در «چهارمین همایش تاریخ شفاهی دفاع مقدس» مطرح شد:

اعتبار روایت‌ فرماندهان، به ارائه سند است

تنظیم: مریم اسدی جعفری

12 اسفند 1403

به گزارش سایت تاریخ شفاهی ایران، «اختتامیه چهارمین همایش ملی تاریخ شفاهی دفاع مقدس و مقاومت» صبح شنبه، 4 اسفند 1403 با حضور فعالان حوزه تاریخ شفاهی، در تالار قلم سازمان اسناد و کتابخانه ملی برگزار شد. 

در این همایش، 4 مقاله ارائه شد. اولین مقاله با عنوان «آسیب‌شناسی تاریخ شفاهی دفاع مقدس و راهکارهای بهبود آن؛ بررسی کاربرد اسناد و مدارک در تاریخ شفاهی دفاع مقدس ناظر بر کتاب‌های فرماندهان دفاع مقدس» توسط فرامرز نوروزی این‌گونه ارائه شد: «ما در بحث تاریخ شفاهی تاکنون، بیشتر حول محور خاطرات و مشاهداتِ راوی صحبت کرده‌ایم، اما کمتر به مسائل مکمل آن پرداخته‌ایم. به عبارت دیگر، ما فکر می‌کنیم تاریخ شفاهی، همان چیزی است که حین گفت‌وگو بیان می‌شود،  اما نباید این‌طور تلقی شود که مخاطب ما، به تمام زوایای جنگ مثل جغرافیا، عملیات، زمان و مکان احاطه ندارد. اگر کنارِ راوی، مدارکی در طی مصاحبه وجود داشته باشد، آن مطلب بهتر جا می‌افتد، اما گاهی همان هم نیست. اِشکال عمده‌ای که به تاریخ شفاهی مترتّب است، عدم استفاده از اسناد است که متأسفانه، در تاریخ شفاهی جنگ لحاظ نکرده‌ایم. نویسنده کتاب تاریخ شفاهی، باید اسناد و مدارک را همراه با تشریح وقایع، وارد متن ‌کند. این کار به مخاطب کمک می‎کند تا به درک بهتر و کامل‎تری از واقعه برسد. همچنین اِشراف تدوینگر به متون، مستلزم وجود اسناد است.

در واقع تاریخ شفاهی دفاع مقدس، از طریق اسناد و مدارک با وقایع آن دوران، ارتباط بهتری پیدا می‎کند. پس اسناد و مدارک، از جلسات مصاحبه تا چاپ کتاب، تکمیل‌کنندۀ متن تاریخ شفاهی هستند. در کنار شرح عملیاتی مهم، باید چند سند و مدرک قرارگاه یا فرماندهی یگان شامل دستورات ابلاغی، کالک، نقشه، کروکی، عکس، گزارش‎های اطلاعات عملیات از شناسایی، دیده‌بانی، شنود و مانند آن ارائه شود. این بخش افزودنی، به مصاحبه‎های تاریخ شفاهی غنا می‎بخشد، روح می‎دهد، جذابیت آن را نمایان می‎کند و اعتبار و صحت گفته‎های راوی را قابل لمس می‎کند.

برای عموم مردم، به‌ویژه علا‌قمندان و محققان جوان که صحنه‎های جنگ را درک نکرده‎اند، ارائه متن به تنهایی جوا‌بگو نیست و نیاز آن‌ها در خصوص آگاهی از وقایع تاریخی جنگ را برآورده نمی‎کند. گونه‌های اسنادی این مشکل را رفع خواهند کرد. برای عملیات‎های بزرگ، لزوم ارائه چند سند در متن، منطقی است تا یکنواخت نباشد و از سوی دیگر، با پشتیبانی گونه‎های سندی هماهنگ با اطلاعات، متن را گویا می‌کنیم تا در تفهیم بهتر مطالب برای مخاطب، گام مهمی برداشته باشیم. 

