فرهنگ عامه و تاریخ شفاهی

راهنمای مصاحبه و تدوین

محیا حافظی

31 تیر 1404

در دنیای امروز که سرعت تحولات فرهنگی و اجتماعی افزایش یافته، حفظ و ثبت روایت‌های شفاهی و میراث فرهنگ عامه از اهمیتی دوچندان برخوردار شده است. در این راستا، انتشار کتاب فرهنگ عامه و تاریخ شفاهی: راهنمای مصاحبه و تدوین گامی ارزشمند در مسیر توسعه دانش و مهارت‌های علاقه‌مندان، پژوهشگران و دانشجویان حوزه‌های مردم‌نگاری، تاریخ شفاهی و مطالعات فرهنگی محسوب می‌شود.

این کتاب ترجمه‌The Smithsonian Folklife and Oral History Interviewing Guide  نوشته‌ مارجری هانت[1] است که در سال ۱۴۰۳ با ترجمه‌ علی منوچهری و عبدالکریم ویسی توسط انتشارات نگارستان اندیشه به چاپ رسیده و در 66 صفحه، شمارگان ۲۰۰ نسخه و با قیمت ۹۰ هزار تومان روانه بازار شده است.

این کتاب مراحل مختلف انجام مصاحبه در حوزه فرهنگ عامه و تاریخ شفاهی را شرح می‌دهد. مطالب آن برای پژوهشگران، معلمان، دانش‌آموزان، هنرمندان و حتی اعضای خانواده‌هایی که در پی ثبت روایت‌های خانوادگی هستند، سودمند است. توجه به وجوه انسانی و عاطفی روایت‌های شفاهی از نکات خوب کتاب است.

در این اثر، مصاحبه نه به‌عنوان صرف گفت‌وگو، بلکه به‌عنوان فرآیندی برای کشف و بازسازی خاطرات، انتقال مهارت‌ها، شناخت سنت‌های خانوادگی، و مستندسازی تاریخ محلی تلقی می‌شود. کتاب با بخش‌هایی چون «ابزارها»، «پیش از مصاحبه»، «در حین مصاحبه»، و «بعد از مصاحبه»، گام‌به‌گام به خواننده آموزش می‌دهد چگونه با آماده‌سازی دقیق، ارتباطی انسانی و پرسش‌هایی سنجیده، گفت‌وگویی اثربخش و مستند فراهم آورد.

بخش دیگر کتاب، ارائه مجموعه‌ای از سؤال‌های پیشنهادی مانند سؤالات بیوگرافی، فولکلور خانوادگی، تاریخ محلی و زندگی اجتماعی است. این سؤال‌ها، راهگشای پژوهشگر در طراحی مسیر مصاحبه و ایجاد گفت‌وگویی هدفمند است. نکته کلیدی این بخش آن است که پرسش‌ها باید از دل علاقه و کنجکاوی پژوهشگر برخاسته و در عین حال باز و انعطاف‌پذیر باشند تا بتوانند روایت را از دل حافظه راوی بیرون بکشند.

یکی از بخش‌های کاربردی، فصل‌های مربوط به چگونگی ارائه یافته‌هاست. نویسنده پیشنهاد می‌کند اطلاعات گردآوری‌شده را در قالب‌هایی چون کتاب آشپزی خانوادگی، نمایشگاه تصویری، دفتر خاطرات مصور، یا کتاب اجدادی منتشر کند. این پیشنهادها، راه‌هایی برای حفظ و انتقال میراث فرهنگی خانواده‌ها و جوامع محلی ارائه می‌کنند.

در پایان، کتاب با واژه‌نامه‌ای از اصطلاحات، نمونه فرم‌های مصاحبه و منابع بیشتر، ابزارهایی در اختیار خواننده قرار می‌دهد تا کار خود را به‌طور علمی و حرفه‌ای دنبال کند. در لابه‌لای متن کتاب نیز عکس‌های مرتبط با مطالب با زیرنویس‌های کامل شامل شرح تصویر و نام عکاس یا مأخذ آن آورده شده است.

این کتاب یادآوری می‌کند که تاریخ، در میان روایت‌های پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها، جشن‌های محلی، خوراکی‌های خاص و ضرب‌المثل‌های خانوادگی زنده است و حفظ آن، وظیفه‌ای فرهنگی و انسانی است.