مصاحبه‌گری در تاریخ شفاهی: چالش‌ها، اهمیت و راهکارها

محیا حافظی

15 اسفند 1403

سایت تاریخ شفاهی برای آشنایی بیشتر با مشکلات و چالش‌های تولید آثار تاریخ شفاهی یا خاطرات، با برخی صاحبنظران و فعالان این حوزه گفت‌وگوهایی انجام داده‌ است که در قالب یادداشت‌هایی کوتاه تقدیم مخاطبان خواهد شد.

■

در فرآیند مستندسازی وقایع تاریخی از طریق جمع‌آوری روایت‌های شفاهی و خاطرات افراد، مصاحبه‌گر نقشی کلیدی ایفا می‌کند، چرا که کیفیت داده‌های جمع‌آوری‌شده، به مهارت‌ها و ویژگی‌های او وابسته است. با این حال مصاحبه‌گری در تاریخ شفاهی با چالش‌هایی مانند سوگیری‌های فردی، مشکلات حافظه مصاحبه‌شوندگان، تأثیرات عاطفی و مسائل فنی مواجه است. مصاحبه‌گر در این فرآیند نه تنها باید مهارت‌های فنی و تخصصی داشته باشد، بلکه باید از ویژگی‌های فردی و اجتماعی خاصی نیز برخوردار باشد تا بتواند داده‌های معتبر و دقیقی جمع‌آوری کند. این یادداشت به بررسی اهمیت مصاحبه‌گری در تاریخ شفاهی، چالش‌های پیش‌رو و راهکارهای بهبود این فرآیند می‌پردازد.

مصاحبه‌گر در تاریخ شفاهی تنها یک پرسشگر نیست، بلکه نقش تسهیل‌گر و راهنما را نیز ایفا می‌کند. او باید فضایی امن و قابل اعتماد ایجاد کند تا مصاحبه‌شونده بتواند خاطرات خود را به طور کامل و دقیق بیان کند. مصاحبه‌گر با طرح سؤالات هدفمند و دقیق، به مصاحبه‌شونده کمک می‌کند تا جزئیات بیشتری به خاطر آورد و روایت‌های خود را منسجم کند. همچنین، مصاحبه‌گر باید بی‌طرفیِ خود را حفظ کرده و از تحمیل دیدگاه‌های شخصی اجتناب کند تا داده‌ها عاری از سوگیری باشند.

چالش‌های مصاحبه‌گری در تاریخ شفاهی

مصاحبه‌گری در تاریخ شفاهی با چالش‌های متعددی روبه‌رو است که در صورت عدم مدیریت صحیح، می‌تواند به تحریف اطلاعات و کاهش اعتبار داده‌ها منجر شود. برخی از مهم‌ترین این چالش‌ها عبارتند از:

1. سوگیری و تأثیرگذاری شخصی: مصاحبه‌گر ممکن است به‌طور ناخودآگاه در انتخاب سؤالات یا نحوه بیان آن‌ها، تأثیری نادرست بر پاسخ‌های مصاحبه‌شونده بگذارد. همچنین، مصاحبه‌شونده نیز ممکن است تحت تأثیر احساسات یا تمایلات شخصی، روایت‌هایی ارائه دهد که با واقعیت تطابق کامل ندارند.

2. مشکلات حافظه و دقت اطلاعات: با گذشت زمان، حافظه افراد دچار تغییر می‌شود و ممکن است برخی جزئیات حذف یا تحریف شوند. مصاحبه‌گر باید با استفاده از تکنیک‌های تحریک حافظه، به مصاحبه‌شونده کمک کند تا جزئیات بیشتری به خاطر آورد.

3. چالش‌های عاطفی و روان‌شناختی: در مواردی که موضوع مصاحبه به وقایع تلخ و دردناک مربوط می‌شود، مصاحبه‌شونده ممکن است دچار آشفتگی روانی شود. مصاحبه‌گر باید از مهارت‌های روان‌شناختی برای حفظ آرامش مصاحبه‌شونده استفاده کند.

4. چالش‌های فنی و مستندسازی: ضبط و نگهداری مصاحبه‌ها نیازمند تجهیزات با کیفیت و رعایت استانداردهای فنی است. کیفیت پایین ضبط یا نقص در ثبت اطلاعات می‌تواند موجب از دست رفتن داده‌های ارزشمند شود.

