روش پژوهش در تاریخ

محسن مؤمنی، جعفر آقازاده(دانشجویان دکترای تاریخ دانشگاه اصفهان)

مقدمه 

روش تحقیق و پژوهش در علم به‌عنوان یکی از مبانی اصلی و اولیه هر دانشی به‌شمار می‌آید و علوم انسانی نیز به‌عنوان یکی از علوم تأثیرگذار در جامعه بشری، از این امر مستثنی نیست. در کشور ما به دلایلی که در این گفتار، مجال پرداختن به آن نیست، علوم انسانی از کمبود روش‌های تحقیق و پژوهش رنج می‌برد. یکی از عوامل تأثیرگذار در این امر، وارداتی بودن روش‌های تحقیق علمی در علوم انسانی  است و بیشتر آثار در این زمینه، گرته­برداری از آثار غربیان است. علم تاریخ بیش از دیگر علوم انسانی در کشور ما این ضعف را احساس می‌کند، لذا این امر توجه ویژه‌ای طلب می‌کند که متخصصان این رشته با توجه به ویژگی‌های بومی علوم انسانی در ایران و از طرفی به روز کردن آن‌ها با روش‌های پژوهش دنیا، گام‌های مؤثری بردارند. خوشبختانه در سال‌های اخیر تلاش‌هایی از طرف بعضی اساتید تاریخ در زمینه­ی نگارش مقالات و کتاب‌های روش‌شناسی انجام گرفته است؛ ولی نباید فراموش کنیم که در ابتدای راه هستیم و تلاش‌های مضاعفی نیاز است تا به نقطه­ی ایده­آل در تألیف کتاب‌های روش تحقیق برسیم و با کمک به پ‍ژوهشگران تاریخ، آن‌ها را در به­روز کردن هرچه بیشتر تحقیقات کمک رسانیم و دریچه‌هایی نو به سمت تاریخ‌نگاری و شناخت تاریخ ایران زمین بگشاییم و علم تاریخ را در جامعه به‌صورت علمی کاربردی و مهم برای شناخت دغدغه‌های جامعه معرفی نماییم..  

کتاب «روش پژوهش در تاریخ» تألیف مشترک حسین میرجعفری و مرتضی نورائی از جمله آثاری است که در سال 1388 در راستای آموزش روش پژوهش در تاریخ برای دانشجویان این رشته نوشته شده است. نقد و معرفی این اثر می‌تواند دانشجویان تاریخ را هرچه بیشتر در استفاده و بهره‌گیری از این کتاب و آشنایی با نقاط قوت و ضعف آن یاری رساند.

درباره­ی نویسندگان

دکتر حسین میرجعفری، مدرک کارشناسی را در رشته­ی تاریخ از دانشگاه تبریز و مدارک کارشناسی ارشد و دکترای خود را در همین رشته، از دانشگاه بین­المللی استانبول گرفته و اکنون استاد گروه تاریخ دانشگاه اصفهان است. حوزه‌ی تخصصی مطالعات و پژوهش‌های ایشان، تاریخ مغول، تیموریان و صفویه است.

دکتر مرتضی نورایی، مدرک کارشناسی در رشته تاریخ را از دانشگاه اصفهان و کارشناسی ارشد را از دانشگاه شهید بهشتی اخذ نموده است. ایشان دارای مدرک دکترای تاریخ از دانشگاه منچستر انگلستان، و هم اینک دانشیار گروه تاریخ دانشگاه اصفهان است. حوزه­ی تخصصی مطالعات و تحقیقات ایشان تاریخ معاصر ایران، تاریخ محلی و تاریخ شفاهی و روش شناسی است. دکتر نورایی، سابقه­ی برگزاری سمینارهای متعدد در زمینه روش تحقیق در تاریخ را داراست. هر دو نویسنده، در حوزه­ی روش‌شناسيِ تاریخ تخصص و تجربه فراوان دارند.  

