مصاحبه در تاریخ شفاهی دفاع مقدس -3

محمدمهدی عبدالله‌زاده

15 آذر 1402

به عقیده بسیاری از صاحب‌نظران، مصاحبه قلب تاریخ‌شفاهی است و نقش خشت اول را در تاریخ شفاهی دارد. به همین دلیل حتی برای افرادی که تجربه و دانشی در این حیطه دارند، کسب دانشِ بیشتر و اصلاح و تکمیل روش‌های استفاده شده قبلی ضرورت دارد. در تدوین مصاحبه‌هایی که با استاندارهای لازم انجام نشده، این ضرورت بیشتر نمود خواهد داشت. در بخش‌های پیشین، «بایدهای مصاحبه‌گر»، «بایدهای مصاحبه» و «بایدهای مصاحبه‌شونده» شرح داده شد. در این بخش به «مطالعات زمینه‌ای» خواهیم پرداخت.

مطالعات زمینه‌ای

مصاحبه‌کننده نباید بدون مقدمه، ناشناخته و بدون اقدامات پیش از مصاحبه، خود را در جریان زنده مصاحبه قرار دهد. یکی از مهم‌ترین محورهای کار مصاحبه‌کننده پیش از انجام مصاحبه، مطالعات اجمالی درباره موضوع واقعه، رویداد یا دوره زمانی آن است. یعنی باید منابع مکتوب - اعم از نوشتاری و دیداری راجع به آن موضوع - را تا حد امکان مورد مطالعه و بررسی قرار دهد. دانستن روحیات آدم‌ها، کنش‌ها و واکنش‌های رفتاری، مشکلات و نقص‌ها، ضایعات و توانمندی‌های احتمالی، پیش از مواجهه با مصاحبه‌شونده، در توفیق مصاحبه نقش ارزنده‌ای دارد.

اهمیت پژوهش مقدماتی پیش از مصاحبه از آن جهت است که اطلاعات پایه‌ای درباره موضوع برای مصاحبه‌کننده فراهم می‌‌کند.  مصاحبه‌کننده برای آمادگی پرسیدن پرسش‌های آگاهانه، باید دربارۀ پیشینۀ فرد و موضوع، پژوهش کند. این پژوهش شامل موضوع مصاحبه‌ای است که قرار است انجام شود. حتی ممکن است در موضوعات مشابه و نزدیک به آن تا کنون کارهایی انجام شده باشد که با عنوان «خاطرات شفاهی» و یا «تاریخ شفاهی» منتشر شده است. در مطالعات زمینه‌ای می‌خواهیم بدانیم دیگران در این موضوع و موارد مشابه چه‌کارهایی و چگونه و با چه کیفیتی انجام داده‌اند. مطالعات پیشینه بعد از انتخاب موضوع با مراجعه به مدارک و اسنادِ پیرامون موضوع و مسئله‌ای که برای تحقیق انتخاب کرده‌ایم، انجام می‌شود.

هر چه مصاحبه‌کننده در این قسمت بیشتر زحمت کشیده و دانش بیشتری کسب کند، راهش در فرایند مصاحبه هموارتر خواهد شد. در این صورت اهداف کلی آن پروژه بهتر و دقیق‌تر تعریف می‌شود. همچنین در ذیل هر هدف، سؤال‌های خاصی طرح می‌شود که پاسخ مجموع آن‌ها پاسخی برای هر یک از اهداف یا سؤال‌های اساسی پژوهش است. در این صورت از زمان هر جلسه مصاحبه استفاده مطلوب انجام می‌شود. همچنین زمان مصاحبه صرف سؤال و جواب‌های غیر مرتبط نخواهد شد.

دانش مصاحبه‌کننده تاریخ شفاهی در مورد موضوع مصاحبه و مسائل پیرامونی آن باید به اندازه راوی یا بیش از دانش وی در آن مورد باشد. این مهم حاصل نخواهد شد مگر با مطالعات جهت‌دار و برنامه‌ریزی‌شده. هرچند در جلسه مصاحبه نباید مصاحبه‌کننده این دانش را به رخِ راوی بکشد.