ویژگی‌های مصاحبه‌گر موفق در تاریخ شفاهی

برای آنکه یک مصاحبه‌گر بتواند در حوزه تاریخ شفاهی موفق عمل کند، باید از ویژگی‌های فردی و اجتماعی خاصی برخوردار باشد. برخی از این ویژگی‌ها عبارتند از:

1. هوش هیجانی بالا: مصاحبه‌گر باید توانایی کنترل احساسات و عواطف خود را در شرایط غیرمنتظره داشته باشد. این ویژگی به او کمک می‌کند تا در مواجهه با موقعیت‌های دشوار یا حساس، واکنش‌های مناسبی از خود نشان دهد.

2. سریع‌الانتقال بودن: مصاحبه‌گر باید بتواند به سرعت اطلاعات را پردازش کند و در لحظه تصمیم‌گیری‌های مناسب انجام دهد. این ویژگی به‌ویژه در مواجهه با روایت‌های پیچیده یا متناقض اهمیت دارد.

3. امانت‌داری: مصاحبه‌گر باید به دقت و امانت‌داری در ثبت و انتقال اطلاعات پایبند باشد. هرگونه تحریف یا سهل‌انگاری در این زمینه می‌تواند به کل فرآیند تاریخ شفاهی آسیب وارد کند.

4. توانایی برقراری ارتباط مؤثر: مصاحبه‌گر باید بتواند به راحتی با افراد مختلف ارتباط برقرار کند و اعتماد آن‌ها را جلب نماید. این ویژگی به او کمک می‌کند تا روایت‌های صادقانه‌تری از مصاحبه‌شوندگان دریافت کند.

5. نداشتن اشتهار منفی: مصاحبه‌گر باید از نظر اجتماعی فردی معتبر و قابل اعتماد باشد. هرگونه اشتهار منفی می‌تواند بر کیفیت مصاحبه‌ها تأثیر منفی بگذارد.

راهکارها برای بهبود فرآیند مصاحبه

برای غلبه بر چالش‌های مصاحبه‌گری در تاریخ شفاهی، راهکارهای متعددی وجود دارد که برخی از مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:

1. آموزش و توانمندسازی مصاحبه‌گران: مصاحبه‌گر باید با اصول مصاحبه‌گری، تکنیک‌های پرسشگری و روش‌های کنترل سوگیری آشنا باشد. برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای پژوهشگران تاریخ شفاهی می‌تواند به بهبود این مهارت‌ها کمک کند.

2. ایجاد چارچوب‌های مشخص برای مصاحبه: داشتن یک برنامه مدون، شامل اهداف مشخص و فهرستی از سؤالات پایه، به افزایش دقت و انسجام مصاحبه کمک می‌کند.

3. استفاده از تکنیک‌های حافظه‌محور: در برخی موارد، می‌توان با استفاده از عکس‌ها، اسناد یا طرح پرسش‌های تحریک‌کننده حافظه، به مصاحبه‌شونده کمک کرد تا جزئیات بیشتری از گذشته را به خاطر آورد.

4. رعایت اصول اخلاقی و حفظ بی‌طرفی: مصاحبه‌گر باید از تحمیل دیدگاه‌های شخصی خود اجتناب کرده و اطلاعات به‌دست‌آمده را به‌صورت دقیق و بی‌طرفانه ثبت کند.

5. استفاده از فناوری‌های نوین برای ثبت و مستندسازی داده‌ها: استفاده از نرم‌افزارهای مدیریت داده و آرشیوهای دیجیتال، به حفظ بهتر داده‌های تاریخ شفاهی کمک می‌کند.

نتیجه‌گیری

مصاحبه‌گری در تاریخ شفاهی، فرآیندی حساس و پیچیده است که به مهارت، دقت و رعایت اصول علمی نیاز دارد. چالش‌هایی مانند سوگیری‌های شخصی، مشکلات حافظه، مسائل عاطفی و چالش‌های فنی می‌توانند بر کیفیت داده‌ها تأثیر بگذارند. با این حال، با به‌کارگیری راهکارهای علمی، رعایت استانداردهای مصاحبه و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین، می‌توان این چالش‌ها را مدیریت کرده و به حفظ و مستندسازی هرچه بهتر تاریخ شفاهی کمک کرد. تربیت مصاحبه‌گران حرفه‌ای و آموزش‌های تخصصی در این حوزه، گامی اساسی در بهبود کیفیت تاریخ شفاهی و ثبت دقیق‌تر روایت‌های تاریخی است.