درباره­ی کتاب

آنچنان که نویسندگان در «سخن نخست» ذکر کرده‌اند: «هدف از تألیف کتاب حاضر نشان دادن این نکته است که تاریخ به­گونه­ی شایسته این نام، با چه مصالحی و چگونه شکل می‌گیرد؟» آنچه نظر نویسندگان این کتاب را همواره به خود مشغول داشته است این نکته است که هرساله تعداد زیادی دانشجو در رشته تاریخ فارغ التحصیل می‌شوند و گروهی از آن‌ها با ارائه پایان‌نامه کار خود را به پایان می‌رسانند که در آن اصول و ضوابط روش تحقیق را به درستی مد نظر قرار نمی‌دهند، نویسندگان ضرورت نوشتن این کتاب را آموختن اصول و ضوابط روش تحقیق به دانشجویان تاریخ ذکر کرده‌اند، از سویی نویسندگان می‌خواهند با آموزش روش تحقیق و آشنا کردن آن‌ها با اصول درست تحقیق، از انجام کارهای تکراری و یک­سویه در نگارش تاریخ جلوگیری کنند. (ص 12-11).

کتاب به‌طور فشرده در دو بخش کلی مطالبی را در راستای بهتر شدن سطح تحقیق‌های دانشجویان رشته­ی تاریخ و به‌طور کلی، گستره­ی دایره­ی پژوهش نشان می‌دهد. آنچه در نگاه اول می‌توان از نقاط قوت و بارز این کتاب به‌شمار آورد حجم و اندازه متوسط کتاب است که نویسندگان سعی کرده‌اند در این حجم تمام مطالب خود را به دانشجویان ارائه نمایند.

 بخش نخست کتاب با عنوان «مراحل اولیه تحقیق» در چهار فصل سازمان‌دهی شده است. در فصل اول به مبحث «موضوع­یابی» اشاره شده است. در این قسمت ویژگی‌های یک موضوع تاریخی، چگونگی گزینش موضوع و انواع آن و ترسیم چشم­انداز‌های تحقیق در مرحله­ی نخست مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. (ص31-20). بحث دیگر این فصل «مهندسی آینده­ی تحقیق» است. در این مرحله پژوهشگر با ارزیابی منابع تحقیق می‌تواند مرزهای آینده پژوهش خود را ترسیم کند. در فصل دوم این بخش به «منبع­شناسی» پرداخته شده و انواع منابع تحقیق و دسته‌بندی آن‌ها به منابع دست اول، منابع ثانویه و مطالات و تحقیقات جدید و توضیح هر کدام از این موارد و در آخر هم علوم مکمل تاریخ مورد بررسی و معرفی قرار گرفته است. یکی از نکته‌های قوت این اثر بحث بررسی منابع اولیه است در این قسمت نویسندگان با مطرح کردن پرسش‌هایی درباره ویژگی‌های منبع، نحوه­ی رویارویی و نقد آن‌ها محققین را در استفاده بهتر و نقادانه از این منابع یاری می‌رسانند. برای مثال؛ نویسنده یا مولد این منبع کیست؟ درباره­ی او چه می‌دانیم؟ جزو چه طبقه یا خانواده‌ای بوده است؟ این اثر در کجا و در چه زمانی تولید یا نوشته شده است؟ این اثر برای چه منظوری نگارش یافته است؟ هدف از تولید این اثر چیست؟ این سؤالات می‌تواند پژوهش‌گران جوان را در استفاده بهتر و نقادانه از منابع یاری رساند. (ص44-36) در مبحث دانش‌های مددکار تاریخ، نگارندگان قسمتی تحت عنوان «آرشیو و اسناد تاریخی» آورده­اند که کمک شایانی است به پژوهشگران در بهره‌گیری از اسناد و آرشیو‌های تاریخی (ص 56- 54). برخی مواقعی ناهماهنگی در تقسیم­بندی­ها به چشم می­خورد. به عنوان مثال: در تقسیم‌بندی انواع منابع کتبی در ص 34، آمده است که این منابع را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد ولی ذیل همان جمله این منابع را به سه دسته تقسیم کرده‌اند: الف. منابع اصلی یا اولیه؛ ب. منابع ثانویه؛ ج. مطالعات و تحقیقات. البته در توضیحات فقط دو بخش اول را توضیح داده­اند. (ص49-39). این ناهماهنگی در تقسیم‌بندی علوم مددکار تاریخ نیز تکرار شده و به‌طور قطع، علوم مکمل و زیرشاخه‌های آن بیان نشده است. به این دلیل مخاطب دچار ابهام می‌شود. برای نمونه آیا «چرخش زبانی» علم جداگانه‌ای است و یا زیرشاخه ادبیات است؟