در موضوع مورد مصاحبه می‌توان از متون تهیه‌شده از هم‌قطاران راوی نیز بهره برد. مثلاً اگر قرار است با یک آزاده دفاع مقدس مصاحبه کنیم، ضروری است که چند کتاب از خاطرات آزادگان متفاوت را از نظر بگذرانیم. در این صورت علاوه بر آن‌که می‌توانیم از اطلاعات آنها استفاده کنیم، با تجزیه ‌و تحلیل سؤال‌ها و پاسخ‌های آن‌ها نیز به الگوی مطلوب‌تری در پرسش و مدیریت جلسات مصاحبه خواهیم رسید.

پیش از مصاحبه، باید اطلاعات لازم و کلی در مورد محل تولد، شخصیت، زبان مادری، آداب‌ورسوم، فرهنگ و شغل و نقش فرد مصاحبه‌شونده در موضوع مورد مصاحبه کسب کرد. در برخی موارد این مرحله با چند جست‌وجوی اینترنتی و تورق چند کتاب و مجله طی می‌شود. در برخی موارد هم کار مشکل‌تر است. برای مثال ممکن است بخواهیم با یک ناخدای ناو جنگی مصاحبه کنیم. در این صورت باید در این حیطه چند کتاب مطالعه کنیم. در جلسات مصاحبه، هم می‌توانیم خوب و درست بپرسیم و هم اینکه منظور راوی از اصطلاحات و عبارات خاص مثل «پاشنه، عرشه، دماغه و ...» را متوجه شویم.

درست است که در زمان مصاحبه امکان پرسیدن مواردی چنین برای مصاحبه‌کننده میسر است، ولی راوی نباید مثل یک معلم به مصاحبه‌کننده درس دهد و جلسه مصاحبه شبیه کلاس درس شود. چنان‌چه مصاحبه‌کننده‌ای نتواند برخی اصطلاحات مرتبط با موضوع مصاحبه را درست تلفظ کند، در این صورت احساس ناخوشایندی به مصاحبه‌شونده دست خواهد داد. در این صورت مسلماً به طور ناخودآگاه از بیان برخی مواردِ حساس، طفره خواهد رفت. به همین نحو است مصاحبه با یک خلبان جت جنگی، فرمانده قرارگاه، دیده‌بان، تخریب‌چی، فرمانده توپخانه، پزشک جبهه، تدارکات، تعاون و... . تنها با تسلط بر موضوع مورد مصاحبه است که مصاحبه‌کننده متوجه تناقض‌گویی‌ها و اشتباهات راوی خواهد شد. در این صورت با مداخله اصولی در روند مصاحبه، آن را در مسیر درست هدایت خواهد کرد.

بیشترین نفع مطالعات مقدماتی، اعتمادبه‌نفسِ بیشتر مصاحبه‌کننده در جریان مصاحبه است. هرچند هر مصاحبه، شرایط خاص خود را دارد و تحت تأثیر موضوع، شخصیت مصاحبه‌شونده، شخصیت مصاحبه‌کننده و برخی عوامل دیگر قرار دارد. در این زمینه تغییر هر یک، سبب می‌شود یک مصاحبه با تمام مصاحبه‌های دیگر متفاوت شود.

با استفاده از داده‌های پیش‌‎مصاحبه‌ای که با مصاحبه‌شونده برگزار می‌شود، امکان مشخص کردن مفاهیم کلیدی مصاحبه‌ای که در پیش رو قرار دارد فراهم می‌شود. سپس مصاحبه‌کننده با استفاده از این کلمات، سراغ ادبیات مرتبط با موضع مورد مصاحبه خواهد رفت. همچنین کمک خواستن از افرادی که در این زمینه دارای تجربه و دانش بیشتری هستند، سبب می‌شود با سرعت بیشتری به منابع مورد نیاز دسترسی پیدا کنیم.

یکی از کارهای متداول در دستیابی به پیشینه مصاحبه، استفاده از فیش‌های موضوعی آثاری است که در زمینه آن موضوع، در کتابخانه‌ها وجود دارد. یکی از موارد استفاده از این یافته‌ها کمک به گویاسازی برخی اصطلاحاتی است که در مصاحبه عنوان می‌شود. بنابراین باید مشخصات لازم کتاب‌های یافته شده را برای استفاده‌های بعدی یادداشت کرد.

ادامه دارد