پاسخ کارشناسان به سؤالات تاریخ شفاهی

100 سؤال/8

11 آذر 1404

از چند پژوهشگر و فعال حوزه‌ تاریخ شفاهی خواستیم دیدگاه خود را دربارۀ سؤالات تاریخ شفاهی بیان کنند. نام هر یک از شرکت‌کنندگان در ابتدای پاسخ‌ آنها آمده و متن تمام پاسخ‌ها تا پایان هفته در همین‌ درگاه منتشر خواهد شد. هدف از این طرح، گشودن دریچه‌های جدید به یک مسئله و ارتقای گفت‌وگوهای علمی در حوزۀ تاریخ شفاهی است.

در این طرح، شنبۀ هر هفته یک پرسش مطرح می‌شود و از کارشناسان می‌خواهیم تا پایان هفته دیدگاه خود را در قالب متنی کوتاه (حدود ۱۰۰ کلمه) ارائه کنند. تمامی پاسخ‌ها در کنار یکدیگر منتشر خواهند شد تا مخاطبان بتوانند دیدگاه‌ها را مقایسه و تحلیل کنند.

مطالب، نظرات فرستادگان است و لزوماً نظر سایت تاریخ شفاهی نیست. هرچند قرار است پاسخ‌ها بر اساس حدود ۱۰۰ کلمه باشند، اما برای رعایت ادب و ناقص نماندن بحث، در مواردی پاسخ‌های بیش از این اندازه نیز پذیرفته می‌شود.

این بار از کارشناسان تقاضا کردیم پاسخ سؤال را تا یکشنبه شب ارسال فرمایند تا همۀ پاسخ‌ها روز سه‌شنبه منتشر شود.

سؤال 8:

نقش پیش‌مصاحبه در روند کار تاریخ شفاهی چیست؟

____________________________________________

پاسخ به سؤال 8:

حسن بهشتی‌پور:

10 نکتۀ کلیدی برای پیش‌مصاحبه، به ترتیب اهمیت:

1. ایجاد رابطۀ اعتماد و کاهش اضطرابِ راوی

2. سنجش توان، آمادگیِ روحی و جسمی و قابلیتِ مصاحبه‌پذیریِ راوی

3. شناختِ حساسیت‌ها، خطوطِ قرمز و محدودیت‌هایِ راوی

4. شناسایی و ارزیابیِ کلیاتِ محتواییِ خاطرات و نقاطِ کورِ روایت

5. تعیینِ خطوطِ اصلی و چارچوبِ منسجمِ مصاحبۀ اصلی

6. آشنایی با ویژگی‌هایِ فردی و سبکِ گفتاریِ راوی

7. یادآوری نکاتِ مهم به راوی، به‌منظورِ آماده‌سازیِ او برای گفت‌وگویِ اصلی

8. جلبِ رضایتِ آگاهانه و توضیحِ حقوق و انتظاراتِ پروژه برای راوی

9. افزایشِ انگیزۀ مشارکت و باور به اهمیتِ روایتِ شخصیِ راوی

10. برنامه‌ریزی برای تنظیمِ شرایطِ فنیِ جلسۀ اصلی

هر کدام از این‌ها سرفصل‌هایی برای توضیحاتِ تکمیلی دارد که به دلیل محدود بودنِ پاسخ‌ها از آن‌ها می‌گذریم.

محمدمهدی بهداروند:

پیش‌مصاحبه در تاریخ شفاهی مرحله‌ای تعیین‌کننده است که کیفیتِ کلِ فرایند را شکل می‌دهد. در این دیدارِ اولیه، پژوهشگر با ایجاد اعتماد، توان و آمادگیِ راوی را می‌سنجد و محدوده و موضوعِ روایت را مشخص می‌کند. همچنین موضوعاتِ اصلی، نقاطِ حساس و خلأهایِ اطلاعاتی شناسایی می‌شود تا ساختارِ مصاحبۀ اصلی دقیق‌تر طراحی شود. در این مرحله زمان، مکان، روشِ ضبط و شیوۀ پیشبردِ گفت‌وگو نیز هماهنگ می‌شود. پیش‌مصاحبه موجب می‌شود مصاحبۀ اصلی منسجم، هدفمند و بدونِ پراکندگی انجام شود و به‌عنوان پلی میانِ برنامه‌ریزی و اجرا، اعتبار و عمقِ روایت را تضمین می‌کند.

