تاریخ شفاهی و مدارس

ابوالفضل حسن آبادی

تاریخ شفاهی یا Oral History روش جدید برای جمع‌آوری اطلاعات و منابع شفاهی، ساماندهی، حفظ و نگهداری میراث به جای مانده از گذشته جهت نسلهای آینده در زمینه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، مذهبی می‌باشد که از راه مصاحبه‌های صوتی و تصویری با شاهدان وقایع و حوادث یا صاحبنظران در رشته‌های گوناگون حاصل می‌آید. هر چند پیشینه تاریخ شفاهی در دوره معاصر به 1948 همزمان با استفاده از ضبط صوت برمی‌گردد اما دیرینگی آن را به قبل از اختراع خط می‌رسانند زمانی که انتقال مفاهیم انسانی از راه نقل روایات شفاهی به صورت سینه به سینه میسر بوده است. در اسلام به علت منع کتابت احادیث شکل عمده انتقال احادیث و روایات در آغاز اسلام به صورت نقل شفاهی احادیث بوده است. بررسی منابع به جای مانده از گذشته تاریخ کشورمان نشان می‌دهد که یکی از اشکال عمدة تاریخ نگاری و انتقال اطلاعات توسط مورخان گذشته نقل از دیگران و سایر شاهدان وقایع بوده است به گونه‌ای که مورخ شهیر ابوالفضل بیهقی می‌گوید (تاریخ بر دو قسم است که آن را سه نشناسد یا در کتابی باید خواند یا از دهانی باید شنید) بسیاری از منابع با ارزش تاریخ کشورمان مانند تاریخ بلعمی، جهانگشای جوینی، ظفرنامه شامی و ... از روایات شفاهی بسیار استفاده کرده‌اند. امروز تاریخ شفاهی در دنیا با وجود انجمن‌های بین‌المللی و هفته‌ای و صدها مرکز دانشگاهی و تحقیقاتی بسیار گسترش یافته و در دانشگاهها، مدارس، جوامع مختلف به عنوان ابزار آموزشی و تحقیقاتی مورد استفاده قرار می‌گیرد. خصوصاً در دبیرستان‌ها به عنوان یک روش پژوهشی جهت یادگیری و فهم تاریخ بسیار مورد استفاده قرار می‌گیرد (سابقه استفاده از تاریخ شفاهی در مدارس به سال 1966 برمی‌گردد که به وسیله الیوت ویگنتون در یکی از مدارس آمریکا صورت پذیرفت که اصطلاحاً فاکس فایر (Fox Fire) نامیده شد که به تدریج استفاده از تاریخ شفاهی در مدارس آمریکا گسترش یافت و به سایر نقاط نیز کشیده شد اهمیت انجام پروژه‌های تاریخ شفاهی در مدارس را از دیدگاههای مختلفی می‌توان بررسی نمود.

1.توانایی برقراری ارتباط با جامعه قبل از ورود به آن در سالهای بعد

2. کمک به دانش‌آموزان برای کشف اطلاعات جدید درباره گذشته

3. عینیت بخشیدن به موضوعات تاریخی مطرح شده در کتابهای تاریخ

4. درگیرکردن دانش‌آموزان در تفکر نسبت به گذشته تاریخی

5. فراهم‌سازی زمینه رشد تفکر انتقادی در دانش‌آموزان نسبت به محیط از راه بررسی اطلاعات مصاحبه‌ها

6. یادگیری تکنیک فراهم‌آوری اطلاعات برای موضوعات متنوع

7. استفاده از تجربیات یکدیگر و کمک به انجام پروژه‌های مشترک در جهت یادگیری تفاهم اجتماعی

8. فراهم‌سازی زمینه کارهای مشترک در دانش‌آموزان و آموزش اولیه آنان جهت انجام کارهای بزرگ در آینده

9. ایجاد خلاقیت در دانش‌آموزان جهت موضوع‌یابی، هدایت و رهبری مصاحبه‌ها و تنظیم آنها

10. افزایش قابلیت درک موضوعات تاریخی، اجتماعی و فرهنگی در دانش‌آموزان

11. انگیزش دانش‌آموزان نسبت به تفکر در گذشته

12. کمک به دانش‌آموزان نسبت به تفکر در گذشته

13. کمک به معلمین در یادگیری آسان به دانش‌آموزان و قابلیت عینیت بخشیدن به وقایع تاریخی برای معلمان

14. افزایش سواد اطلاعاتی دانش‌آموزان و شناخت منابع و تحقیقات با ارزش در هر زمینه

15. افزایش آگاهی نسبت به محیط برای دانش‌آموزان که در نهایت تعهد اجتماعی آنان را افزایش خواهد داد.