به­طور کلی، نام هر علم با حروف سیاه و توضیحات آن در ذیل آن آمده است، اما گاه توضیحات از برابر نام علم شروع شده و یک­دستی شکلی کتاب را از بین برده است. یکی از ویژگی‌های جالب و در عین حال ابتکاری این کتاب، آوردن نمودارهای متعددی است که نویسندگان برای شرح بیشتر مطالب خود از آن بهره برده‌اند. اما خوانندگان جوان که در مراحل اولیه­ی تحقیق هستند، گاه نمی‌توانند به مقصود اصلی نگارندگان در بعضی از قسمت‌های این نمودار پی ببرند. به‌طور مثال؛ در نمودار منبع شناسی ص 50 در قسمت آخر واژه‌هایی تحت عنوان «روزنگار»، «دیرنگار» و «دیگرنگار» استفاده شده است. این واژگان باید توضیح داده می­شد که چنین نشده و ابهاماتی برای خوانده و پژوهشگر در پی خواهد داشت.  

در فصل دیگر این بخش به یادداشت برداری با طرح سه سؤال در این مورد اشاره شده است. از چه چیزی یادداشت‌برداری می‌کنیم؟ تا چه حدی باید یادداشت برداری کرد؟ یادداشت‌برداری در چه شکل و قالبی صورت پذیرد؟ در ادامه به این سؤالات پاسخ داده شده است. فصل چهارم به سازمان‌دهی تحقیق می‌پردازد. در این فصل نویسندگان چهار مؤلفه را برای سازمان‌دهی و فصل‌بندی تحقیق در نظر گرفته‌اند: زمان، موضوع، جغرافیا و طبقات نظامی ـ اداری  و با آوردن مثال‌هایی برای هر کدام از این‌ها مبحث را به خوبی توضیح داده‌اند.

