تدوین تجربیات خبرگان قنات، سندی معتبر درمطالعات شفاهی

غلامرضا آذری خاکستر

یکی ازپدیده های شگفت انگیز ساخته دست بشر، قنات یاکاریز می باشد. پیشینه قنات درفلات ایران به سه هزارسال پیش و دوران باستان باز می گردد. موقعیت خاص فلات ایران این امکان رابه وجود آورده تا ساکنین اولیه درجستجوی آب به حفاری دردل زمین بپردازند، تاجایی که منابع تاریخ وجغرافیا گواهی می دهند، حفرقنات، ابداع ایرانیان بوده و شیوه های حفاری ازایران به دیگرمناطق جهان گسترش یافته است. طبق بررسی های انجام شده، طولانی ترین وعمیق ترین قنات ها مربوط به ایران است. حتی مستشرقینی که راجع به ایران مطالعه نموده اند، از شیوه های آبیاری ایرانیان، مطالبی را نوشته اند. هرودت، دیاکنوف و استرابون، فراوانی محصولات کشاورزی ایران باستان را زائیده فن آبیاری و استفاده روستائیان از آب برف و کاریز می دانند. از دوران ایلام و ماد، ایرانیان شیوه هایی درارتباط با آبیاری دانسته اند، به نظر گریشمن، باستانشناس فرانسوی، زمین های کشاورزی باوسایل آبیاری مصنوعی، آبیاری می شدند.

درعهد هخامنشی، شبکه  وسیعی از راهروهای زیرزمینی (قنات یا کاریز) موجود بود. تاریخ قنات درایران به طور مشخص به دوره ایران باستان برمی گردد و قدیمی ترین قنات ثبت شده در تاریخ فلات ایران به سه هزارسال پیش یعنی اوایل ورود آریایی ها به ایران باز می گردد که در ارمنستان حفر گردیده است. سپس درزمان آشوریان و در دوره پادشاهی سارگن دوم برای نخستین بار از تأمین آب یک سکونتگاه به عنوان قنات در کتیبه های آن یاد شده است. درپی آن در دوره داریوش کبیر (521-486ق.م) که اوج شکوفایی، اقدامات آبیاری و حفرکاریز در سراسر فلات ایران به شمارمی رود، قنات های متعددی در قلمرو فلات مزبور حفر شده است.

مطالعه پیرامون قنات درایران و دیگر کشورها از اهمیت خاصی برخوردار است؛ ایجاد پایگاه های مطالعاتی، دانشکده قنات و چندین سمینار در سطح ملی و بین المللی، این امکان رابه وجود آورده تا به این سازه دست بشر توجه خاصی شود، بنابراین یکی از اقدامات اساسی و مهم در پژوهش قنات، تدوین تجربیات مقنی ها می باشد، که به صورت شفاهی، تدوین شده است. پروژه تدوین تجربیات خبرگان قنات به همت "دکتر علی اصغر سمسار یزدی" و همکاری "عبدالعظیم پویا"، "محمدعلی امیربیگی"، "مرتضی تفتی"، محمدحسین علمدار" و "فرحانه مهرآوران" تدوین شده است. این کتاب توسط انتشارات مهندسین مشاور ستیران در بهار 1383 در 3000جلد در اختیار علاقمندان به پژوهش های پیرامون قنات، قرارگرفت؛ تدوین تجربیات خبرگان قنات از این جهت، مهم و معتبر به شمار می رود که تاکنون چنین پژوهشی انجام نگرفته است. بنابراین، این کتاب به عنوان سندی معتبر در کارنامه مطالعات شفاهی ایران، جایگاه ویژه ای دارد، زیرا باپیشرفت تکنولوژی، امکان فراموش شدن تجربیات قنات هم وجود داشت؛ کتاب "تجربیات خبرگان قنات"، امری مهم در جهت حفظ و ثبت تجربیات مقنی ها می باشد.

 مراحل پژوهش :

طبق نظر دکتر سمسار یزدی، تدوین تجربیات خبرگان قنات در چند مرحله عمده بود؛ بدین صورت که ابتدا ازمسئولان دستگاه های دولتی درخواست شد تا مقنیان را شناسایی و معرفی کنند، سپس به طرح سؤالات مربوط به قنات پرداخته شد؛ که پس ازگزینش سوالات، درمجموع، 84 سوال در 9 فصل، طبقه بندی شد .

عمده مباحث طرح مزبور بدین شرح می باشد :

1-انتخاب محل حفر قنات: هر یک از مصاحبه شوندگان باتوجه به اطلاعات و تجربیاتی که پیرامون قنات داشته اند، به سؤالاتی چون: چگونگی تشخیص اینکه چه محلی از نظر آبی وحریمی، جهت احداث قنات، مناسب می باشد؟ و محل حفر اولین گمانه چگونه مشخص می شود و…، به پاسخگویی پرداخته اند.

 2-مهندسی و حفر قنات: عمده سؤالاتی که در این بخش بدان پرداخته شده است، درمسائلی چون: طول قنات، فاصله میله چاه های قنات، نحوه تعیین محل حفر میله چاه، کمی و زیادی طول زهکان (آبده) و…می باشند.

3-نگهداری، بهسازی و بهره برداری قنات: مسائلی چون راه های جلوگیری از نفوذ آب های سطحی (سیل) به داخل قنات، راه های جلوگیری از ریزش میله چاه ها و راهروی قنات، عوامل تعین کننده زمان لایروبی قنات، مدار قنات و انواع سهمیه بندی آب قنات و دلایل خشک شدن آب قنات و… در این بخش، مورد بررسی قرار گرفته اند.

