رویکردهاو روش شناسی تاریخ شفاهی در پژوهش های تاریخی

فائزه توکلی

چکیده:
تاریخ شفاهی یکی از شیوه های پژوهش در حوزه تاریخ است. استفاده از این شیوه به مثابه یکی از منابع و مستندات تاریخی وقایع و رویدادهای تاریخ معاصر از اهمیت زیادی برخوردار است، در جهت تعمیق و بسط و گسترش تاریخ شفاهی به چندین سؤال پیرامون آن باید پاسخ داد از جمله روش شناسی تاریخ شفاهی و جایگاه آن در عرصه های تحقیقاتی چگونه است؟ از نظر علمی بایدها و نبایدها در تاریخ شفاهی و اعتبار آن بنابر مستندات روایات شفاهی چیست؟ کارکردهای تاریخ شفاهی و مورخان آن و نحوة انجام مصاحبه چگونه است؟
در این مقاله تلاش می شود با تعریف بالنسبه جامع و مانعی از تاریخ شفاهی، مبانی و رویکردهای تاریخ شفاهی و کارکردهای اساسی آن تبیین گردد و بر اهمیت این روش به عنوان ابزار جستجو در عرصه های تاریخ نگاری معاصر تاکید گردد.
 

مقدمه:
تاریخ شفاهی (oral History) یکی از شیوه های پژوهش در تاریخ نگاری است که با ماهیت میان رشته ای در دهه های اخیر در محافل علمی و تاریخ پژوهی جهان گسترش پیدا کرده است. تاریخ شفاهی مجموعه منظمی از اظهارات افراد زنده در مورد تجربیاتشان و روایت زنده ای از رویدادهای تاریخ می باشد. نوع پژوهش در تاریخ شفاهی از نوع تحقیق کیفی است و مجریان واقعی آن راویان وقایع می باشند که در حوادث نقشی به سزا دارند که با تسهیل گری مصاحبه گران به این امر مبادرت می ورزند. تاریخ شفاهی در مقایسه با تاریخ مکتوب، مستند و ممهور، نوعی ویژه و خاص از تاریخنگاری می باشد که ابزار مطالعه آن، مصاحبه است. انسانها مخاطبین اصلی این تاریخنگاری می باشند. اخذ عقاید و آراء گوناگون و ضبط آن توسط مصاحبه گر یکی از مهمترین ویژگیهای این نوع پژوهش است. «تاریخ شفاهی علاوه بر آن که روشی تعیین کننده در افزایش فهم و درک انسانها از وقایع و حوادث معاصر و درک ماهیت و معنای زمان و سرشت کارکردها و ساختارهای تاریخ می باشد،»(1) «منبعی اصلی و مکمل برای تاریخنگاری محسوب می گردد.»(2)
تاریخ شفاهی با نقل روایت های انسانهای زنده ای سروکاردارد که در متن حوادث و رویدادها شرکت مستقیم داشتند و به گونه ای تاریخ زنده (live History) را مطرح می کنند. این نوع پژوهش می کوشد با استفاده از گروههای به حاشیه رانده شده، به ویژه زنان، روحانیان، کارگران، رنگین پوستان و دیگر جریانات مداخله گر در حوادث تاریخ معاصر که گاهی به غلط به عنوان مسائل کم اهمیت و حاشیه ای تلقی می شوند را مطرح سازد.