بخش دوم با عنوان «مراحل ثانویه تحقیق» شامل یک مدخل و چهار فصل است. فصل اول با عنوان چگونگی نگارش مشخص شده است. در نگارش تحقیق «... مهم‌ترین ابزار نویسنده در درجه نخست واژه‌ها هستند با انتخاب درست کلمات و در کنار هم قرار دادن صحیح آن‌ها با ادبیات معمول علمی می‌توان ارتباط مناسبی از یک سو میان گذشته و حال و از سوی دیگر ارتباط منطقی میان نویسنده و خواننده برقرار کرد. این همان چیزی است که می‌تواند منظور یک تحقیق خوب باشد» ( ص89 ). در ادامه، نویسندگان بحث ارتباط میان اجزاء یک تحقیق خوب را با آوردن جدولی شرح داده‌اند. در ادامه این مبحث به چگونگی نگارش مقدمه، ادبیات تحقیق و ارزیابی منابع و مآخذ و ویژگی‌های هرکدام از این موارد اشاره کرده‌اند. فصل دوم درمورد اجزاء مختلف یک متن تاریخی، که شامل طرح مبحث (شامل سؤال اصلی تحقیق)، دعاوی و شواهد، تجزیه و تحلیل، روایت متن، متغیرها و پرسش‌ها و در پایان قالب‌های تاریخ‌نگاری است. روایت متن شامل روایت خط­محور و شبکه­محور، در این مبحث نویسندگان توضیحاتی درباره­ی روش‌های تحلیل تاریخی ارائه داده‌اند و به تفاوت‌های روایت‌های خط­محور و شبکه­محور پرداخته‌اند. در روایت خط­محور، جریان حوادث از یک نقطه شروع می‌شود و در یک نقطه به پایان می‌رسد. این نوع تحلیل معمولاً برای داستان کاربرد دارد. هرچند که بعضی از مورخین از این روش تک­عاملی است برای نوشتن آثار خود استفاده ‌کرده‌اند. اما روایت‌های شبکه­محور، که با یک جدول توضیح داده شد، در تألیفات تاریخی استفاده می‌شود و در این روش، مجموعه‌ای از فاکت‌ها در ایجاد یک واقعه مؤثرند. این نوع روایت آغاز و انجام واقعی ندارد (ص 109- 105). روایت متن شامل: نقل، شرح یا تبیین، تحلیل، تفسیر و تأویل و توضیح هرکدام از این‌هاست. بحث متغیر‌ها و پرسش‌ها، بخش بعدی کتاب و از جمله مباحث جدی در روش‌شناسی است. ادبیات نوشتاری این قسمت از کتاب  روان و سلیس است و به دلیل اهمیت این بحث در پژوهش‌های تاریخی می‌تواند برای خوانندگان مفید باشد. مفاهیمی مانند؛ [متغیرهای رابط] در تاریخ‌نگاری موضوعیت بیشتری دارند در این گروه متغیر مستقل نقش علت را داشته و بر سایر متغیرها تأثیر می‌گذارد. از این‌رو در تحقیق، یافتن چنین متغیرهایی که منشأ ظهور پدیده‌ها هستند نقش تعیین­کننده‌ای دارند. از آن‌ها [آن‌جا] که متغیر وابسته، تابع تغییرات مستقل بوده و معلول آن‌ها به‌شمار می‌آید به این جهت به آن‌ها متغیرهای پیش‌بینی شونده نیز می‌گویند». در ادامه این بحث نگارندگان با آوردن مثال‌هایی درباره­ی نهضت تنباکو و متغیرهای مستقل و وابسته آن، بحث را به پایان برده‌اند (115 -108).

فصل سوم با عنوان «مستندات» به دو مسأله­ی اساسی پرداخته است: نقل قول و ارجاع­نویسی. سؤالی که همیشه برای یک محقق ایجاد می‌شود دلایل نقل قول از دیگران است. مجموعه دلایل نویسندگان برای ارجاع به شرح زیر است؛ الف) اهمیت مطالب: ممکن است محقق در طول تحقیق به یک ایده یا گزارش منحصر به فرد برخورد کند در این صورت به دلیل حساس بودن مطلب ناگزیر است مطلب را نقل کرده و منبع آن‌را ذکر کند. ب) توسعه: این عامل نمایانگر حجم کارهای پیشین دیگران نسبت به وضعیت تحقیق فعلی است. ج) امانت‌داری: محقق باید امانت‌دار کارهای دیگران باشد و در طول کار پژوهش باید نشان دهد چه بخشی حاصل تفکرات خود و چه بخشی حاصل کار پژوهش‌گران سابق است. د) ادامه تحقیقات بیشتر: گاهی نویسنده ناگزیر است برای آگاهی بیشتر خوانندگان اثر خود را برای آگاهی بیشتر از مطلب به کارهای دیگران در پاورقی ارجاع می‌دهد (صص 124 -122 ). آشنایی با شیوه‌های ارجاع­نویسی و روش آن از اهمیت بالایی در تحقیقات تاریخی برخوردار است. نویسندگان در ادامه این فصل به خوبی به این دغدغه پاسخ  داده و دو روش ارجاع نویسی که شامل پانوشت (پاورقی) و پی‌نوشت است را توضیح داده‌اند و شیوه‌های ارجاع به سه گروه منابع نوشتاری (سند، نسخه خطی، کتاب، پایان‌نامه‌ها و طرح‌های پژوهشی، دایره­المعارف، لغت‌نامه، مجموعه مجلات، روزنامه‌ها، فصل‌نامه‌ها و منابع الکترونیکی ه) گروه دوم منابع شنیداری و شواهد دیگر (تصاویر، نقاشی، فیلم،.. ) پرداخته‌اند. فصل چهارم به نتیجه و کلام آخر و ویژگی‌های آن می‌پردازد. «نتیجه هر تحقیقی فراتر از خلاصه و تکرار سرفصل‌های تحقیق است. و باید نوعی ارزیابی به منظور خروج از سردرگمی‌ها و نیز رهنمود‌هایی برای فهم بهتر جوانب کار باشد» ( ص 157 ). فصل آخر کتاب درباره مبانی و اصول مورخی نوشته شده، پاره‌ای اصول که در واقع به‌عنوان مبانی اولیه مورخی است و در نظرگرفتن و کاربست چنین عناوین بدیهی درباره گذشته، مدخل پیوستن مورخین به خانواده بزرگ تاریخ است.

