هنر خاطره‌سازی

تأملی در نسبت حافظه فردی و تاریخ شفاهی

محیا حافظی

31 فروردین 1404

کتاب «هنر خاطره‌سازی»[1] نوشته مایک وایکینگ، پژوهشگر دانمارکی و مدیر مؤسسه پژوهش‌های شادی در کپنهاگ است. این اثر در نگاه نخست شاید در حوزه روان‌شناسی مثبت‌نگر یا مطالعات کیفیت زندگی جای گیرد؛ اما با نگاهی ژرف‌تر، می‌توان آن را اثری دانست که درک ما از «حافظه»، «زمان» و «روایت شخصی» را به شیوه‌ای بنیادین دگرگون می‌کند. این دقیقاً همان جایی‌ است که کتاب، برای فعالان و علاقه‌مندان به تاریخ شفاهی نیز خواندنی و ارزشمند می‌شود.

نویسنده، اثر را با پرسشی اساسی آغاز می‌کند: چرا برخی خاطرات در ذهن ما حک می‌شوند و برخی دیگر را فراموش می‌کنیم؟ او در پی یافتن پاسخ این پرسش، مجموعه‌ای از مفاهیم روان‌شناختی، زیستی، فرهنگی و پدیدارشناختی را بررسی می‌کند. در این میان، «خاطره» نه صرفاً به‌مثابه یک پدیدۀ‌ ذهنی، بلکه به‌عنوان سازه‌ای پویا، انتخاب‌گر و معناافزا معرفی می‌شود. این تعریف، دقیقاً بر بستری می‌نشیند که تاریخ شفاهی به آن متکی است.

در تاریخ شفاهی، خاطره شخصی نه یک منبع ثانوی و فرعی، بلکه خود یک سند تاریخی ارزشمند تلقی می‌شود. روایت فرد از تجربۀ زیسته‌اش، نه صرفاً بازگویی رویدادها، بلکه تبلور نحوۀ زیستن، درک و تفسیر یک دوره تاریخی خاص است. کتاب از همین منظر واجد نکات کلیدی برای تحلیل و فهم روایت‌های تاریخ شفاهی است.

نویسنده در این کتاب، هشت مؤلفه یا «کلید» را برای ماندگار شدن خاطرات شناسایی می‌کند که عبارتند از: توجه، احساس، تکرار، حواس پنج‌گانه، اولین‌ها، معنا، مکان و ارتباط اجتماعی. این عوامل، در ساختار ذهن انسان، شانس یک لحظه برای ماندگار شدن را افزایش می‌دهند. حال اگر این عناصر را در گفت‌وگوهای تاریخ شفاهی دنبال کنیم، درمی‌یابیم که بسیاری از خاطرات پررنگ مصاحبه‌شوندگان، دقیقاً به‌واسطه همین عناصر، برجسته شده‌اند.

برای نمونه، بسیاری از مصاحبه‌شوندگان در تاریخ شفاهی، وقایعی را به خاطر دارند که با احساساتی شدید همچون ترس، شوق، عشق یا اندوه همراه بوده‌اند. یا مثلاً اولین تجربه‌ها مانند اولین شب بعد از جنگ، اولین بار شنیدن صدای رادیو، اولین مواجهه با یک ایدئولوژی یا تفکر جدید و ... اغلب جایگاه پررنگی در حافظه آنان دارد. این نکته ما را به این آگاهی می‌رساند که حافظه فردی، گزینشی است و بر پایه شدت درگیری حسی و عاطفی شکل می‌گیرد، نه صرفاً بر پایه زمان یا اهمیت بیرونی رویدادها.

از سوی دیگر، تأکید نویسنده بر ارتباط اجتماعی در شکل‌گیری و تداوم خاطرات، به «گفت‌وگو» که یکی دیگر از ستون‌های تاریخ شفاهی است گره می‌خورد. در فرآیند مصاحبه، فرد نه فقط خاطره‌ای بازگو می‌کند، بلکه آن را دوباره می‌سازد. لحظه‌ای که خاطره‌ای بیان می‌شود، بار دیگر شکل می‌گیرد، صیقل می‌خورد و در روایت جمعی ثبت می‌شود. کتاب نشان می‌دهد که خاطره صرفاً در ذهن نمی‌ماند، بلکه در کنش ارتباطی جان می‌گیرد.

همچنین تأکید کتاب بر حواس پنج‌گانه و عناصر فیزیکی مانند بو، صدا یا فضا، ما را به سوی ابعاد حسی تاریخ شفاهی سوق می‌دهد؛ جایی که کیفیت صدا، آوای محلی، یا حتی مکانی که مصاحبه در آن انجام می‌شود، می‌تواند بر عمق روایت و قدرت یادآوری راوی تأثیر بگذارد.

کتاب با یادداشت ناشر آغاز می‌شود و سپس نویسنده در یک پیش‌درآمد نسبتاً مفصل، درباره دلایل نگارش آن صحبت کرده است. پس از آن کتاب در 8 فصل ادامه پیدا می‌کند و عناوین فصل‌ها عبارت است از: قدرت اولین بارها، با تمام حس‌ها، توجه به جزئیات و تمرکز، خلق لحظات به‌یادماندنی، پایداری هیجان‌ها، قله‌ها و مبارزه‌ها، داستان‌هایی برای پیشگیری از منحنی فراموشی و در نهایت سپردن خاطرات به فضای مجازی.

این اثر علاوه بر این‌که کتابی الهام‌بخش برای زیستن آگاهانه‌تر و معناگراتر است، برای پژوهشگران تاریخ شفاهی نیز راهی برای فهم صحیح خاطرات، انتخاب‌های حافظه و فرآیندهای ساخت و بازسازی روایت‌های زیسته ایجاد می‌کند. خواندن این کتاب می‌تواند به غنای نظری و روش‌شناختی در مصاحبه‌های تاریخ شفاهی یاری رساند و پرسش‌هایی تازه درباره ماهیت حافظه و بازنمایی گذشته در ذهن انسان ایجاد کند.

کتاب «هنر خاطره‌سازی» با ترجمه فارسی کاظم زینالی توسط انتشارات شمعدونی در 184 صفحه با شمارگان 1000 نسخه در بهار 1403 منتشر و با قیمت 170000 تومان وارد بازار شده است.