بهداشت جنگ

روایت دکتر علی مهرابی توانا

محیا حافظی

18 تیر 1404

کتاب بهداشت جنگ روایت شفاهی دکتر علی مهرابی توانا، از فرماندهان حوزه بهداشت در دوران دفاع مقدس است. این کتاب در قالب شش فصل و بیست جلسه گفت‌وگو، سیر زندگی راوی از تولد تا پایان جنگ هشت‌ساله را در بر می‌گیرد. مصاحبه‌ها و تدوین کتاب را محمدرضا باقری انجام داده و نشر آن بر عهده مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس بوده است.

طراحی جلد این اثر همانند دیگر کتاب‌های تاریخ شفاهی ناشر است. تصویر راوی، عنصر اصلی طراحی جلد را تشکیل می‌دهد. کتاب با پیشگفتارِ ناشر و مقدمه تدوین‌گر آغاز می‌شود. متن کتاب با حفظ ساختار پرسش و پاسخ مصاحبه‌گر و راوی تدوین شده است. جلسات گفت‌وگو بین ۲۰ خرداد تا ۸ بهمن ۱۳۹۸ برگزار شده‌اند.

فصل اول از تولد راوی تا ورود به وزارت بهداشت را در بر می‌گیرد و شامل سه گفت‌وگو است.

 جلسه اول به خاستگاه خانوادگی، تحصیلات دوران ابتدایی تا دبیرستان، ورود به دانشگاه تا دوره دکترای تخصصی و اعزام راوی به خارج از کشور پرداخته است. همچنین نحوه شروع زندگی مشترک و نحوه پیوستن به نهضت امام خمینی^(ره) و انقلاب اسلامی در این جلسه آمده است.

در گفت‌وگوی دوم، راوی از نقش چهره‌های برجسته دینی، انقلابی و علمی در مسیر رشد شخصی و حرفه‌ای خود  از جمله آیت‌الله ملاعلی معصومی همدانی، آیت‌الله سید اسدالله مدنی، آیت‌الله محمدباقر محی‌الدین انواری و دکتر عزت‌الدین جوادیان یاد می‌کند. همچنین به آثار علمی برخی از استادان و زمان پیوستن خود به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی نیز اشاره دارد.

 راوی در گفت‌وگوی سوم، به روایت تهیه سرود ماندگار «ما مسلح به الله اکبریم» پرداخته و سپس چگونگی آغاز مسئولیتش در مدیریت بهداشت در بهداری سپاه و تشکیل ستاد بهداشت جنگ در وزارت بهداشت را شرح می‌دهد. همچنین از نقش علوم پزشکی کشور در پاسخ به نیازهای بهداشتی دوران دفاع مقدس سخن می‌گوید.

فصل دوم با عنوان «خباثت پنهان در غائله کردستان» به شکل‌گیری ساختار بهداشت در مناطق جنگی در سال‌های آغازین جنگ تحمیلی می‌پردازد. راوی در این فصل، چالش‌های راه‌اندازی واحد مستقل بهداشت در شرایطی را روایت می‌کند که اولویت اصلی فرماندهان بر درمان مجروحان بود و مفاهیمی مانند پیشگیری و رعایت بهداشت، کمتر مورد توجه قرار می‌گرفت.

 در گفت‌وگوی چهارم، به آغاز غائله کردستان، مسمومیت‌های غذایی و نبود آیین‌نامه‌های بهداشتی پرداخته می‌شود و این‌که چگونه کم‌توجهی به بهداشت، سبب بروز بحران‌های بهداشتی در خط مقدم شد.

گفت‌وگوی پنجم بر مقاومت‌ها در برابر تشکیل واحد بهداشت تمرکز دارد و روایت می‌کند چگونه با تلاش و پافشاری مدیران بهداری، فرماندهان به ضرورت بهداشت در جنگ پی بردند.

 در گفت‌وگوی ششم، روند ارتقای جایگاه بهداشت در طول سال‌های دفاع مقدس شرح داده می‌شود و به بیماری‌های واگیردار، تجربه‌های طب سنتی، و تشکیل ستاد بهداشت در وزارت بهداشت پرداخته می‌شود.

