مطالب بیفزایند. اگر بخواهیم تاریخ شفاهی را علم بدانیم، واضح است، در حوزه آموزش، ضعفِ بسیاری داریم. در حوزه آموزش تاریخ شفاهی همه چیز بیشتر بر مبنای تجربه مؤلفان و آزمون و خطای آن‌ها  است.»

وی ادامه داد: «تاریخ شفاهی در دانشگاه‌های ما وارد مباحث علمی نشده است؛ بلکه بیشتر به‌صورت کارگاهی و جلسات6 تا 8 ساعته برگزار شده است که این امر برای آموزش تاریخ شفاهی کفایت نمی‌کند. مطرح کردن آموزش مباحث آکادمیک در این حوزه نیازمند دوره‌های 3 تا 6 ماهه است. در واقع مبنای آموزش‌های ما همیشه کارگاهی و تجربی بوده‌اند.»

مدیر مرکز نسخ خطی آستان قدس رضوی با توجه به اینکه در حوزه تاریخ شفاهی کتاب‌های زیادی حتی در حوزه نظری منتشر شده است، افزود: «تاریخ شفاهی هنوز درگیر حوزه‌های عمومی است. ما نیازمند مباحث عمیق‌تر هستیم؛ مانند تاریخ شفاهی و مطالعات کیفی که کمتر به آن توجه می‌شود. تاریخ شفاهی نیازمند متخصصانی است که نیازهای این حوزه را برآورد کنند. مانند بیست سال گذشته که دغدغه تاریخ شفاهی باعث شد امروز شاهد رشد و پیشرفت این حوزه باشیم.»

او معتقد است: «بارها درباره موضوع‌های مختلف تاریخ شفاهی بحث شده است و درباره آن مباحث نظری و علمی زیادی بازگو شده‌اند، اما موضوعی که به عنوان دغدغه جدید می‌توان از آن یاد کرد، آموزش تاریخ‌نگاریِ جنگ است. با این موضوع که تاریخ شفاهی چه نقشی در تاریخ‌نگاریِ جنگ دارد؟ همه می‌دانیم که حجم زیادی از مستند‌سازی تاریخ 8 سال دفاع مقدس را تاریخ شفاهی به دوش می‌کشد. نزدیک به بیست سال از مطرح شدن نحوه آموزش، تحقیق و بررسی مباحث علمی و نظری تاریخ شفاهی، می‌گذرد. اکنون باید دید، آیا تاریخ شفاهی به جایگاه شایسته خود در تاریخ‌نگاریِ جنگ رسیده است یا خیر؟»

حسن‌آبادی ادامه داد: «خوشبختانه مباحث تاریخ شفاهی از دهه 1390 مورد توجه نویسندگان و تاریخ‌پژوهان قرار گرفت و همایش‌های متعددی درباره آن برگزار شده و می‌شود، کما اینکه اسفند سال جاری نیز همایش دیگری برگزار خواهد شد.»

وی با بیان این‌که مستندات تاریخ شفاهی و نحوه استفاده از آن یکی از مباحث اصلی تاریخ شفاهی است افزود: «امروزه می‌بینیم از فیلم و عکس و صدا به عنوان سند، یاد می‌شود. بررسی روش‌های علمی در مصاحبه‌ها در دو دهه گذشته پیشرفت کرده و محقق، آگاهانه کار می‌کند. اما به تعریف مؤلفه‌ها و استانداردهای بیشتری برای آموزش نیاز داریم.»

حسن‌آبادی با مطرح کردن این موضوع که اگر به تاریخ شفاهی به عنوان یک سند نگاه کنیم، می‌بینیم سند باید استانداردها و چهارچوب تعریف‌شده‌ای در زمینه ساختار، موضوع، شاکله، اصالت و تصحیح داشته باشد، ادامه داد: «وقتی اصالت‌ رعایت شود، موضوعِ مورد تحقیق، سندیت بیشتری می‌یابد و به غنای مطلب می‌افزاید. باید توجه داشت کسی که تاریخ شفاهی کار می‌کند و قابلیت تولیدِ متن دارد، از ابزار ضبط و مصاحبه بهره می‌گیرد که این امر در تاریخ شفاهی بستر عمومی‌تری دارد. اما در تاریخ‌نگاری هم از این ابزار استفاده می‌شود و از این منظر، تاریخ شفاهی و تاریخ‌نگاری ارتباط بیشتری با هم پیدا می‌کنند. اما تاریخ‌نگاری، یک درجه بالاتر به سراغ تاریخ شفاهی می‌رود و در آن تاریخ شفاهی ابزاری کمکی در کنار دیگر موضوعات است. در این زمینه کتاب‌های زیادی با موضوع تاریخ‌نگاری و تاریخ شفاهی چاپ و منتشر شده‌اند. تاریخ‌نگاری ایجاب می‌کند در برخی موارد سراغ تاریخ شفاهی برویم؛ اما الزام بیشتری در نحوه ترکیب و گزارش گرفتن به کار می‌برد که قابلیت یک سطح بالاتر را دارد. برای نمونه، نگارش دانشنامه دفاع مقدس در همه مراکز پیگیری می‌شود و از تاریخ شفاهی به عنوان مهمترین منبع استفاده می‌کند.

حالا این سؤال پیش می‌آید؛ آیا استفاده از تاریخ شفاهی برای تولید دانشنامه تاریخ شفاهی با تولید کتاب دفاع مقدس یکی است؟ قطعاً متفاوت است. از دهه 1380 نگاه‌ها حرفه‌ا‌ی‌تر شده است، اما باید به این مسأله فکر کنیم و آگاهانه‌تر برخورد کنیم. زیرا تاریخ‌ شفاهی به صورت عمومی وارد دانشگاه‌ها نشده است و خیلی محدود در برخی مراکز، توسط استادانی که در این حوزه دست به قلم هستند تدریس می‌شود، که آن هم بیشتر جنبۀ تجربی دارد. در واقع ما استانداردهایی برای آموزش حرفه‌ای تاریخ شفاهی نداریم. البته این تنها به کشور ما محدود نمی‌شود. در کشور آمریکا در دهه 70 و 80 میلادی از تاریخ شفاهی در پایان‌نامه‌ها استفاده شد. اکنون شیوه‌نامه‌هایی برای تولید کتاب، تدوین شده است که جا دارد در مورد آن هم بحث و بررسی انجام شود.»