تاریخ شفاهی برای معلمانی که از سخنرانی طولانی در موضوعی در کلاس خسته شده‌اند و از شرح ماوقعی که درک آنها برای دانش‌آموزان به سختی ممکن می‌باشد به ستوه آمده‌اند می‌تواند یک راه‌حل خوب باشد واقعیت این است که کتب تاریخ ما، کتاب سلسله‌ها، پادشاهان و یا افراد و وقایعی است که مدتها پیش از بین رفته‌اند و درک آنها و برقراری ارتباط بین وقایع و حوادث برای دانش‌آموزان مشکل می‌باشد و همین امر باعث شده تا آموزش تاریخ در کشور ما در وضعیت خوبی نباشد. اهمیت این مسأله از آن روست که درک هویت تاریخی و انتقال صحیح اطلاعات به دانش‌آموزان باعث می‌شود ضمن اینکه آنها نسبت به تاریخ خود افتخار می‌کنند نوعی تعهد را نیز نسبت به کشور احساس نمایند. در واقع باید طرحی نو برای آموزش تاریخ در کشور درانداخت که یکی از راه‌حلهایی که می‌تواند مطرح شود استفاده از تاریخ شفاهی است در کشوری که حرف زدن و نقلهای شفاهی بسیار بیشتر از مکتوب کردن آن اهمیت دارد. حفظ میراث فرهنگی از این راه میسر می‌باشد. قطعاً درگیر کردن دانش‌آموزان در فهم تاریخ و درک انتقادی نسبت به گذشته ضمن اینکه یادگیری آن را آسان‌تر می‌کند به معلمین هم که از تکرار وقایع و حوادث تاریخی در قالب متن‌های کسل‌کننده و گاه بسیار مختصر خسته شده و دوست دارند تا روشهای جدیدی را برای آموزش تاریخ به دانش‌آموزان امتحان کنند. دانش‌آموزان در مواجهه با مدارک مختلف تاریخی و نقل قولهای مختلف قدرت تشخیص مدارک تاریخی را پیدا کرده که ممکن است اطلاعات بدست آمده با متن کتاب متفاوت باشد آنها ضمن یادگیری جمع‌آوری منابع تاریخی در ماهیت و کارکرد تاریخ فکر نموده و با تمرین چگونگی تهیه یک متن تاریخی در مقام یک معلم ظاهر شده و با تاریخدانان نیز ارتباط نزدیک برقرار می‌کند.

شیوه تدریس تاریخ شفاهی در کلاس

1.در مورد تاریخ شفاهی و اهمیت آن، مراحل مختلف کار اطلاعاتی توسط معلم در ابتدای درس به دانش‌آموزان داده می‌شود.

2. درباره موضوعات متنوعی که می‌تواند در تاریخ شفاهی مورد توجه قرار گیرد در کلاس بحث و گفتگو شود این موضوعات می‌تواند در زمینه تاریخ خانوادگی، قومی، سیاسی، مذهبی، اجتماعی باشد.

3. به دانش‌آموزان چگونگی طرح یک پروژه، تأمین بودجه، انتخاب مصاحبه‌شونده، چگونگی مصاحبه به طور کلی آموزش داده شود.

4. درباره چگونگی پیاده‌سازی نوار به دانش‌آموزان توضیح داده شود.

5. متن‌های پیاده شده به طور موردی در کلاس به بحث گذاشته شود و محتوای آن مورد بررسی قرار گیرد.

6. قبل از شروع مصاحبه‌ها توسط دانش‌آموزان، در کلاس مصاحبه توسط معلمین آموزش داده شود.

7. در مورد موارد استفاده از تاریخ شفاهی مانند کتاب، مقاله، توضیحات کامل داده شود.

8. در صورت امکان از مطالب تهیه شده توسط دانش‌آموزان ویژه‌نامه تهیه شود.