 گفت‌وگوی هفتم نیز بر تلاش‌های متخصصان، از جمله دکتر علیرضا یلدا، در جلوگیری از بیماری‌های عفونی تمرکز دارد و به موضوعاتی چون واکسیناسیون، بهداشت مواد غذایی، منابع آب و شکل‌گیری مراکز تحقیقات بهداشت نظامی اشاره می‌کند.

فصل سوم با عنوان «فراز و نشیب‌های بهداشت در سال‌های پایانی جنگ تحمیلی» به تبیین بلوغ و تثبیت نقش بهداشت در ساختار دفاعی کشور در سال‌های پایانی جنگ می‌پردازد. در این مقطع، تجربه سال‌های نخستین جنگ و پیامدهای تلخ بی‌توجهی به بهداشت، موجب شد تا نهادهای مرتبط، به ویژه ستاد بهداشت جنگ، با جدیت بیشتری وارد میدان شوند و اقدامات پیشگیرانه‌ای سامان‌دهی کنند.

 در گفت‌وگوی هشتم، راوی از موفقیت‌های حاصل از پیگیری‌های مستمر در حوزه مدیریت بهداشت در خطوط مقدم و عقبه جنگ سخن می‌گوید؛ مسائلی چون کنترل بیماری‌های نوپدید، تأسیس دانشکده بهداشت، تلاش برای خنثی‌سازی سموم کنسروی، بازتاب بین‌المللی این اقدامات و شهادت نیروهای بهداشت در ایستگاه‌های مراقبت، از جمله محورهای این جلسه‌اند.

 گفت‌وگوی نهم با نگاهی معنوی آغاز می‌شود و با اشاره به فلسفه وجودی بهداشت در میدان جنگ، اهمیت پیشگیری را به ‌عنوان راهبردی اساسی در جلوگیری از ابتلا به بیماری‌های رایج در مناطق عملیاتی چون بیلارزیوز، طاعون، مالاریا، سالک و تیفوئید برجسته می‌کند.

 در گفت‌وگوی دهم، موضوع مبارزه با بیماری‌های منتقل‌شونده از طریق بندپایان از جمله تیفوس و طاعون مطرح شده و موفقیت مدیریت بهداشت در جلوگیری از اپیدمی‌های مرگبار در شرایط دشوار جنگ تحلیل می‌شود.

فصل چهارم با عنوان «رابطه درخشش پزشکی با ارتقاء سطح بهداشت در جنگ‌ها» به پیوند عمیق میان پیشرفت دانش پزشکی و گسترش بهداشت در شرایط دشوار جنگی می‌پردازد. این فصل به‌ ویژه بر اهمیت آموزش، واکسیناسیون، معنویت و تقویت ساختارهای بهداشتی تأکید دارد و نشان می‌دهد که چگونه همراهی علم و ایمان، نقش مهمی در حفظ سلامت رزمندگان ایفا کرده است.

در گفت‌وگوی یازدهم، به بررسی بیماری‌های خطرناک و واگیرداری چون کزاز و مننژیت در جبهه‌ها می‌پردازد. در پایان نیز رابطه مستقیم رعایت بهداشت فردی با سلامت جسمی و روانی رزمندگان مورد تأکید قرار می‌گیرد.

در گفت‌وگوی دوازدهم، با طرح بیماری‌های اسپورادیک ناشی از نبود بهداشت فردی و تأکید بر ارتباط بین معنویت و سلامت، به تجربه‌های ارزشمند گروه بهداشت در قالب طرح امام رضا^(ع) پرداخته می‌شود؛ طرحی که به تصویب ستاد فرماندهی کل نیز رسید و نقشی کلیدی در سازماندهی و گسترش خدمات بهداشتی ایفا کرد.

گفت‌وگوی سیزدهم، نقش حیاتی آموزش عمومی بهداشت را برجسته می‌سازد؛ آموزش‌هایی که نه‌تنها شامل رزمندگان بسیج، سپاه، ارتش و ژاندارمری بود، بلکه فرماندهان ارشد نظامی را نیز در بر می‌گرفت.