کارکردهای تاریخ شفاهی
تاریخ شفاهی دارای کارکردهای گوناگون می باشد که در اینجا به طور اجمال به آنها اشاره می شود:
1. استناد به خاطرات افراد در فرایند تعمیم بخشی و تکمیل تاریخ نگاری حوادث معاصر به عنوان ابزار پژوهش، تحقیقات تاریخی را تعمیق می بخشد و تکمیل می کند.
2. در تاریخ شفاهی مصاحبه فعال و تسهیل کننده می تواند به آشکار ساختن نکات حائز اهمیت و عناصر پنهان در زوایای حوادث، بیانجامد و بسیاری از ناگفته ها، بیان گردد.
3. با ایجاد فرصتهای برابر برای حضور هرچه وسیع تر گروههای مختلف مانند زنان، کارگران، سربازان و مهاجران و... مشارکت در تاریخ در سطحی عام تر و وسیع تر مطرح می گردد.
4. تاریخنگاری از تمرکز زدایی و انحصار دولت، بیرون می آید و بازیگران مختلف نقش خودشان را نشان می دهند
5. اسناد، عکس و مدارکی که در مصاحبه فعال از افراد در صورت تمایل اخذ می گردد، زمینه لازم برای استفاده از اسناد خاص، شخصی و  غیر رسمی را میسر می گرداند.
6. گذر تاریخ شفاهی بر جریانات سیال تاریخ معاصر و کاوش در چالشهای همان دوران، موجب بصیرت و ارائه راه حل برون رفت از مشکلات موجود می شود و می تواند به گونه ای از تکرار حوادث شوم و ناخواسته تاریخی جلوگیری شود.
7. در تاریخ شفاهی فرد راوی با نقل وقایع به گونه ای انتقادی با نگاه از درون به بیرون، به مبانی و ریشه تحولات اجتماعی می نگرد.
8. تاریخ شفاهی می تواند تعداد بسیاری از کسانی که خاطرات مهمی از تاریخ معاصر دارند و در شرایط کهولت سن به سر می برند برای به بازگویی روایت های ناگفته
می شوند.
9. تاریخ شفاهی در مطالعات بین رشته ای به ویژه روانشناسی و جامعه شناسی از کارکرد ویژه ای برخوردار است زیرا با تحلیل شخصیتهای اثرگذار به لحاظ پروسه زندگی شخصی، خانوادگی و اجتماعی به طرح الگوهای انسانی شاخص و برجسته می پردازند.
10. تاریخ شفاهی نتیجه، تعامل، تکمیل و آشکار سازی و تولید انبوه اطلاعات تاریخی توسط انسانهایی است که بدون واسطه در متن حوادث تاریخی معاصر شرکت فعال داشته اند.
 
کارکردهای مورخان شفاهی
در تاریخ شفاهی مصاحبه گر نقش بسیار مهمی در حفظ و نگهداشت خاطرات و یادماندهای نیروهای سیاسی و اجتماعی جامعه ایفاء می نماید.
«مورخ تاریخ شفاهی سه مسئولیت اساسی را در جریان کار تاریخ شفاهی باید مدنظر قراردهد: الف) مسئولیت در قبال مصاحبه شنوندگان ب) مسئولیت در قبال جامعه، افکار عمومی و شغل تاریخی اش. ج) مسئولیت نهادهای حامی (متکفل) و آرشیوی».(4)
مورخ تاریخ شفاهی در ارتباط با مصاحبه شوندگان مسئول است تا متن مصاحبه را تمام و کمال پس از پیاده کردن از نوار با اسلوب و نظم خاصی تدوین نماید. به عبارت بهتر مورخ تاریخ شفاهی تمامی جزئیات مطرح شده را مد نظر قرار می دهد  و در پی نوشتها و پیوستهای متن برای مخاطبان اطلاعات لازم را دربارة جریانها و اشخاص در بخشهایی که مصاحبه شونده به انها اشاره می کند، بنویسد. همچنین مورخ تاریخ شفاهی در قبال جامعه و افکار عمومی در انتقال متن صحیح و بی کم و کاست مصاحبه مسئول است لذا از جهت پژوهشی باید پیش از مصاحبه روی سؤالات و بسترهایی که مصاحبه شونده به لحاظ اجتماعی بوده است از نظر تقدم و تأخر زمانی و رویدادها مطالعه کند و با اشراف تمام در جلسه مصاحبه حضور رساند. همچنین در نحوه انجام مصاحبه مواردی را باید در نظر گیرد که مشروحاً در ذیل به آن اشاره می گردد.