گونه‌های سندی بررسی شده در تاریخ شفاهی فرماندهان دفاع‌مقدس، عبارتند از: «اسناد مکتوب»، «عکس و تصاویر»، «کالک و نقشه»، «دست‌نوشته»، «یادداشت‌های شخصی راویان»، «وصیت‌نامه» و «اسناد عراقی‌ها و ترجمه آن‌ها». به‌کارگیری اسناد در کتاب‌های دفاع‌مقدس، نقطه قوت به شمار می‌آید و فقدان آن یا کمتر بها دادن به آن، نقطه ضعف و آسیب به اظهارات صاحب کتاب تلقی می‌شود.»

فرامرز نوروزی در ادامه، به بررسی برخی از کتاب‌های تاریخ شفاهی فرماندهان جنگ پرداخت و گفت: «در کتاب‌های "راه دوران مبارزه، بحران گروه‌های سیاسی: روایت محسن رضایی" و "از سنندج تا خرمشهر: روایت یحیی صفوی"، هیچ سند مکتوبی وجود ندارد. "کالک‌های خاکی" و "جوانان اهواز زنده‌اند"، به ترتیب، 1 و 4 سند مکتوب دارند. "مهتاب خین" به نسبت حجم بالای صفحات، تنها 10 صفحه سند مکتوب دارد و "کردستان در بحران امنیت و محرومیت: روایت حسن رستگارپناه"، سه سند مکتوب دارد که به دفاع مقدس مربوط نیست. در کتاب‌های "بسیج در لشکر 17 علی‌ابن‌ ابیطالب ^(ع)": روایت احمد فتوحی، فقط یک صفحه یادداشت شهید و "جنگ الکترونیک: روایت علی اسحاقی"، تعداد محدودی سند مکتوب وجود دارد. بر اساس مقایسه این آثار، این نتیجه اجتناب‌ناپذیر است که آثار دارای سند – به ویژه در انتقال پیام به مخاطبان- موفق‌تر عمل ‎کرده‎اند و آثاری که از این ویژگی برخوردار نیستند، ناخواسته به نوعی این آسیب در آن‌ها وجود دارد که از دیدگاه تخصصی تاریخ شفاهی و کارشناسان اسناد، پنهان نیست. افزودن اسناد به متن تاریخ شفاهی، مثل گویا کردن نقشه خام است که ارزش افزوده‎ای برای بیان شفاهی وقایع ایجاد می‎کند.»

وی با تأکید بر کاربرد عکس در آثار تاریخ شفاهی دفاع مقدس گفت: «علاوه بر تناسب عکس در تاریخ شفاهی، ابعاد و کیفیت آن هم مهم است و در آثاری که این ویژگی رعایت نشده، همین نکته ساده به محتوا و جذابیت مطالب کتاب آسیب می‎رساند. عکس‎ها باید حاوی پیام، ارتباط و نکاتی حول محور موضوع ِمتن باشد تا مخاطب از دیدن عکس، چنین استنباطی برایش تداعی شود. ارتباط و پیوستگی عکس با متن – به ویژه در آثار تاریخ شفاهی- به این مفهوم است که راوی، نویسنده و مخاطب پذیرفته‎اند که آثار متنی تاریخ شفاهی، با عکس در کنار هم معنی بهتری پیدا می‌کند و بدون عکس هم نقص دارد و به محتوای کتاب آسیب می‎رساند. افزودن عکس به آثار تاریخ شفاهی از این آسیب جلوگیری می‌کند.

تصاویر در کتاب‌های تاریخ شفاهی، باید چه ویژگی‌هایی داشته باشد؟؛ «زمان عکس‌برداری»، «موقعیت مکانی عکس»، «معرفی افراد حاضر در عکس» و «شرح کوتاهی از عکس». عکس‌ در آثار تاریخ شفاهی، مکملی لازم و مؤثر است که به جذابیت متن و رسایی آن کمک می‌کند و به متن، جان دوباره می‌بخشد.

