زندگی و زمانۀ علی‌اکبر معین‌فر

محیا حافظی

01 مرداد 1403

«زندگی و زمانۀ علی‌اکبر معین‌فر» به قلم پرویز سعادتی و توسط انتشارات سوره مهر منتشر شده است. این کتاب، حاصلِ بیش از 110 ساعت گفت‌وگو با مرحوم علی‌اکبر معین‌فر است. او نخستین رئیس سازمان برنامه و بودجه و نیز نخستین وزیر نفت در دولت موقت انقلاب اسلامی است.

مخاطب با خواندن این اثر می‌تواند حوادثی که در نیمه اول قرن گذشته ایران روی داده است مرور کند. راوی در یک خانواده مذهبی و سیاسی پرورش یافته و از نزدیک در بسیاری از تحولات سیاسی و اجتماعی تاریخ معاصر حضور داشته است. همچنین به اذعان نگارنده کتاب، وی در بعضی وقایع با وجود تفاوت دیدگاه‌هایی که با افراد مختلف و خط‌مشی آن‌ها داشته، همواره مطالب را به شکلی صادقانه بیان کرده است. هرچند در نگاه نخست به کتاب، این موارد در دسته «دانسته‌ها» قرار می‌گیرند، اما با اندکی تأمل مشخص می‌شود بسیاری از این دانسته‌ها از زاویه دید راوی بیان شده و در برخی موارد نکات جدیدی را در برابر دیدگان خواننده قرار می‌دهد. خاطرات راوی نه از نوع مطلق، بلکه مقید به زمان و مکان است.

تدوین کتاب به شکل روایت اول‌شخص انجام و پرسش‌های مصاحبه‌ها حذف شده است. نثر کتاب کاملاً روان است و نمی‌توان به شکل اجمالی از آن عبور کرد. شیوایی روایت راوی و تدوین مناسب کتاب، اتفاقات واقعی را به شکل داستان‌هایی بیان کرده که دست مخاطب را گرفته و با خود به درون خاطرات می‌کشاند.

کتاب با مقدمه‌ای سه صفحه‌ای آغاز می‌شود و پس از آن متن نامۀ برادر راوی، خطاب به تدوین‌کننده کتاب بدون هیچ توضیحی آمده است. به نظر می‌رسد گنجاندن این نامه برای اتقان کتاب و تأییدیه‌ای بر متن آن است. این کتاب فصل‌بندی نشده است. موضوعات مورد بحث به صورت پشت سرهم آمده و برای هر موضوع عنوانی انتخاب شده است. در مجموع راوی درباره 145 موضوع گفت‌وگو کرده است که با تولد، خانواده، محله و مدرسه او آغاز می‌شود. تصویرسازی‌های راوی از مکان‌ها و افراد در طول کتاب -که نشان از مصاحبه‌هایی دقیق دارد- به صورت کامل و با دقت بیان شده است. در طول کتاب، کمتر از پاورقی استفاده شده و تدوین‌کننده به توضیحات کوتاه قناعت کرده است. در بسیاری از موارد هم اسامی کوچک افراد داخل قلاب (کروشه) قرار داده شده است.

از همان صفحات ابتدایی کتاب، خواننده با راوی که یک نوجوان سیزده ساله است، همراه می‌شود و قدم به قدم رویدادهای مهم را از زبان او می‌خواند. روایت‌های کاملاً شخصی در کتاب کمتر به چشم می‌خورد و بیشتر تمرکز بر روی مرور حوادث تاریخی قرار گرفته است. روند بیان اتفاقات به ترتیب تاریخ وقوع آن‌ها چینش شده است. پایان‌بخش روایت‌های کتاب مربوط به متن نامه‌ای است که جمعی از کارمندان سازمان برنامه به تاریخ 21 آبان 1357 خطاب به رئیس خود نوشته و از او خواسته بودند استعفا دهد. مرتضی صالحی در کابینه ارتشبد ازهاری به سمت ریاست سازمان برنامه گماشته شده بود و راوی، مسئولیت تحویل نامه درخواست استعفا به وی را بر عهده گرفت. این نامه برای نخستین بار در این کتاب به چاپ رسیده است.

یکی از کاستی‌های کتاب که در مقدمه هم به آن اشاره شده، ناقص ماندن مصاحبه با راوی به دلیل فوت وی در خلال انجام مصاحبه است. همان‌طور که اشاره شد، راوی پس از پیروزی انقلاب اسلامی در دولت موقت مهندس بازرگان حضور داشت. همچنین وی نماینده مردم تهران در اولین دوره مجلس شورای اسلامی بود. با این حال در این کتاب به رویدادهای پس از انقلاب اسلامی اشاره‌ای نشده است. احتمالاً طرح روی جلد کتاب هم که تصویر راوی در دوران جوانی است می‌تواند اشاره‌ای به همین نکته داشته باشد.

عکس‌هایی از راوی و فهرست اعلام، پایان‌بخش کتاب است. چاپ اول این اثر در سال 1402، با شمارگان 500 نسخه و 428 صفحه و با قیمت 375،000 تومان منتشر شده است.