مصاحبه در تاریخ شفاهی دفاع مقدس - 1

محمدمهدی عبدالله‌زاده

24 مهر 1402

به عقیده بسیاری از صاحب‌نظران، مصاحبه قلب تاریخ‌شفاهی است و نقش خشت اول در تاریخ شفاهی را دارد. بر همین اصل است که حتی برای افرادی که تجربه و دانشی در این حیطه دارند، کسب دانشِ بیشتر و اصلاح و تکمیل روش‌های استفاده شده قبلی ضرورت دارد. هنگامی این ضرورت بیشتر نمود دارد که مصاحبه‌هایی که با استاندارهای لازم صورت نگرفته دوباره ازنظر بگذرانیم.

در این مقاله به طور مختصر و کاربردی درباره مصاحبه در تاریخ شفاهی دفاع مقدس، با استفاده از مطالعه و تجربیات حاصل از مصاحبه‌‌های متعدد در طی بیست سال، تدوین و کارشناسی چندین اثر در این حیطه و نظرات کارشناسی اندیشمندانی که سالها در بعد نظری و عملی این حوزه کار کرده‌اند، مطالبی تقدیم می‌شود.

بایدهای مصاحبه‌گر

مصاحبه در تاریخ شفاهی دفاع مقدس مهم است و نباید اجازه داد فرصت‌های اندکی که فراهم می‌شود، اثربخشی مطلوبی نداشته باشد. تاریخ شفاهی به‌عنوان یک دانش و مهارت، نیاز به مصاحبه‌گرانی دارد که از دانش، بینش، شخصیت و مهارت مناسب برخوردار باشند. در این صورت است که می‌توانند با اندیشه، تفکر، تهیه مقدمات ضروری و طرحی دقیق مصاحبه را آغاز کنند. این مصاحبه‌کنندگان از زمان شروع کار، پایان آن را در نظر دارند و هر فعل آنها در این فرایند معطوف به هدفی است. این نوع افراد هرگز ساده‌لوحانه نمی‌پندارند که چیزی می‌پرسیم و مصاحبه‌شونده پاسخی خواهد داد؛ پس از آن هم بر اساس پاسخ وی سؤالی دیگر خواهیم پرسید و به همین صورت کار را ادامه خواهیم داد.

مصاحبه‌کننده در تاریخ شفاهی دفاع مقدس باید در زمینه علوم وابسته به این حیطه، اقلاً دانش اجمالی داشته باشد. همچنین ازنظر شخصیتی فردی با هوش متوسط به بالا، سریع‌الانتقال، دارای روحیه جست‌وجو‌گری، بیان روان، با انگیزه، دارای توانایی برقراری رابطه انسانی، متین، آراسته، صبور و اخلاق‌مدار باشد.

فرایند مصاحبه در تاریخ شفاهی پر از فراز و نشیب است. دستیابی به اهداف مصاحبه با وجود مصاحبه‌کننده واجد شرایط و داشتن تجربه میسر خواهد شد. برای مثال یکی از ویژگی‌های مصاحبه‌کننده صبور بودن اوست. چنانچه راوی در حین مصاحبه به یکی از شخصیت‌های محبوب مصاحبه‌کننده‌ای که صبور نیست توهین کند، مصاحبه با جروبحث از مسیر و اهدافش خارج خواهد شد، درصورتی‌که یک مصاحبه‌کننده صبور عکس‌العملی نشان نخواهد داد.

همچنین مصاحبه‌کننده‌ای که روحیه جست‌وجو‌گری دارد و به ارزش کارش واقف است، از خلف وعده‌های مصاحبه‌شونده در حضور به جلسات مصاحبه دلسرد نخواهد شد و به روشی منطقی به این مشکل غلبه خواهد کرد.

هرچند روش‌‎های پژوهش در دانش‌های مختلف متفاوت است، ولی مشابهت آن‌ها بیش از تفاوت‌های ظاهری‌شان است. پژوهش‌ها تقریباً اصول و مراحل یکسانی دارند. بنابراین مصاحبه‌کننده باید با روش عام پژوهش در علوم مختلف آشنا باشد. در این صورت می‌تواند با یک نقشه راه، در جلسات مصاحبه با سؤال‌های مناسب صرفاً دنبال مطالبی باشد که در چارچوب سؤال‌های کلی پژوهشی است.