فصل پنجم با عنوان «بهداشت محیط» به یکی از حساس‌ترین و فراگیرترین حوزه‌های بهداشت در جنگ تحمیلی می‌پردازد. این فصل، روند سازمان‌یافته‌ای را شرح می‌دهد که طی آن، تلاش شد تا حتی در شرایط دشوار مناطق عملیاتی نیز استانداردهای بهداشت محیط رعایت شود.

در گفت‌وگوی چهاردهم، تعریف سازمان جهانی بهداشت از بهداشت محیط مبنای بررسی قرار می‌گیرد و چگونگی اجرای آن در جبهه‌ها تشریح می‌شود. برگزاری سمینارهای تخصصی با حضور استادان دانشگاه‌های علوم پزشکی، تبادل تجربه میان یگان‌های عملیاتی و مدیریت کل بهداشت و مقابله با تهدیداتی مانند آب‌های آلوده و قرص‌های سمی دشمن از دیگر محورهای این جلسه است.

 در گفت‌وگوی پانزدهم، به مباحثی چون دفع بهداشتی زباله و فاضلاب، نقش حیوانات موذی مانند جوندگان در بروز بیماری‌هایی نظیر تب راجعه و سالمونلا، و همچنین خطر بیوتروریسم زیستی در میدان‌های جنگ پرداخته می‌شود. راوی به اهمیت رعایت بهداشت در اماکن عمومی نظیر مساجد، ایستگاه‌های صلواتی، بیمارستان‌ها و درمانگاه‌های عقبه نیز اشاره می‌کند.

 در گفت‌وگوی شانزدهم، بحث بر رعایت بهداشت در اماکن پررفت‌وآمد رزمندگان مانند حمام‌ها، نمازخانه‌ها، سالن‌های اجتماعات و همچنین وسایل حمل‌ونقل مجروحین تمرکز دارد.

فصل ششم با عنوان «بهداشت و مسمومیت‌های غذایی» به موضوعاتی چون تأثیر آلودگی محیطی بر تاب‌آوری رزمندگان، بهداشت مواد غذایی، مخاطرات بمباران شیمیایی و تجربیات بهداشت حرفه‌ای در شرایط جنگی می‌پردازد.

 گفت‌وگوی هفدهم، محوریت خود را بر چگونگی کاهش تاب‌آوری به‌واسطه آلودگی‌های محیطی در جبهه‌ها قرار داده است.

 در گفت‌وگوی هجدهم، نقش تجربه‌های دفاع مقدس در مدیریت بلایای طبیعی مانند زلزله، سیل و طوفان بررسی می‌شود و بهره‌گیری از ظرفیت‌های بهداشتی و درمانی در شرایط بحرانی، از جمله استفاده از بیمارستان‌های صحرایی و امداد بهداشتی، مورد توجه قرار می‌گیرد.

گفت‌وگوی نوزدهم به درس‌آموخته‌های تغذیه در دوران دفاع مقدس اختصاص دارد و مسائلی چون تأمین غذای کم‌حجم اما پرانرژی، رعایت بهداشت فردی، تولید آشپزخانه‌های صحرایی و تشکیل کمیته عالی تغذیه نظامی در کشور را مطرح می‌کند.

 در گفت‌وگوی پایانی، با مرور اسناد به‌جامانده از جنگ، نقش مسئولان بهداشت و درمان در حفاظت از سلامت جامعه و تأثیر تجربیات دفاع مقدس بر مدیریت بحران‌هایی چون پاندمی کرونا تحلیل می‌شود.

نمایه، پایان‌بخش کتاب است. عکس‌های کتاب در بین متن همراه با زیرنویس آمده‌ است.

 چاپ نخست کتاب «بهداشتِ جنگ» در 432 صفحه و شمارگان 500 نسخه، در قطع وزیری و قیمت 260،000 تومان در سال 1403 منتشر شده است.