روایت مبارزات روحانیان انقلابی

غالب خیزش‌های انقلابی مردم ایران در مقاطع مختلف تاریخ بر ضد حاکمان ظالم، در سایه و با هدایت روحانیان آگاه از وضع موجود جامعه صورت گرفته و اوج این اتحاد مردم و روحانیت، در جریان‌هایی مانند تحریم تنباکو، مشروطیت و انقلاب اسلامی دیده می‌شود.

این روحانیان مبارز، با متحمل شدن زندان و شکنجه، باز هم از هدف نهایی خود که همان آزادی مردم و حفظ شریعت بوده، دست برنداشته‌ و تا آخرین نفس مقاومت کرده‌اند.

لحظه لحظه فعالیت‌های سیاسی این قشر، در قالب اسناد تاریخی به ثبت رسیده‌ و گهگاه به صورت کتاب منتشر شده‌اند و یا برآیند تحلیل و بررسی این مدارک،‌ زندگی‌نامه این روحانیون را شکل داده‌اند.

بر اساس آمار موجود، بیش از 3700 تن از روحانیان در طول مبارزات انقلاب اسلامی و دفاع‌مقدس به شهادت رسیده‌اند که از این میان، حدود 113 نفر از سال 1334 تا اواسط شهریور سال 1359 و در خلال فعالیت‌های مبارزاتی بر ضد رژیم پهلوی به شهادت رسیده‌اند.

جمعی از این روحانیون، قبل از پیروزی انقلاب ‌دستگیر، شکنجه، محاکمه و به شهادت رسیده‌اند و برخی نیز پس از استقرار جمهوری اسلامی، به دست منافقین ترور شده‌اند.

گام‌های اول در راه ثبت و معرفی شهدای انقلاب، در دهه 60 آغاز شده و مجموعه سه جلدی "شهادت‌نامه" شامل زندگی‌نامه‌ها، نامه‌ها و وصیت‌نامه‌های شهدای انقلاب اسلامی، در سال 1360 و به همت انتشارات سروش و بنیاد شهید و امور ایثارگران، به چاپ رسیده است. برخی از شهدای روحانی هم به صورت پراکنده، در این مجموعه معرفی شده‌اند. یکی از جامع‌ترین کتاب‌هایی که تاکنون درباره شهدای روحانی تدوین شده، مجموعه دو جلدی "شهدای روحانیت در یکصد سال اخیر" نوشته علی ربانی خلخالی است. جمع کثیری از روحانیون شهید از کودتای انگلیس در سال 1299 تا مبارزات سید جمال‌الدین اسدآبادی، مشروطه، آغاز مبارزه بر ضد رژیم پهلوی،‌ انقلاب اسلامی و دفاع‌مقدس، در این کتاب معرفی شده‌اند. انتشارات پیام اسلام، ناشر جلد اول و انتشارت مکتب‌الحسین(ع) ناشر جلد دوم "شهدای روحانیت در یکصد سال اخیر" در سال‌های 1361 و 1362 هستند.

همچنین واحد یادبودهای دفتر تبلیغات اسلامی حوزه‌ علمیه قم، مجموعه 6 جلدی "شهدای روحانیت" را بین سال‌های 1362 تا 1369 تدوین و منتشر کرده است. جلد اول این مجموعه، زندگی‌نامه و وصیت‌نامه 25 شهید روحانی، از خرداد 1342 تا بهمن 1357 را دربرگرفته که از جمله آن‌ها می‌توان به "آیت‌الله حسین غفاری"، "آیت‌الله محمدرضا سعیدی"، "علی اوسطی" و "سید علی اندرزگو" اشاره کرد. مجلد ششم "شهدای روحانیت" نیز با معرفی 82 تن از روحانیونی مانند "آیت‌الله مرتضی مطهری"، "حجت‌الاسلام محمدجواد باهنر"، "آیت‌الله عطاءالله اشرفی اصفهانی" و "آیت‌الله سید محمد حسینی بهشتی" که توسط منافقین و مزدوران غرب به شهادت رسیده‌اند، به پایان می‌رسد که با جمع بستن تعداد شهدای این دو کتاب، آمار یاد شده درباره تعداد روحانیون شهید تایید می‌شود.

کتاب‌های متعددی درباره جمع محدودی از روحانیون شهید انقلاب مانند شهیدان آیت‌الله مفتح، آیت‌الله مطهری، نواب صفوی و آیت‌الله اشرفی اصفهانی، در حد زندگی‌نامه داستانی و اسناد منتشر شده است.
مرکز بررسی اسناد تاریخی که صرفا" مشغول گردآوری، تنظیم و انتشار اسناد ساواک درباره شخصیت‌های مبارز و مکان‌های حیاتی در پیشرفت روند انقلاب است، مجموعه‌ای از مدارک مرتبط با تنی چند از روحانیان مبارز و انقلابی مانند "آی‍ت‌ال‍ل‍ه‌ س‍ی‍د م‍ح‍م‍ود طال‍ق‍ان‍ی" را منتشر کرده و اسناد ساواک درباره شهید "آیت‌الله فضل‌الله محلاتی" را در دست انتشار دارد.

در هر مجلد از این کتاب‌ها حدود 400 تا 500 برگ سند جای می‌گیرند که قطعا" مطالعه و بررسی این اسناد به مثابه مواد خام برای تدوین کتاب پژوهشی و زندگی‌نامه، موثر خواهند بود و در روشن‌تر شدن زوایای شخصیت مبارزاتی شهیدان روحانی دوران انقلاب اسلامی تاثیر خواهند داشت.

موسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی(ره) نیز کتاب‌هایی درباره مبارزات روحانیون با رژیم پهلوی و همچنین خاطرات علمای همراه امام‌خمینی(ره) در مقاطع مختلف انقلاب را به چاپ رسانده و در حال ادامه دادن این روند است.

بنیاد شهید و امور ایثارگران که جزء پیشگامان ترویج فرهنگ انقلاب اسلامی و دفاع‌مقدس است، در کتاب‌هایی پراکنده و به صورت استانی، روحانیان شهید انقلاب اسلامی را در قالب زندگی‌نامه و مجموعه خاطره معرفی کرده است.

یکی دیگر از فعالیت‌های پژوهشی این بنیاد توسط نشر شاهد، چاپ فصلنامه "شاهد یاران" است. این مجله که به صورت شخصیت‌محور و درباره شخصیت‌های مبارز ایران و جهان اسلام تدوین می‌شود، مجله‌ای مستند تاریخی و ویژه محققان و پژوهشگران است.

از سال 1384 تاکنون، 62 شماره از این فصلنامه به چاپ رسیده که 30 شماره از آن با محوریت شهدای روحانی انقلاب اسلامی و جهان اسلام‌، گردآوری و منتشر شده‌اند. شهیدان نواب صفوی، آیت‌الله مطهری و آیت‌الله بهشتی، از جمله موضوع‌های فصلنامه‌های "شاهد یاران" بوده‌اند.

مرکز آفرینش های ادبی حوزه هنری هم در سال‌های اخیر تدوین مجموعه 20 جلدی "قهرمانان انقلاب" را با مسوولیت احمد دهقان و به همت نویسندگان آغاز کرده و تاکنون، 17 مجلد از آن به چاپ رسانده است. این زندگی‌نامه‌های داستانی، با هدف آشنایی نوجوانان با مبارزان و شهدای انقلاب، منتشر شده‌اند و در این میان، 8 عنوان کتاب درباره چهره‌های روحانی به چشم می‌خورند که از جمله آن‌ها می‌توان به "تک درختی در کویر: روایتی داستانی از زندگی‌ آیت‌الله سید محمود طالقانی" نوشته‌ زهرا حیدری و "خوابی به رنگ فراموشی: روایتی داستانی از زندگی شهید محمد مفتح" اثر عزت‌الله الوندی اشاره کرد.

کتاب‌های "پاسیاد پسر خاک: زندگی و زمانه حجت‌‌الاسلام سید علی‌اکبر ابوترابی‌فرد" به قلم محمد قبادی و "بوسه بر دار: زندگی‌نامه داستانی شهید آیت‌الله حسین غفاری" نوشته محمدجواد مرادی‌نیا هم دو اثری هستند که توسط دفتر ادبیات انقلاب اسلامی حوزه‌هنری و انتشارات سوره مهر درباره دو روحانی انقلابی و مبارز منتشر شده‌اند.

مرکز اسناد انقلاب اسلامی توجه پررنگ‌تری به موضوع شهدای روحانی انقلاب داشته و برای معرفی شهید نواب‌صفوی، علاوه بر برپایی همایش "نواب صفوی و فداییان اسلام"، سه کتاب با عناوین "ج‍م‍ع‍ی‍ت‌ ف‍دای‍ی‍ان‌ اس‍لام‌ و ن‍ق‍ش‌ آن‌ در ت‍ح‍ولات‌ س‍ی‍اس‍ی‌ - اج‍ت‍م‍اع‍ی‌ ای‍ران‌" نوشته داوود ام‍ی‍ن‍ی،‌ "جوان‌ترین رهبر(زندگی داستانی شهید نواب‌صفوی)" تالیف نادره عزیزی‌نیک و "ن‍واب‌: اس‍طوره‌ م‍ه‍ر" اثر پ‍روی‍ن‌ ق‍ائ‍م‍ی را به چاپ رسانده است.

این مرکز همچنین آثاری در زمینه اسناد، تاریخ‌شفاهی، زندگی‌نامه داستانی و مبارزات و پژوهش درباره برخی از شهدای روحانی انقلاب مانند شهیدان "سید یونس رودباری"، "آیت‌الله فضل‌الله محلاتی"، "آیت‌الله حسین غفاری" و "محمد منتظری" و مرحوم "آیت‌الله محمود طالقانی" را تدوین و چاپ کرده است. از آن‌جایی که حضور روحانیت در نهضت امام خمینی(ره)، به مثابه ترجمان باور اسلامی است، کتاب‌های خاطرات، اسناد، مبارزات و زندگی‌نامه شهدای روحانی انقلاب، با هدف معرفی آن‌ها و گفتمان ایدئولوژیکی شان به جامعه، نوشته و چاپ می‌شوند و در همین زمینه کتاب "آیت‌الله مصطفی خمینی به روایت اسناد" نیز در دست انتشار است.

با تمامی این اقدامات ادبی ـ پژوهشی، تاکنون مجموعه‌ای مستقل و به صورت اختصاصی، به همه شهدای روحانی انقلاب نپرداخته و همان‌گونه که مشاهده می‌شود، جمع مشخصی از آنان مدنظر نویسندگان و محققان قرار دارند. اما این امید همچنان پابرجاست که شهدای روحانی گمنام هم از پنجره کتاب،‌ به مخاطبان تاریخ انقلاب معرفی شوند.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
مریم اسدی جعفری