مصاحبه رکن اصلی در تاریخ شفاهی
مصاحبه در تاریخ شفاهی نه کسب خبر بلکه جمع آوری اطلاعات دقیق همراه با رعایت موازین در تاریخ شفاهی است که بیشتر با هدف نگهداری اطلاعات شفاف صورت می گیرد، تا انتشار اخبار.(5)روش مصاحبه ممکن است به صورت ساختار یافته (structured) یا به صورت ساختار نیافته (Unstructure) صورت گیرد، شکل سؤال در هر روش متفاوت خواهد بود.(6) مصاحبه ساختار یافته نیاز به لیستی از سؤالات ژرفکاو در ارتباط با موضوع مشخص دارد که باید ترتیب و توالی زمانی تاریخی سؤالات تنظیم شده باشد. در مصاحبه ساختار نیافته سؤالات خود به خود در مقابل مصاحبه گر و مصاحبه شونده پیش می آیند و این بستگی به مهارت محقق دارد که چگونه از بیان مصاحبه شونده سؤال طرح کند.
مهارت های مصاحبه تاریخ شفاهی
   دونالد ریتچ از مشهورترین مؤلفان و دست اندرکاران تاریخ شفاهی در آمریکا در زمینه ویژگی های مصاحبه در اجرای تاریخ شفاهی نقطه نظراتی را بیان کرده است که در زیر به برخی از مهمترین آنها آشاره می شود:
1. مصاحبه کننده باید با بدست آوردن اطلاعات و تحقیق مقدماتی در مورد موضوع مصاحبه، بر شرایط  زمانی موضوع تسلط لازم را داشته باشد و هرچقدر مصاحبه کننده  در مورد فرد و موضوع اصلی بیشتر بداند راحت می تواند با او ارتباط برقرار کند و مصاحبه را انجام دهد.
2. اکثر مصاحبه شونده ها به ویژه افراد مسن، برای گفتن خاطراتشان اطمینان نمی کنند و مصاحبه را بیشتر به صورت یک تست می بینند. مصاحبه کنندگان باید سعی کنند ارامشان کنند و با ملاقاتهای مکرر صمیمت ایجاد کنند تا باعث افزایش صداقت شود.
3. پرسشگران باید سؤالات را به موقع آماده کنند و گاهی اوقات باید برای دنبال کردن مسیرهای انحرافی مصاحبه شونده ها که ممکن است اطلاعات ارزشمندی ارائه دهند وقت صرف کنند.
4. اولویت مصاحبه با کسانی است که به لحاظ سنی، مسن تر و بازیگران مهمتر وقایع یا جامعه مورد بررسی هستند. افراد جوان تر و آماده تر و دورتر را برای مرحله پایان طرح بادی نگه داشت.
5. همیاری کسانی که مورخان شفاهی آنها را دروازه بان می نامند، اغلب واجب و ممکن است دروازه بان، همسر، برادر، خویشاوندان دیگر یا دوست صمیمی شخص مصاحبه شونده باشد.
6. افرادی که کمتر همکاری می کنند نیاز به دعوت های مکرر و ترغیبهای صبورانه دارند.(7)
  چارلز موریس، رئیس سابق مؤسسه تاریخ شفاهی که فعالیت خود را در زمینة تاریخ شفاهی از سال 1975 آغاز کرد، پروژه های متعددی را عهده دار بوده است. در مقاله ای منتخب از کتاب (Oral History Reader) تحت عنوان “On Oral History Interviewling” به فراخور تجربیاتش به برخی از مهارتهای مصاحبه کننده در انجام تاریخ شفاهی اشاره می نماید که مهمترینآنها عبارتند از:
1. از نظر تعداد افراد مشارکت کننده در مصاحبه، ترجیح داده می شود که هر مصاحبه کننده با یک مصاحبه شونده رودررو باشد.
2. مقدار زیادی از موقعیت مصاحبه بستگی به این دارد که شما تا چه اندازه بر موقعیت خودتان تسلط دارید. تمرکز داشتن و سرحال بودن و توانا بودن بر مصاحبه بسیار مؤثر است.
3. تاکید براین است که فرصت دهیم مصاحبه شونده هم صحبت کند. جلسة مصاحبه اجرای نمایش مصاحبه شونده است. مصاحبه کننده خوب، شنونده خوبی است.
4. در جلسات مصاحبه کاغذ یادداشت به همراه مصاحبه کننده باید باشد تا در مورد مطالبی که عنوان می شود اگرسؤالی به ذهن متبادر می شود یادداشت شود و تلفظ و املای صحیح اسامی نیز نوشته شود.
5. مصاحبه کننده خوب باید جزئیات را تعقیب کند و مرتباً جویای مثالها و دنبال تصویر عینی نکاتی باشد که مصاحبه شونده ها مطرح می کنند.
6. در تاریخ شفاهی، یکی از خطرات بزرگ برای مصاحبه کننده این است که احساس کند باید صحبت کند در حالی که مصاحبه شونده به دنبال فرصتی برای حرف زدن در بین پرحرفی های اوست. گاهی مصاحبه کننده تمایل به عجله دارد. ما باید بگذاریم مصاحبه شونده با سرعت خود حرکت کند هرچند از دید مصاحبه کننده کند باشد.
7. سؤالات سخت و حساسیت برانگیز را بهتر است تازمانی که مصاحبه خوب به جریان نیفتاده به تعویق انداخت. ایجاد رابطه خوب و صمیمانه و جلب اعتماد مصاحبه شونده از اهمیت زیادی برخوردار است.
8. در مصاحبه، هر وقت موضوع مهمی وجود دارد که پرسشگر می خواهد به آن اشراف پیدا کند، بهتر است از زوایای مختلف به آن پرداخته شود تا به طورمستقیم طرح موضوع گردد. زیرا وقتی یک بار موضوعی مورد بحث قرار گرفت این فکر ایجاد می شود که صحبت در مورد آن کامل شده است. لذا پرسشگر، آن را رها می کند ممکن است دوباره به آن نپردازد.
9. در مصاحبه باید از کلمات کلید چه تاریخی، چه کسی، چه وقت، کجا، چگونه، چرا، در طی دوره مصاحبه استفاده کرد.
10. در مصاحبه باید شواهد مدارک و اسناد و عکس در زمینه های مرتبط گرفته شود.
11. پس از تدوین متن مصاحبه بهتر است متن به فرد مصاحبه شونده برگردانده شود، تا آن را ویرایش کند. به نظر بعضی این کار امتیاز دادن به مصاحبه شونده و راضی ساختن اوست. اما این مرحله به عنوان دومین فرصت به شمار می رود.(8)

