آثار تاریخ شفاهی و مشکلات پیش رو-2

محیا حافظی

10 مهر 1402

سایت تاریخ شفاهی برای فهم بیشتر مشکلات تولید کتاب با موضوع تاریخ شفاهی یا خاطرات، با برخی صاحبنظران و دست‌اندرکاران گفتگوهای کوتاهی انجام داده‌ است که ماحصل آن به صورت یادداشت‌های کوتاه و در چند قسمت تقدیم خوانندگان خواهد شد. پیش از این بخش اول این یادداشت با عنوان «آثار تاریخ شفاهی و مشکلات پیش رو-1»  منتشر شده و اکنون بخش دوم در مقابل شماست.

■

مالکیت معنوی و مالکیت مادی

در تولید و انتشار آثار تاریخ شفاهی، افراد مختلفی نقش دارند مانند: فردی که خاطرات را در ذهن دارد (راوی)، مصاحبه‌کننده، تدوین کننده، ناشر، سرمایه‌گذار و نقش‌هایی از این دست. هرچند تولید آثار تاریخ شفاهی با تولید گونه‌های دیگر آثار ادبی شباهت‌هایی دارد، اما در این میان تفاوت‌هایی هم وجود دارد. چراکه هر کدام از نقش‌هایی که در تولید این اثر دخیل هستند می‌توانند ادعا کنند حقوق اثر متعلق به آن‌هاست و در صورت حذف آن‌ها از چرخه تولید، کار به سرانجام نمی‌رسید.

پرسشی که در این‌جا مطرح می‌شود این است که حقوق معنوی و مادی یک اثر تاریخ شفاهی واقعاً متعلق به کیست؟ یا سهم هر کدام چقدر است؟ شاید در بسیاری از موارد این موضوع مهم نباشد؛ اما برای بعضی از آثار که با اقبال عمومی مواجه می‌شوند و بارها چاپ می‌شوند، این مسئله بیشتر خود را نشان می‌دهد. اگر اثری در جشنواره‌ای جایزه‌ کسب کند، این جایزه نصیب کدام‌یک از نقش‌های تولیدکننده خواهد شد؟

هرکدام از این افراد می‌توانند حقوق حداکثری برای خود در نظر بگیرند. راوی می‌تواند ادعا کند که اگر خاطرات من نبود هیچ‌گاه این اثر تولید نمی‌شد. از طرفی اگر مصاحبه‌کننده‌ای هم نبود و این خاطرات را از ذهن راوی بیرون نمی‌کشید، باز هم اثری در کار نبود. تدوین‌کننده هم می‌تواند ادعا کند که قلم او بوده که کار را موفق کرده و صرفاً چاپ یک مصاحبه بدون تدوین باعث موفقیت اثر نمی‌شد. به همین ترتیب سرمایه‌گذار و ناشر هم می‌توانند چنین ادعاهایی مطرح کنند.

حقوق معنوی نقش‌ها با معرفی آن‌ها در شناسنامه یا مقدمه کتاب حفظ خواهد شد. به طور مثال برای کتاب «دانشنامه زندان سیاسی دوره پهلوی» در صفحه آخرِ دیباچه، اسامی افرادی که در شورای مدخل‌گزینی، هیئت علمی، هیئت اجرایی، نویسندگی، ویراستاری، مشاوره و... نقش داشتند آورده شده است. همچنین در همین بخش، فهرست مراکز و سازمان‌های پژوهشی هم که به نحوی در تولید این اثر همکاری کردند مشاهده می‌کنیم. با این کار حقوق معنوی افراد حقیقی و حقوقی مؤثر در این کار حفظ شده است.

اما تعیین حقوق مادیِ اثر به این سادگی نیست. برای حل این مشکل در خارج از ایران قراردادهایی با تعداد صفحات زیاد منعقد می‌کنند و تمام جزئیات را در آن می‌بینند. معروف است که این قراردادها آن‌قدر محکم است که گویی قرار است حکومتی را تحویل بگیرند. ولی در ایران به دلایل مختلفی این‌گونه قراردادها معمولاً بسته نمی‌شود. شاید یک دلیل این باشد که برای تولید آثار تاریخ شفاهی که در ارتباط با انقلاب و دفاع مقدس است، خاطرات معمولاً در ذهن کسانی است که نگاه ارزشی دارند و در پی دریافت حقوق مادی نیستند. شاید هم به دلیل ضعف اداری کمتر به این‌گونه مسائل حقوقی توجه شده است.

برای تولید آثار تاریخ شفاهی معمولاً «توافق» صورت می‌گیرد که سهم هر کدام از نقش‌های تولیدکننده اثر به چه میزان باشد؛ اما برای این کار «قانونی» وجود ندارد. بر این اساس برای همه آثار هم نسخه واحدی وجود ندارد. به طور مثال اگر مبنای محاسبه این‌گونه در نظر گرفته شود که سهم ناشر 40% و سهم راوی، مصاحبه‌کننده و تدوین‌کننده اثر هم هرکدام 20% باشد. در این صورت اگر مصاحبه و تدوین اثر را یک فرد انجام دهد، 40% حقوق مادی اثر متعلق به او خواهد بود؛ یعنی به میزان دو برابر راوی! این‌جاست که مشکل ظاهر خواهد شد.

با دقت بیشتر در موضوع حقوق مادی اثر، نکات بیشتری هم خودنمایی خواهد کرد. به طور مثال سریال «سوران» با اقتباس از کتاب تاریخ شفاهی «عصرهای کریسکان»، خاطرات امیر سعیدزاده به قلم کیانوش گلزار راغب تهیه شده است. هرچند تهیه‌کننده سریال و ناشر کتاب هر دو از یک سازمان هستند، اما آیا قانونی برای رفع اختلافات احتمالی حقوق مادی راوی و تدوین‌کننده کتاب درخصوص سریال وجود خواهد داشت؟

با تأمل در این موضوع مشخص می‌شود که تاکنون راه حلی قانونی برای آن درنظر گرفته نشده است. صرفاً در این زمینه به توافقات بسنده شده و چنان‌چه مشکل حقوقی پیش آید، قانون در برابر آن سکوت کرده است. از طرفی نظرات متخصصین این حوزه نیز مختلف است و وحدت رویه‌ای در این بین وجود ندارد. در چنین شرایطی این اختلاف و پراکندگی‌ آرا به نفع پدیدآورندگان آثار تاریخ شفاهی نخواهد بود.