برخی مسائل و مشکلات پژوهش‌های تاریخی در اینترنت

دکتر عباس کشاورز شکری استادیار علوم سیاسی دانشگاه شاهد

چکیده: در این مقاله، ابتدا مشکلات کاربرد اینترنت را در پژوهش‌های تاریخی بررسی می‌کنیم و سپس به مرور تعدادی از سایت‌های اینترنتی مهم برای تاریخ قرون وسطی و تاریخ دوره­ی مدرن مغرب زمین می­پردازیم. اطلاعاتی درباره­ی زبان و محتوای این سایت‌ها نیز داده می‌شود.

کلید واژه‌ها: پژوهش‌های تاریخی، سایت‌های اینترنتی، مشکلات، راه حل‌ها، قرون وسطی، دوره مدرن، تاریخ جغرافیایی

مقدمه

پژوهش تاریخی از انواع پژوهش‌های علوم انسانی است، که نتایج آن انسان‌ها را از فرصت‌ها و تهدید‌های گذشتگان آگاه می‌کند و چراغی برای راه آینده­ی آنان می‌شود. به گفته­ی جیمز تامپسون «انسان تنها موجودی است که آگاه و علاقمند به گذشته­ی خویش است». همین علاقمندی است که باعث می‌شود پژوهش‌های تاریخی شکل گیرد. پژوهش‌های تاریخی در عین جذابیت، سختی خاص خود را دارند. پژوهش‌های تاریخی علمی باید مطابق با معیارها و ضوابط خاص علمی مربوط به رشته­ی تاریخ باشند. هدف پژوهش تاریخی تلاش برای کشف آن چیزی است که در گذشته اتفاق افتاده است.  البته این در صورتی است که معتقد باشیم امکان پژوهش عینی در تاریخ وجود دارد. در غیر این­صورت، باید هدف پژوهش تاریخی را تفسیر و معنابخشی به اطلاعات دانست و نه تنظیم زمان وقوع آن‌ها (دلاور، 1385، 179).

با توسعه­ی ابزار و تکنیک‌های پژوهش، فرصت‌ها و چالش‌های جدیدی نیز در امر پژوهش تاریخی حادث شده است. اختراع رایانه و اینترنت تحولات شگرفی در عرصه پژوهش‌های تاریخی به­وجود آورده است. در این مقدمه نیازی به سخن گفتن از مزایای کاربرد اینترنت در پژوهش‌های تاریخی نیست. همه می­دانیم که مهم­ترین مزایای کاربرد اینترنت در هر حوزه­ی پژوهشی، ازجمله پژوهش‌های تاریخی، عبارتند از سرعت بخشیدن به پژوهش، دسترسی به حجم عظیمی از اطلاعات و داده‌ها و ارتقاء کیفیت تحقیق. ما در این پژوهش قصد آن داریم تا به برخی از مهم­ترین مشکلات کاربرد اینترنت در پژوهش‌های تاریخی بپردازیم. مشکلاتی ازقبیل مسأله­ی ارجاع­دهی، مشکل اعتبار و سندیت پژوهش‌های تایخی اینترنتی، مسأله دانش و مهارت کم پژوهشگران تاریخ در استفاده از اینترنت و رایانه، مشکل قلیل بودن مؤسسه‌های علمی که ماحصل تحقیقات خود را به صورت دیجیتالی در دسترس عموم قرار می­دهند، و مسأله­ی ارتباط با مؤسسه‌های علمی سایر کشورها.

1ـ طرح مشکلات کاربرد اینترنت در پژوهش‌های تاریخی و راه حل‌های آن

  مسأله­ی ارجاع­دهی در پژوهش‌های تاریخی، اهمیتی حیاتی دارد، زیرا فقط از طریق این ابزار حیاتی است که می‌توان واقعیت‌ها و داده‌هایی را که مورخ در اثرش به آن‌ها استناد کرده، کنترل کرد. در آثار چاپی تاریخی، استاندارد‌های متعارفی رعایت می‌شود. اما این استانداردها در آثار دیجیتالی و منابع اینترنتی وجود ندارد. این واقعیت بیان­کننده­­ی مشکلی جدی در تحقیقات تاریخی اینترنتی است. در آثار چاپی آدرس، اطلاعات مربوط به آخرین تاریخ تجدید چاپ، نام مؤلف، سال چاپ، شماره­ی صفحات و غیره نقل می‌شوند. ولی این موارد هر پژوهشگر تاریخ و دیگر پژوهشگران حوزه‌های مرتبط را، نسبت به این امر که در پژوهش‌های اینترنتی مشکل ارجاع­دهی صحیح وجود دارد به فکر فرو می­برد.