روش شناسی تاریخ شفاهی (Methodology)
   تاریخ شفاهی با استفاده از روش خاصی انجام می گیرد که از روشهای ناتورالیستی و تحقیقات کیفی(Nathuralistic methods qualitative research) است. روشهای تحقیق ناتورالیستی یا طبیعت گرایانه درصدد توضیح پیچیدگیهای انسان هستند. آنها به پیچیدگی آدمی و توان او برای شکل دهی به تجربیات خود و اینکه حقیقت ترکیبی از واقعیات است اعتقاد داشته و تأکید زیادی دارند که تجربیات انسان را از طریق جمع آوری و تجزیه و تحلیل ذهنیات و شرح حالهای او، به همانگونه که هست درک نمایند. در این روش توجه به تجربیات انسانهای شرکت کننده در مطالعه تأکید بر روی جنبه های دینامیک، همه جانبه (Holistic) و فردی تجربیات انسان دارند و می کوشند تا این ابعاد را تماماً در متن شرایط و از دیدگاه افرادی که آنها را تجربه کرده اند در نظر بگیرند.(9)
در هر طرح تاریخ شفاهی، افراد فعالانه در تعاملهای اجتماعی شرکت کرده و تجربیات متفاوتی پیدا می کنند در این تعاملات و تجربیات دیدگاهها و نظرات گوناگون را جمع آوری کرده تا به حقایقی دست یابند. پژوهشگران تاریخ شفاهی در این راه با استفاده از تحقیق کیفی درصدد بررسی برخیواقعیات هستند و تعمیم پذیری در آنها را مهم نمی دانند. سؤالاتی که در جریان تحقیق کیفی تاریخ شفاهی برای پژوهشگران آن مطرح است این است که چه کسی می تواند منبع غنی از اطلاعات برای مطالعه باشد؟ با چه کسی باید صحبت کرد؟ چه چیزی را باید مشاهده کرد تا به درک روشنی از پدیده برسیم؟ در ادامه مطالعه نیز سؤالات جدیدی مطرح می شود: با چه کسی می توانیم صحبت کنیم که آنچه را درک کرده ایم تایید یا اصلاح و تعمیق نماید. برن و گرو (Burns, Grove) در همین زمینه معتقد است: در تحقیقات کیفی افرادی که در تحقیق شرکت می کنند را فرد یا نمونه نمی گویند بلکه شرکت کننده (Participant)یا صاحب اطلاع (Informant) اطلاق می کنند، زیرا بر روی این افراد مداخله ای صورت نمی گیرد، بلکه آنها فعالانه در مطالعه شرکت دارند. و همین امر باعث می شود که زندگی و تعاملات اجتماعی آنها بهتر درک شود. پاتون (Patton,1990) این نوع نمونه گیری را مبتنی بر هدف (Purposeful)یا تئوریک (Theoretical)  اطلاق می کند، زیرا افرادی برای مطالعه انتخاب می شوند که پدیده مورد نظر را تجربه نموده یا تجربیات و دیدگاههای خاصی درباره آن دارند.(10)