محمدمهدی عبدالله‌زاده: 

مصاحبه‌گر تاریخ‌شفاهی هنگام تصمیم به آغاز یک مصاحبه، ابتدا باید با استفاده از اسناد، شواهد و داده‌های موجود تا حد امکان با موضوع مصاحبه و فرد مصاحبه‌شونده آشنا شود. سپس لازم است جلسه‌ای پیش از انجام مصاحبه با او تنظیم کند. این جلسه از جهات مختلف اهمیت دارد و بر روند و موفقیت مصاحبه تأثیر می‌گذارد. در این دیدار، مصاحبه‌شونده باید از اهداف، اهمیت، پرسش‌های اصلی، شیوه انجام مصاحبه و نهاد پشتیبان طرح آگاه شود تا اعتماد و انگیزه بیشتری پیدا کند. همچنین این آشنایی امکان بازنگری در پرسش‌ها و فراهم‌کردن محل مناسب مصاحبه را فراهم می‌کند.

غلامرضا آذری خاکستر:

پیش‌مصاحبه یکی از مهم‌ترین مراحل در تاریخ‌شفاهی است و از چند جهت اهمیت دارد. در این مرحله، مصاحبه‌شونده با هدف و اهمیت کار، نحوه انجام مصاحبه، چهارچوب آن و موضوعات مورد بحث آشنا می‌شود و شناخت دقیق‌تری از خط سیر کلی مصاحبه به‌دست می‌آید. همچنین مصاحبه‌کننده در همین زمان شناختی نسبی از میزان آگاهی مصاحبه‌شونده نسبت به موضوعات مورد نظر، روحیات و علایق او پیدا می‌کند و اعتماد دوطرفه شکل می‌گیرد. علاوه بر این، حدود و انتظارات، قوانین و فرم‌های لازم مانند زندگی‌نامه و تفاهم‌نامه در پیش‌مصاحبه تکمیل می‌شود که بخشی از روند تاریخ‌شفاهی است.

ابوالفضل حسن‌آبادی:

برای انجام هر پژوهش، مطالعه اولیه و بررسی اسناد موجود برای فهم بهتر موضوع، شناخت ابعاد کار و طراحی نقشه اولیه ضروری است. در تاریخ شفاهی، پیش‌مصاحبه نیز همین نقش را دارد، با این تفاوت که منبع اصلی اطلاعات یک فرد زنده است و امکان ایجاد تعامل سازنده و آشنایی عمیق‌تر با زندگی او فراهم می‌شود. پیش‌مصاحبه دقیق، سنجش اولیه ارزش اطلاعاتی روایت، طراحی پرسش‌های متناسب با نیازهای پروژه و خواسته‌های راوی و تنظیم چهارچوب کلی کار را ممکن می‌سازد. گاهی یک پیش‌مصاحبه خوب در چند جلسه انجام می‌شود و می‌تواند بیش از نیمی از موفقیت نهایی مصاحبه را رقم بزند.

شفیقه نیک‌نفس:

انجام مصاحبه تاریخ شفاهی نیازمند ایجاد آشنایی و ارتباط میان مصاحبه‌کننده و مصاحبه‌شونده است تا فضای اعتماد شکل گرفته و مصاحبه‌شونده مصاحبه‌گر را محرم بداند و خاطرات خود را بازگو کند. پیش‌مصاحبه فرصتی برای این آشنایی و ارزیابی متقابل است و همچنین جلسه‌ای اکتشافی برای مصاحبه‌گر به شمار می‌آید تا اطلاعات شخصی راوی، فهرست اسامی، تاریخ‌ها و موضوع‌های مصاحبه را جمع‌آوری کند و تصویری کلی از مسیر گفتگو به دست آورد. ارائه اسناد و مستندات توسط مصاحبه‌شونده به شناخت بیشتر کمک می‌کند و مصاحبه‌کننده در این جلسه کلیات برنامه، شیوه انجام مصاحبه و جنبه‌های حقوقی آن را توضیح می‌دهد.