برای  حل مسأله­ی ارجاع­دهی، هم نیاز به ارائه­ی پژوهش‌هایی دیجیتالی با رعایت استاندارد‌های جهانی، و هم نیاز به همکاری در تعریف استاندارد‌های جهانی ارجاع­دهی است.  پیشنهاد ما آن است که در ارجاع دهی یک صفحه­ی وب عناصر زیر در نظر گرفته شوند:

 نام و نام خانوادگی نویسنده و مترجم، عنوان موضوع به صورت ایرانیک یا پررنگ شده، شماره­­ی به­روزرسانی و تاریخ آن، نام سایت اینترنتی، آدرس دسترسی به مطلب به طور کامل. در صورت ارجاع به متن چاپی موارد زیر نیز باید لحاظ گردد:

تاریخ و مرتبه­ی چاپ، نام ناشر، تاریخ و مکان نشر، شماره‌های استاندار ISBN و ISSN.

برای مثال برای ارجاع­دهی به یک وب­سایت تخصصی به شکل زیر عمل شود:

مرکز آمار ایران، وب­سایت تخصصی. (آخرین بازنگری 1 آذر 1388). http://www.src.ac.ir/>.

برای ارجاع­دهی به وب­سایت دانشگاهی به صورت زیر عمل شود:

دانشگاه فردوسی مشهد.(1388). «سیستم آموزش مجازی عمومی».                                 http://vupublic.um.ac.ir/help/accessibility.php

برای ارجاع­دهی کتاب الکترونیک به صورت زیر عمل شود:

ساعدی، غلامحسین. چشم در برابر چشم. تهران: امیرکبیر. (قابل دسترسی در سایت شورای گسترش زبان و ادبیات فارسی، آخرین بازنگری 6 مهر 1388).

http:// www. Persian-language.org/Adabiat/Scenario.asp

برای ارجاع­دهی مقاله از مجله­ی الکترونیک به صورت زیر عمل شود:

آرمز، ویلیام وای (1995). «مفاهیم کلیدی معماری کتابخانه­ی دیجیتالی». ترجمه­ی اکرم عینی. مجله­ی الکترونیکی پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران. ش 3. 20 اسفند 1384: 5. (منبع اصلی: مجله دی لیب، جولای 1995).

> (فتوحی، 13385).

در اینجا فهرست سایت‌های مربوط به مسأله ارجاع را می‌آوریم:

http://www.apastyle.org/electext.html

http://www.h-net.org/about/citation/general.html

http://www.thuto.org/ubh/web/cite.htm#contents

http://library.uww.edu/GUIDES/citeweb.htm

http://www.library.ubc.ca/hss/citelso.html

http://www.collectionscanada.ca/iso/tc46sc9/index.htm

http://www.ifla.org/I/training/citation/citing.htm

http://www.columbia.edu/cu/cup/cgos/idx_basic.html

http://cas.memphis.edu/~mcrouse/elcite.html

http://nippur.irb.hr/hrv/vrz/citiranje.html

http://nippur.irb.hr/hrv/edukacija/citiranje.html

http://www.mla.org/publications/style/style_faq/style_faq4

تشخیص اعتبار داده‌ها از دیگر مسائل مهم در تحقیقات تاریخی است. به­زعم ما آن داده‌هایی معتبر هستند که متعلق به نهادهای علمی (آرشیوها، کتابخانه‌ها، و دانشگاه‌ها و غیره) باشند و این سایت‌ها را باید از سایت‌های غیرعلمی جدا دانست. با وجود این، اگر نسخه‌های چاپی از منبع اینترنتی وجود نداشت، باید بسیار محتاط بود؛ چراکه نمی‌توان صددرصد اطمینان داشت که جعلی نیست. مسأله­ی اعتبار منابع اینترنتی این سؤال را پیش می‌آورد که یک پژوهشگر تاریخ تا چه حد می‌تواند به اطلاعات نقل­شده از اینترنت اطمینان کند. این سؤال نیز مسأله­ی اصالت منابع اینترنتی و امکان مقایسه آن‌ها را با منابع اصلی چاپی­شان مطرح می‌کند.