کتاب با پنج پیوست، که در ادامه­ی مطالب کتاب و برای راهنمایی بیشتر محققین تاریخ نگاشته شده، به پایان می­رسد:

پیوست 1: اصول اولیه مورخی؛ پیوست 2: دستورالعمل فشرده مراحل تحقیق؛ پیوست 3: طرح تحقیق؛ ضرورت‌ها و فایده‌ها؛ پیوست 4: منابع و اسناد را از کجا به‌دست آوریم؟؛ پیوست 5: صفحه‌بندی تحقیق؛ پیوست 6:کتاب‌های سودمند برای مطالعه بیشتر؛ پیوست7: تاریخ‌نگاری در اینترنت

فهرست منابع

-          حافظ نیا، محم رضا، مقدمه‌ای بر روش تحقیق در علوم انسانی، سمت، تهران، 1382.

-          کلارک، کیتسن، مقدمه‌ای بر روش تحقیق در تاریخ، آوانس آوانسیان، اساطیر، 1366.

-          ساماران، شارل، روش‌های پ‍ژوهش در تاریخ، گروه مترجمان، چهار جلد، آستان قدس، مشهد، 1371-1370.

-          ملایی توانی، علیرضا. درآمدی بر روش پژوهش در تاریخ، نی، تهران، 1386.

-          نورائی، مرتضی. راهنمای نگارش در تاریخ، جهاد دانشگاهی، مشهد، 1387.

-          زرین کوب، عبدالحسین. تاریخ در ترازو، امیر کبیر، تهران، 1362.

سوتیترها:

نویسندگان ضرورت نوشتن این کتاب را آموختن اصول و ضوابط روش تحقیق به دانشجویان تاریخ و نیز جلوگیری از انجام کارهای تکراری و یک­سویه در نگارش تاریخ ذکر کرده‌اند

 روایت متن شامل روایت خط­محور و شبکه­محور است. در روایت خط­محور، جریان حوادث از یک نقطه شروع می‌شود و در یک نقطه به پایان می‌رسد. اما در روایت‌های شبکه­محور، مجموعه‌ای از فاکت‌ها در ایجاد یک واقعه مؤثرند. این نوع روایت آغاز و انجام واقعی ندارد

 نتیجه هر تحقیقی فراتر از خلاصه و تکرار سرفصل‌های تحقیق است و باید نوعی ارزیابی به منظور خروج از سردرگمی‌ها و نیز رهنمود‌هایی برای فهم بهتر جوانب کار باشد