ازجمله مسائل اساسی در طرح تدوین تجربیات خبرگان قنات، نحوه سهمیه بندی آب قنات می باشد؛ که این سهمیه بندی به صورت تشتی می تواند باشد. میزان هر تشت در بین مردم یزد، 11دقیقه و به صورت رسمی و دادگاهی هرتشت 5/7 دقیقه می باشد. درقدیم که ساعت نبود برای شمارش میزان تشت ها، یا از مهره استفاده می کردند و یا ازنشان آفتاب؛ استفاده ازمهره به این صورت بود که یک سری مهره به صورت تسبیح وجود داشت و به ازای هر تشت یک مهره می انداختند؛  مثلاً اگر سه تشت بود، سه مهره انداخته می شد.

 4-حفاران قنات: آنچه دراین بخش بدان پرداخته شده است، تعداد افراد مورد نیاز در حفر قنات می باشد. هر یک از مصاحبه شوندگان برحسب تجربه ای که داشته اند، به این امر پرداخته اند و معمولاً تعداد افراد در حفر قنات را بین 6تا 8 نفر با وظایف و مسئولیت خاص ذکر کرده اند. طبق اطلاعات مندرج برای پیشکارکنی وراهروکنی، حداقل 8 نفربایدباشند[1]،که دو نفر چاه کن، دونفرکلنگ دار، دو نفر مسئول خارج کردن گل از راهرو که یک نفر آن لاشه کش و یک نفرگلبند می شوند و دو نفر هم چرخ کش .

 5-ابزارکار: دراین بخش به ابزاری چون: چرخ چاه، انواع کلنگ، بیل کار، چراغ، دلو، سازه، طناب و…. که در حفر قنات، مورد نیاز می باشد، اشاره شده است.

6-مالکین ومتولیان قنات: یکی از مباحث مهم درطرح مزبور، بررسی نحوه مالکیت قنات ها و خصوصیات میراب ها و حق الزحمه  آنها می باشد که هر یک از مصاحبه شوندگان توضیحاتی را در این مورد داده اند.

7-اصطلاحات: در مجموع با توجه به پراکندگی جغرافیایی قنات در کشورمان در هر یک از مناطق،  اصطلاحات خاصی در قنات ها رواج دارد که در طرح فوق به  مقسم  اشاره شده است.

8-مسائل حقوقی: چنین به نظر می رسد که یکی از مباحث جدی در امر قنات، مسائل حقوقی است؛ با توجه به شرایط منطقه قطعاً مسائل حقوقی قنات ها نیز متفاوت است. عمده سؤالات این فصل، پیرامون انواع مقیاس های آبدهی قنات، حداقل و حداکثر حریم حفاظتی میله چاه ها و هزینه نگهداری قنات و  …. می باشند. 

9-پیشنهادات: در آخرین بخش ازسؤالات مربوط به تجربیات خبرگان قنات، مصاحبه شوندگان به ارائه پیشنهادهایی از قبیل: "آیا می توان از قنات متروکه جهت دفع فاضلاب وآب های سطحی شهر استفاده کرد؟"، جواب داده اند.

نکته قابل توجه در تدوین تجربیات خبرگان قنات، استفاده از مقنیان منطقه ای خاص در این پژوهش است زیرا تمام مقنی هایی که در این طرح، مورد سوال، قرار گرفته اند، یزدی می باشند. انتخاب مقنی های مجرب از بین تعداد کثیری از آنها صورت گرفته و سعی شده است، عده ای که به حرفه خود کاملاً مسلط هستند، حافظه قوی و تمایل به پاسخگویی دارند، انتخاب شوند .

پس ازاینکه سؤالات دراختیار مصاحبه شوندگان قرار گرفته مصاحبه ها به طور کامل ضبط شده و در پایان توسط کارشناسان مجرب به صورت مکتوب تدوین شده است.

ازجمله محاسن طرح تدوین تجربیات خبرگان قنات، ترسیم نمودارها، اشکال و وسایل کاربردی درقنات است، که خوانندگان به راحتی می تواند به جنبه های مختلف قنات پی ببرند.

مصاحبه شوندگان :

درمجموع، 19تن از مقنیان یزد، مورد مصاحبه قرارگرفته اند که عبارتند از: آقای محمدابوالحسنی (متولد1320ازمیبد)، علی محمد حاتمی (متولد1318)، جوادحاتمی (متولد1328)، حبیب اله حمامیان (متولد1321)، اسداله حمامیان (متولد1319)، حسین دهستانی (متولد1323)، ماشاءالله دهقانپور ،محمدحسین دهقانی، حبیب اله دهقانی(1334)، علی رنجبربافقی (1305)، احمد زاهدی، اسدقلی فلاح، محمدحسین نجاتی، محمدرضا فیاض (1311)، محمدعلی فیاض، حاج حسن کرمی و علی مقنی.

درنتیجه گیری که راجع به تجربیات خبرگان قنات گرفته شده است، این نکته حائز اهمیت است، دانشی که نسل به نسل و سینه به سینه منتقل می گردیده است، امروز به صورت مکتوب وماندگار در آمده و برای آیندگان مورد استفاده قرار خواهد گرفت. مطالعه کتاب مزبور، این امکان رابه خوانندگان می دهد تا با بسیاری از مسائل پیچیده در امر قنات، آشنا شوند و شایسته است که دیگراستان ها نیز با بهره گیری از تجربیات مقنی ها اطلاعات ارزنده ای دراختیارمحققان قراردهند.

[1] -سمساریزدی،علی اصغر:تدوین تجربیات خبرگان قنات ،ص44