مشکل دیگر تعداد کم مؤسسات علمی است که پژوهش‌های دست اول و مطالعات علمی خود را به صورت منابع دیجیتالی منتشر می‌کنند. به منظور حل این مشکل ضروری است که چنین سایت‌هایی را ایجاد و آن‌ها را به سرورهای فعال و تخصصی در این زمینه مرتبط نماییم.

مشکل دیگر کمبود ارتباط با مؤسسات علمی دیگر کشورها و مشکلات مالی برای کسسب لیسانس پژوهش‌های آن‌هاست. همچنین مشکل انجام رویه‌های قانونی برای استفاده از منابع مؤسسات علمی دیگر کشورها و پر کردن فرم‌های ثبت نام است. به نظر می­رسد راه حل این مشکل، دیجیتالی کردن منابع دست اول و درگیر کردن شمار بیشتری از پژوهشگران و نهادها در این فرآیند باشد. با دیجیتالی کردن منابع دست اول، بانک‌های اطلاعاتی لازم برای امر مبادله با مؤسسات دیگر کشورها فراهم می‌شود. فرآیند دیجیتالی کردن باید در دو سطح پروژه‌های ملی و در سطح دولت انجام شود. باید بسیاری از پژوهشگرانِ نهادهای مختلف را در این فرآیند دخیل کرد. این راهی برای نگهداری از میراث ملی نیز محسوب می‌شود. برای مشکل مالی هنوز راه­حلی سراغ نداریم، مگر آنکه دولت و نهاد‌های علمی و حتی نهادهای علمی خصوصی بودجه‌هایی برای این کار فراهم آورند.

آخرین مشکل که می خواهیم به آن اشاره کنیم، دانش و مهارت ناکافی مورخان درباره­ی رایانه و اینترنت است که حتی امروزه هم مشاهده می‌شود. این مسأله‌ای مهم است که می‌تواند زیان جبران­ناپذیری به پژوهش‌های تاریخی بزند. به نظر می­رسد در نظر گرفتن دروس کامپیوتر برای دانشجویان تاریخ و رشته‌های مرتبط، تاحدودی  این مشکل را مرتفع سازد. این واحدها امروزه تقریباً در اکثر کشورهای جهان در دسترس هستند.

2ـ معرفی برخی سایت‌های تاریخ غرب

در این بخش تعدادی از سایت‌های مختلف اینترنتی را معرفی می‌کنیم. این سایت‌ها برای مطالعه­ی تاریخ قرون وسطی و تاریخ مدرن غرب ضروری هستند.

2-1 – دائره­المعارف‌ها

2-1-1- دائره­المعارف کاتولیک به آدرس:                                                      http://www.newadvent.org/cathen/

این سایت بر اساس نسخه چاپی دائره­المعارف کاتولیک است. نسخه چاپی از سال 1914 است. دیجیتالی کردن  و انتقال داده‌ها از نسخه چاپی این دائره­المعارف از سال 1997 شروع شده است. این سایت دارای تقریبا 12000 مقاله از حوزه‌های مختلف است.

2-2- قرون وسطی

2-2-1- منبع اینترنتی قرون وسطی  ((Internet Medieval Sourcebook؛ به آدرس: http://www.fordham.edu/halsall/sbook2.html

این سایت دارای حجم زیادی از اطلاعات برگرفته از منابع مختلف است. به­علاوه در بخشی از قسمت‌های سایت، می‌توان منابع مختلفی را به زبان اصلی سند پیدا کرد. به همراه هر منبع، اطلاعات جزئی بسیاری می‌توان پیدا کرد. یکی از مزیت‌های این سایت آن است که از شاخه‌های مختلف تاریخ مانند تاریخ ادیان، تاریخ ادبیات، تاریخ هنر، و تاریخ حقوق در آن مطلب وجود دارد.

2-2-2- سایت «به قرون وسطی خوش آمدید» (Willkommen im Mittelalter)؛ به آدرس:

 http://www.tu-harburg.de/~vbp/docs/medi.html

این سایت مربوط به سؤالات تخصصی مربوط به تاریخ آلمان قرون وسطی و دارای اطلاعات زیادی از شاخه‌های مختلف تاریخی مثل تاریخ ادیان، تاریخ ادبیات، تاریخ هنر و غیره است.

2-3- تاریخ مدرن اروپا

2-3-1- امپراتوری بریتانیا (The British Empire)؛ به آدرس:                                                     http://www.britishempire.co.uk/

امپراتوری بریتانیا در دوره­ی مدرن بزرگترین امپراتوری­ای است که جهان به خود دیده است. قدرت و نفوذ این امپراتوری در سراسر جهان باعث مسائل زیادی شده است. این سایت به تحلیل تاریخ امپراتوری بریتانیا اختصاص یافته است.