ابوالفتح مؤمن:

مورخ تاریخ شفاهی موظف است پیش از آغاز مصاحبه اصلی، نشست پیش‌مصاحبه‌ای با راوی برگزار کند. در این جلسه، مصاحبه‌کننده خود و همکارانش را معرفی می‌کند، موضوع و اهداف مصاحبه را شفاف‌سازی می‌نماید و اطلاعات اولیه درباره موضوع را کسب می‌کند. زمان، مکان و طول جلسه، نحوه ضبط (صوتی یا تصویری)، تهیه اسناد و مدارک، حدود طرح و پرسش‌های اصلی، جنبه‌های حقوقی، نحوه آرشیو و انتشار مصاحبه و توصیه‌های احتمالی راوی نیز مشخص می‌شود. پیش‌مصاحبه فرصتی است برای جلب اعتماد و موافقت راوی، رفع نگرانی‌ها و فراهم آوردن زمینه‌ای مناسب که به کیفیت و غنای مصاحبه اصلی کمک می‌کند.

سیدولی هاشمی:

پیش‌مصاحبه در تاریخ شفاهی به اندازه مصاحبه اصلی اهمیت دارد و نادیده گرفتن آن ممکن است مانع انجام مصاحبه شود. این مرحله برای شناخت راوی و آماده‌سازی زمینه گفتگو ضروری است. پیش‌مصاحبه سه عنصر اصلی دارد: کشف، شناسایی و جذب. در مرحله کشف، مصاحبه‌کننده با ویژگی‌های روحی، روانی و اخلاقی راوی، زمان‌های آزاد، محل سکونت، سن و وضعیت جسمی او آشنا می‌شود و اطمینان حاصل می‌کند که راوی همان فرد مورد نظر است. در مرحله جذب، زمان، مکان و شرایط دیدار مشخص می‌شود. رعایت این مراحل، کیفیت و غنای مصاحبه اصلی را تضمین می‌کند.

غلامرضا عزیزی:

اگر یک پروژه تاریخ شفاهی را به سه مرحله پیش‌مصاحبه، مصاحبه و پسامصاحبه تقسیم کنیم، اقدامات مرحله پیش‌مصاحبه شامل تعیین موضوع، تدوین طرح‌نامه، تأمین بودجه، انتخاب همکاران، شناسایی اسناد و مدارک مرتبط، بررسی زمینه و زمانه، شناسایی سوژه‌های بالقوه و جلب رضایت آن‌ها برای مصاحبه و برگزاری جلسه مقدماتی با مصاحبه‌شوندگان است. پیش‌مصاحبه نقش مهمی در ساختاربندی پروژه، برآورد نیازمندی‌ها، ایجاد یکدستی و توازن، جلوگیری از دوباره‌کاری و ناتمام ماندن کار و نهایتاً توجیه دقیق مصاحبه‌شوندگان دارد و زمینه‌ساز موفقیت مصاحبه‌های اصلی است.

حمید قزوینی:

هدف پیش‌مصاحبه یا گفتگوی قبل از مصاحبه، هماهنگی با مصاحبه‌شونده و کسب اطلاعات اولیه درباره او و مسائل مرتبط با مصاحبه است. این مرحله امکان آشنایی و برقراری ارتباط میان مصاحبه‌کننده و مصاحبه‌شونده و دستیابی به شناخت اجمالی متقابل را فراهم می‌کند که روند مصاحبه را تسهیل می‌کند. همچنین طراحی پرسش‌های دقیق‌تر، تعیین چارچوب موضوعی مصاحبه، آشنایی با ادبیات و لحن راوی و شناخت نظام ذهنی و فکری او از دیگر فواید پیش‌مصاحبه است. در این جلسه، مصاحبه‌شونده توصیه‌ها و اولویت‌های خود را بیان می‌کند و قرارها، سازوکارها و توافقات مربوط به مصاحبه تعیین می‌شود.

محمدمحسن مصحفی:

جلسه پیش‌مصاحبه را می‌توان فرصتی برای توجیه و هماهنگی با راوی درباره شرایط، روند و محتوای مصاحبه‌های اصلی دانست. با توجه به تفاوت مصاحبه تاریخ شفاهی با مصاحبه‌های مرسوم مطبوعاتی، لازم است راوی با شیوه، مختصات و کیفیت این نوع مصاحبه آشنا شود و برای آن آماده گردد. جلب اعتماد و اطمینان راوی که مهم‌ترین عنصر شکل‌دهنده مصاحبه تاریخ شفاهی است، در این جلسه پایه‌گذاری می‌شود. همچنین مرور سرفصل‌های اصلی وقایع، هم به یادآوری خاطرات کمک می‌کند و هم مسیر روایت را محدود و مشخص می‌سازد.