همچنین «نقشه» و «کالک»، بخش جدانشدنیِ تمام اقدامات عملیاتی از ابتدا تا انتهای جنگ هستند. به عبارت دیگر، طرح‌ریزی و اقدام نظامی اعم از آفندی یا پدافندی، با استفاده از نقشه و ترسیم کالک، شکل می‎گیرد و گاهی به دلیل مراحل عملیات، پاتک‎های دشمن و تغییرات یگان‎های مستقر در منطقه، ده‌ها نسخه از نقشه‎های گویاشده مناطق و کالک‎ها تکثیر می‎شد. اگر مصاحبه‎های تاریخ شفاهی در فرآیند تولید محتوا، تبدیل به آثار تاریخ شفاهی شوند، اولین نیاز این کتاب‎ها مدارکی از قبیل نقشه، کالک و کروکی است.

تاریخ شفاهی دفاع مقدس، روشی برای استخراج وقایع جنگ از حافظه فرماندهان و رزمندگان است. این روش در فرآیند تولید محتوا به متن کتاب، نیازمند گویاسازی و تکمیل از طریق گونه‎های سندی مناسب با متن است. در واقع تاریخ شفاهی و اسناد و مدارک، لازم و ملزوم یکدیگرند و در کنار هم، ابزار انتقال مطالب کامل می‎شود. حذف یکی از اسناد، آسیب ناخواسته به متن است. برای ارتقای کیفیت آثار باید اسناد و مدارک به شکل منظم و کاربردی در متون استفاده شود و دچار افراط و تفریط نشود – یعنی اسناد و مدارک بر متن غلبه نکند-. موازی‌کاری نیز یکی دیگر از آسیب‎های حوزه تاریخ شفاهی دفاع مقدس است. مثل کالک‎ها و نقشه‎های عملیات که عمده آن‌ها در یک جا تولیده شده و کمتر از نقشه‎های دوران جنگ استفاده کرده‎اند. افزودن اسناد و مدارک به ویژه نسخه‎های اصل، رنگی، واضح و در ابعاد مناسب، برای بهبود کیفیت آثار تاریخ شفاهی دفاع مقدس، راهکاری ضروری است تا متن را رساتر و جذاب‌تر کند».

نقش کمیته در دوران جنگ تحمیلی

مقاله دوم با عنوان «تاریخ شفاهی کمیته‌های انقلاب اسلامی در دوران دفاع مقدس» توسط محمد احمدآبادی، استادیار تاریخ پژوهشکده مدیریت و منابع سازمانی پژوهشگاه علوم انتظامی و مطالعات اجتماعی فراجا ارائه شد. وی ابتدا چگونگی شکل‌گیری کمیته را مرور کرد و گفت: «این پژوهش، با بهره‌گیری از منابع و اسناد کتابخانه‌ای و مصاحبه با پیشکسوتان کمیته انقلاب اسلامی عرصه دفاع مقدس و همچنین جمع‌آوری نظرات، پیشنهادات و سؤالات سازمان‌یافته، در نشست تخصصی مدیریت منابع انسانی از پیشکسوتان کمیته و تحلیل و تبیین داده‌های موجود تدوین شده است.  

بر اساس این داده‌ها، تأمین امنیت شهرهای کشور، حضور داوطلبانه در جبهه و نیروهای مردمی با عنوان نیروهای ذخیره کمیته انقلاب اسلامی در مناطق، تشکیل تیپ حضرت موسی‌بن‌جعفر^(ع) و لشکر روح‌الله برای ساماندهی وکنترل نظامی نیروها در مناطق عملیاتی و سپس ادغام این دو با عنوان تیپ قوامین، حضور نیروهای کمیته در عملیات‌های هویزه، توکل، ثامن‌الائمه^(ع)_، والفجر4 و ۵، فتح 7، کربلای4 و 5، بخشی از اقدامات کمیته در دوران جنگ است. پیشکسوتان کمیته، بدون هیچ ادعا و چشم‌داشتی بعد از اتمام جنگ به شهرها و روستاهای خود رفته و هیچ ابزار و تریبونی برای دیده شدن نداشتند. تاریخ شفاهی می‌تواند، بستری برای ثبت و ضبط خاطرات این افراد فراهم کند».

ادامه دارد

گزارش چهارمین همایش ملی تاریخ شفاهی دفاع مقدس -1