فواید تاریخ شفاهی

محیا حافظی

28 آذر 1403

سایت تاریخ شفاهی برای آشنایی بیشتر با مشکلات و چالش‌های تولید آثار تاریخ شفاهی یا خاطرات، با برخی صاحبنظران و فعالان این حوزه گفت‌وگوهایی انجام داده‌ است که در قالب یادداشت‌های کوتاه تقدیم مخاطبان خواهد شد.

■

تاریخ به عنوان یکی از اساسی‌ترین علوم انسانی در طول زمان، شکل‌ها و رویکردهای متفاوتی به خود گرفته است. مفاهیمی مانند «تاریخ کتبی»، «تاریخ جامع» و «تاریخ شفاهی» نمونه‌هایی از این رویکردها هستند. تاریخ کتبی از اسناد و منابع مکتوب برای تحلیل و نگارش تاریخ استفاده می‌کند؛ درحالی‌که تاریخ جامع تلاش می‌کند منابع مختلف، اعم از مکتوب و شفاهی را در کنار هم قرار دهد. در این میان تاریخ شفاهی، که اخیراً توجه ویژه‌ای به آن شده، بر مبنای ثبت گفته‌ها، مصاحبه‌ها و نقل‌قول‌ها شکل می‌گیرد. این شیوه، نه‌تنها مکمل تاریخ مکتوب است، بلکه افق‌های تازه‌ای نیز به روی پژوهش‌های تاریخی می‌گشاید.

یکی از مهم‌ترین مزایای تاریخ شفاهی، سرعت و به‌روز بودنِ آن است. برخلاف تاریخ مکتوب که معمولاً سال‌ها پس از وقوع رویدادها و با تأخیر در انتشار اسناد نگاشته می‌شود، تاریخ شفاهی امکان ثبت و مستندسازی فوری وقایع را فراهم می‌کند. این ویژگی باعث می‌شود نسل معاصر بتواند از این تاریخ عبرت بگیرد، به‌جای آن‌که فقط برای آیندگان مفید باشد.

یکی دیگر از فواید تاریخ شفاهی، شفاف‌سازی وقایع و کاهش احتمال تحریف تاریخ است. با توجه به این که تاریخ مکتوب عمدتاً توسط گروهی خاص از مورخان و با گذشت زمان زیادی از رویدادها نوشته می‌شود، احتمال تغییر یا تحریف وقایع افزایش می‌یابد. در مقابل، تاریخ شفاهی این امکان را فراهم می‌کند که روایت‌ها مستقیماً از زبان افرادی که خود شاهد یا درگیر رویدادها بوده‌اند ثبت شود. این ویژگی به ویژه در مواردی که منابع مکتوب به شکل محدود یا تحت تأثیر گرایش‌های خاص هستند، اهمیت بیشتری می‌یابد. تاریخ شفاهی به نوعی صدای کسانی را بازتاب می‌دهد که در فرآیندهای رسمی تاریخ‌نگاری معمولاً به حاشیه رانده شده‌اند و به همین دلیل، تصویری جامع‌تر و دقیق‌تر از گذشته ارائه می‌دهد.

ویژگی دیگر تاریخ شفاهی، ثبت جزئیاتی است که در تاریخ مکتوب به‌ندرت یافت می‌شود. تاریخ مکتوب غالباً بر کلیات تمرکز دارد و روح رویدادها را نادیده می‌گیرد، اما تاریخ شفاهی با ورود به جزئیات، به وقایع جان می‌بخشد و آن‌ها را ملموس‌تر می‌سازد. به‌عنوان مثال، در یک حادثه رانندگی، کروکیِ پلیس، نمایان‌گرِ تاریخ مکتوب است، درحالی‌که روایت‌های شاهدان عینی، روحِ آن حادثه را روشن می‌کند و علل دقیق‌تر و ظریف‌تری به تصویر می‌کشد. این جزئیات، بُعد عمیق‌تری از فهم تاریخ را به دست می‌دهد که در اسناد رسمی کمتر یافت می‌شود. تاریخ شفاهی علاوه بر بیان این‌که «چه چیزی رخ داده است؟»، به «چرایی» و «چگونگی» وقوع آن نیز می‌پردازد و زمینه‌های احساسی و اجتماعی واقعه را روشن می‌کند.

یکی دیگر از مزایای تاریخ شفاهی در دسترس بودن و کم‌هزینه بودن آن است. برخلاف تاریخ مکتوب که نیازمند دسترسی به اسناد رسمی و گاه محدود است، تاریخ شفاهی امکان گفت‌وگو با افرادی که در متن رویدادها بوده‌اند فراهم می‌کند. این ویژگی موجب می‌شود پژوهشگران بتوانند به‌راحتی اطلاعات لازم را از افراد حاضر در محل وقایع دریافت کنند، بدون آنکه نیاز به فرآیندهای پیچیده و پرهزینه داشته باشند.

تاریخ شفاهی همچنین از نظر مخاطبان خود ممتاز است. برخلاف تاریخ مکتوب که بیشتر تاریخ حاکمان و شخصیت‌های برجسته را روایت می‌کند، تاریخ شفاهی به روایت زندگی مردم عادی کوچه و بازار می‌پردازد. این شیوه، تاریخ را از انحصار نخبگان خارج کرده و به مردم عادی نیز جایگاهی در ثبت وقایع می‌بخشد. به همین دلیل تاریخ شفاهی را می‌توان تاریخ مردم نامید؛ روایتی که دیدگاه‌های گوناگون و متنوعی را دربرمی‌گیرد.

از سوی دیگر، رشد سریع رسانه‌های دیجیتال باعث شده انتقال و تولید داده‌ها با سرعتی بی‌سابقه انجام شود. این امر آفت‌هایی نیز برای تاریخ شفاهی به همراه داشته است. تاریخ شفاهی به دلیل سادگی و دسترسی آسان، مزایای منحصر به فردی دارد که آن را از تاریخ مکتوب متمایز می‌کند. هرچند برخی تصور می‌کنند نیازی به آموزش ندارد، اما این نگرش نادرست است. تاریخ شفاهی به آموزش اولیه نیاز دارد و در طی فرایند کار، فرد به تدریج مهارت‌های لازم را فرا می‌گیرد. این در حالی است که تاریخ مکتوب مستلزم سال‌ها تحصیل، پژوهش و تلاش است تا فرد به مرحله‌ای برسد که بتواند اثری معتبر خلق کند. در این میان نبودِ آموزش مناسب در حوزه «سواد رسانه‌ای» می‌تواند منجر به انتشار اطلاعات نادرست شود. برای مقابله با این معضل، ضروری است نظام‌های آموزشی، فرهنگی و اجتماعی در مسیری گام بردارند که افراد بتوانند محتوای صحیح را از نادرست تشخیص دهند و از داده‌ها به‌درستی بهره‌برداری کنند.

به طور کلی تاریخ شفاهی به‌عنوان یک روش جدید در کنار تاریخ مکتوب، نه‌تنها امکان ثبت جزئیات و وقایع از دیدگاه‌های متنوع را فراهم می‌کند، بلکه فرصتی برای عبرت‌آموزی، آگاهی و تحلیل انتقادی وقایع در زمان حال است. با این حال، برای بهره‌گیری مؤثر از این شیوه، نیاز به نظارت و آموزش‌هایی داریم که صحت و دقت روایت‌های شفاهی را تضمین کنند.