نمونه گیری در تحقیقات کیفی تاریخ شفاهی:
روشهای نمونه گیری در تاریخ شفاهی به لحاظ تحقیق کیفی عبارتند از:
1. روش ساده (Convenience) : در این روش از افراد در دسترس یا داوطلب استفاده می شود که می توان با یک آگهی آنها را فرابخوانیم. باید در نظر داشت در روش ساده افرادی که می آیند ممکن است کسانی نباشند که غنی ترین اطلاعات را دارند و لذا ممکن است به این روش اطلاعات کافی حاصل نشود.
2 روش گلوله برفی (Snowball): این روش که گاه به آن روش شبکه ای یا زنجیره ای نیز گفته می شود، روشی مناسب، کار آمد و ارزان برای دستیابی به افرادی است که در غیر این صورت پیدا کردن آنها مشکل است. در این روش محقق از اولین نمونه ها که معمولاً به روش ساده انتخاب شده اند می خواهد که اگر افراد دیگری را می شناسند که در زمینه کار تحقیق دارای تجربیات و دیدگاههایی هستند برای شرکت در مطالعه معرفی نمایند. این روش ضمن آنکه وقت کمی می گیرد، به واسطه آشنایی افراد جدید با فرد اول، راحت تر، با محقق ارتباط برقرار می کنند.
3 نمونه گیری تئوریک (Theoretical)یا مبتنی بر هدف: در حالیکه نمونه گیری به روش آسان شروع و به صورت گلوله برفی ادامه می یابد، اکثراً به صورت نمونه گیری مبتنی بر هدف در میآید. به عبارتی محقق تاریخ شفاهی معمولاً می کوشد تا به صورت هدفدار، برمبنای اینکه چه نوع اطلاعات خاصی، در پی یافته های اولیه، مورد نیاز است نمونه هایی را انتخاب نماید. بنابراین اینکه بعدا چه کسانی انتخاب شوند تحت تأثیر این است که قبلا چه کسانی آمده اند و چه اطلاعاتی داده اند.
نتیجه آنکه فرایند نمونه گیری در تحقیقات تاریخ شفاهی مبتنی بر تصمیماتی است که در عرصه گرفته می شود و خصوصیت اساسی آن حساس بودن به شرایط، اطلاعات جمع آوری شده و تفاسیر انجام شده است. معمولاً محقق تاریخ شفاهی با این سؤال مواجه است که از کجا و با چه کسی شروع کند، اولین نمونه ها به روش آسان انتخاب شده  به روش گلوله برفی ادامه می یابد. انتخاب نفرات بعدی بستگی به نفر قبلی و اطلاعات حاصل از او دارد، افراد اولی منبعی برای انتخاب افراد بعدی با خصوصیات خاص هستند. (11)

سندیت و اعتبار اسناد شفاهی
در درجه اول باید گفت که میزان خلوص و چگونگی سندیت این دسته از اسناد در نزد مورخان دانشگاهی، پیوسته محل تردید و بحث زیاد بوده است. به همین دلیل مورخان شفاهی در دفاع از شیوة راهبردی خود در نگارش تاریخ، درصدد پاسخگویی به پاره ای از این تردیدها برآمده اند. گفتگوی بین مورخان سنتی ـ مورخانی که اساس نگارش خود را بر پایة مستندات نوشتاری می گذارند ـ و این گروه از مورخان براین باورند که مجموعة شفاهی در همه حال خود در بدو تولید تاریخ نگاری است. ناقل و راوی (مورخ مصاحبه کننده) و مصاحبه شونده، هر دو در صدد هستند ترسیمی خاص از گذشته ارائه دهند که کم و بیش برآن متفق می باشند. بنابراین، سندیت شفاهیات از این منظر دچار خدشه می شود. به بیان دیگر، راوی واقعه خود با همه احساسات و علایق تحت تأثیر پرسشی خاص شروع به روایت حکایتی می کند. این تولید در واقع چیزی نیست جز امتزاج دیده ها با اندیشه های خود و پالودن آن در زمان مصاحبه. این، کم و بیش تمام کاری است که مورخ شفاهی به این دلیل نمی تواند وجود  خارجی داشته باشد و هرچه تولید می شود، از همان ابتدا تاریخ شفاهی است.
در پاسخ می توان گفت: به همین دلیل ما هیچگونه سند خالص نداریم؛ یعنی مجموعة نوشته های موجود در هر سه قالب مرسوم خود (رسمی، نیمه رسمی و غیر رسمی) ترکیبی از گفتمان زمان وقوع را دربردارند که در همه حال مورخ و بعد خواننده باید متوجه باشد که هیچگاه جریان یا واقعه ای از گذشته به طور خالص و همه جانبه به دست او نمی رسد. از این رو و براین مبنا، نه تنها می توان اسناد شفاهی را در سطح اسناد مکتوب دانست، بلکه به دلیل قابلیت انعظاف این دسته از پژوهش ها تاریخی نسبت به گروه دیگر، شاید دارای برخی برتریها نیز باشند . درست است که در بیان یک واقعه در قالب شفاهی پالایش ذهن منفعل از سوئی تحت تأثیر گفتمان زمانهای مختلف پس از موضوع و واقعة مورد مصاحبه و از سوی دیگر ایدئولوژی، فرهنگ و غیره صورت گرفته است، اما در زوایای خاموش مطالب و گفته های بیان نشده، این مصاحبه گر است که می تواند آن چشم اندازها را با پرسش های مؤثر خود به صحنة تولید و تاریخ بکشاند.(12)
 