مصاحبه‌گرِ دارای صلاحیت لازم، تلاش می‌کند خاطره یک شخص را در یک زمینه فعال کند و مصاحبه‌شونده مطالبی به یاد آورد. به عبارتی مصاحبه‌کننده با اِشراف بر موضوع، یاری‌گرِ مصاحبه‌شونده در به یادآوردن خاطراتش است تا آن‌را با نظمی منطقی بیان کند. این مصاحبه‌کنندگان به این موضوع واقفند که مصاحبه تاریخ‌شفاهی با انواع مصاحبه‌های دیگر مثل مصاحبه‌های شغلی، مشاوره‌ای، روزنامه‌نگاری، روان‌درمانی، پلیسی و حتی خاطره‌نگاری تفاوت اساسی دارد. هدف در این نوع مصاحبه تولید متن تاریخ شفاهی است. هدف، خلق سند شفاهی است که عملاً از طریق مصاحبه انجام می‌شود و مصاحبه‌کننده نیز در این تولید سهیم است.

دانش و علم تاریخ شفاهی به مصاحبه‌کنندگان کمک می‌کند تا با توجه به مهارت‌ها، دانش‌ها و همچنین شخصیت خود و راوی، سبک مصاحبه را انتخاب و اجرا کنند. شخصیت هر فردی بی‌همتاست. بنابراین مصاحبه‌کنندگان این حیطه باید در این زمینه‌ها دانش کسب کنند و از تجارب دیگران نیز بهره ببرند. در این خصوص هرگز نباید از سبک و روش فرد یا افرادی تقلید کرد. تنها امکان الگوگیری مناسب از سبک و سیاق دیگران در بهبود روش مصاحبه مجاز است. مصاحبه‌کننده باید اصول کلی پیشنهادی را با توجه به سه متغیر مهم راوی، نوع خاطرات و شرایط انتخاب کند. نتیجه کار افرادی که از روش دیگران تقلید می‌کنند، رضایت‌بخش نخواهد بود. بنابراین خودشناسی مصاحبه‌کننده بسیار اهمیت دارد.

پیش از شروع پروژه‌ در حیطه تاریخ شفاهی، باید نکاتی مد نظر قرار گیرد. باید با توجه به شخصیت راوی، موضوع مورد مصاحبه و توانایی‌ها، دانش و مهارتمان در زمینه موضوع مصاحبه، بیندیشیم که آیا از عهده انجام آن برمی‌آییم یا خیر. شروع کردن کاری که با شرایط ما هم‌خوانی ندارد، نتیجه مطلوبی نخواهد داشت. از سوی دیگر شکست‌های این‌چنین، اثر نامطلوبی بر اعتمادبه‌نفس ما خواهد گذاشت.

مورخ باید به سراغ سوژه یا موضوعی برود که به آن علاقه‌مند است و در آن زمینه کار کرده است. مصاحبه‌کننده نباید صرفاً با نیت انجام تکلیف و بدون توجه به جوانب کار و مهارت و شخصیت خود وارد عرصه‌های ناشناخته یا غیر همخوان شود. علاقه سبب می‌شود در فرود و فرازهای مصاحبه و رخدادهای غیرمترقبه و همچنین مشکلات پیش‌بینی‌نشده، صبور باشد. در این صورت است که با پشتکار و حوصله، کار را تا رسیدن به نتایج موردنظر دنبال می‌کند. قابل تذکر است که علاقه‌مندی با جانب‌داری متفاوت است. مصاحبه‌کننده باید بی‌طرفی خود را در تمام مراحل حفظ کند. او با رعایت اخلاق پژوهشی، باید امانت‌داری در پژوهش را رعایت کند. همچنین مورخ تاریخ‌شفاهی باید به سراغ موضوعاتی برود که توان کسب داده‌های لازم را در آن حیطه دارد. البته باید دقت داشت که ورود به برخی موارد به جهات اخلاقی، شرعی و اجتماعی مطلوب نیست یا ضرورت ندارد.

ادامه دارد