سخن آخر:
رویکرد تاریخ شفاهی به تحولات معاصر و به ویژه سه دهه اخیر انقلاب اسلامی، در حفظ، ضبط و ثبت خاطرات نسل انقلاب و بازیابی و بازخوانی علل و عوامل وقوع آن بسیار مؤثر می باشد. به ویژه گسترش تاریخ شفاهی به عنوان منبعی اصلی و مکمل برای تاریخنگاری در خود آگاهی نسل جوان ضروری است در این جهت بسط و تکامل آن به منظور تربیت نسل درگیر با تحولات معاصر و آشنایی با روش شناسی تاریخ شفاهی و مباحث مرتبط باآن ضرورت توجه جدی و حتمی از سوی محافل علمی و دانشگاهی به ویژه وزارت علوم و آموزش عالی به تاریخ شفاهی به عنوان یک رشته دانشگاهی را طلب می نماید. لذا در راستای غنای هرچه بیشتر تاریخ شفاهی و ماهیت بین رشته ای آن ضرورت تشکیل کارگاههای آموزشی و واحدهای درسی در دوره های کارشناسی و کارشناسی ارشد در رشته تاریخ و تشکیل یک گرایش مستقل در دوره دکترا در جهت ایجاد علاقه و بسترهای شغلی لازم مرتبط با آن پیشنهاد
می گردد.

منابع:
1ـ حسینعلی نوذری:1383 «تاریخ شفاهی: کاربستهای تجربی، اعتماد پذیری و کاربردهای تحقیقاتی»، فصلنامه تاریخ معاصر ایران، سال 8 شماره 29، ص 352.
2ـ مرتضی نورایی: 1383، «گزارشی از برگزاری سمینار و کارگاه آموزشی تاریخ شفاهی در دانشگاه اصفهان 1383»، فصلنامه تاریخ معاصر ایران، سال 8 شماره 29، ص 351.
3ـ نورایی: همان منبع.
4ـ نوذری: همان منبع، ص 358.
5ـ ابوالفضل حسن آبادی: 1385، «تاریخ شفاهی در ایران»، انتشار سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، ص 74.
6ـ محسن ادیب حاج باقری: 1386، «روش های تحقیق کیفی»، انتشارات بشری، ص 38.
7ـ کریم جعفری: 1383،«تاریخ شفاهی در گفتگوبا دونالدریتچ»، مرکز مطالعات و تحقیقات فرهنگ و ادب ، پایداری . ص 61ـ51.
8ـ شفیقه، نیک نفس: 1384، «فصلنامه تحقیقات تاریخی»، گنجینه اسناد، سال 15، دفتر چهارم، ص 93ـ90.
9ـ محسن ادیب، حاج باقری: همان منبع، ص 23.
10ـ ــــــــــــــــــــ: همان منبع، ص 35.
11ـ ـــــــــــــــــــ : همان منبع، ص 37ـ35.
12ـ مرتضی نورایی: 1385 «فصلنامه تحقیقات تاریخی»، گنجینة اسناد، درآمدی بر پاره ای مشکلات نظری و کارکردی تاریخ شفاهی، سال 61، دفتر چهارم ص 148ـ 147.