2-3-2- امپراتوری آلمان (Deutsches Reich)؛ به آدرس:                                                       http://www.deutsche-kaiserreich.de/

این سایت مربوط به تاریخ امپراتوری آلمان از ابتدای تشکیل آن در سال 1871 تا پایان جنگ جهانی اول جهانی در سال 1918 است. مروری بر مستعمرات، کشتی‌های ناوگان امپراتوری، پادشاهی هابسبورگ، و کانتون‌های فدراسیون سوئیس از مطالب این سایت هستند. در این سایت می‌توانید متون، توضیحات، نمادها، عکس‌ها ، کارت پستال، گرافیک و حتی سرودهای روحانی آن زمان را که مربوط به امپراتوری و ایالت‌های آن هستند را پیدا کنید.

2-3-3- آرشیو اسناد جنگ اول جهانی (World War 1 Document Archive)؛ به آدرس:          http://www.lib.byu.edu/~rdh/wwi/

این آرشیو مثال درخشانی از سایتی کامل درباره­ی اسناد جنگ اول جهانی است. دفترچه‌های خاطرات روزانه سربازان، قراردادها، پیمان‌ها، و نامه‌های رسمی را می‌توان در این سایت مشاهده کرد. این سایت شامل منابع دست اول جنگ اول جهانی است.

2-4- جغرافیای تاریخی

  2-4-1- دانشگاه تکزاس در آستین (University of Texas at Ostin)؛ به آدرس:

http://www.lib.utexas.edu/maps/historical/index.html

این سایت دارای نقشه‌های مختلف با وضوح بسیار بالاست که در آن دولت‌ها  و جوامع در طی توسعه­ی تاریخی خود نشان داده شده‌اند. این سایت علاوه بر نقشه‌های تاریخی، شامل نقشه‌های جغرافیایی با کیفیت بالا و لینک‌هایی به سایت‌های مشابه است.

2-4-2- دپارتمان تاریخ آکادمی نظامی آمریکا در وست پوینت (The History Department at the United States Military Academy at West Point)؛ به آدرس:                                                     http://www.dean.usma.edu/history/web03/atlases/atlas%20home.htm

در سال 1938 عده‌ای از اخلاف آنچه امروزه بخش تاریخی آکادمی نظامی ایالات متحده نامیده می‌شود، اطلس‌هایی ارائه کرد که به عنوان منابع دروس این مرکز باشند. از آن زمان در این آکادمی 6 اطلس و حدود هزار نقشه، نه تنها در باره جنگ‌های آمریکا بلکه در باره جنگ‌ها جهانی نیز تهیه شده است.

2-4-3- شبکه اطلس‌های تاریخی (Atlas-Historique.net)؛ به آدرس:                     http://www.atlas-historique.net/accueil.html

این سایت به زبان فرانسه است و اطلاعات جامعی درباره­ی تاریخ جهان معاصر از 1815 و موقعیت جغرافیایی جهان معاصر به صورت تصویر و متن در اختیار قرار می دهد. این شبکه دارای چهار بخش است که به چهار دوره­ی زمانی زیر مربوط است:

دوره­ی اول: 1815  تا 1914، دوره­ی دوم: 1914 تا 1945، دوره­ی سوم: 1945 تا 1989، و دوره­ی چهارم: 1989 تا زمان حاضر.

دیگر سایت‌های تاریخ مفید:

1ـ قرون وسطای انقلاب تمدن غرب  (The “Middle” centuries of western civilization revolution)؛ به آدرس:  

http://www.omnibusol.com/medieval.html

در این سایت اطلاعاتی درباره­ی تاریخ دوره­ی بیزانس تا انقلاب فرانسه موجود است. این سایت شامل لینک‌های گوناگون و عکس‌های مختلف از کلیسا‌های جامع، شهرها و قلعه‌هاست.

2-شبکه دکامرون (Decameron Web)؛ به آدرس: http://www.brown.edu/Departments/Italian_Studies/dweb/dweb.shtml

این سایت نام خود را از کتاب جیووانی بوکاچیو نویسنده معروف قرون وسطا گرفته است و در آن اطلاعات زیادی درباره­ی زندگی روزمره در قرون وسطی در آن وجود دارد.

3-کتابخانه کلاسیک و قرون وسطای آنلاین (The online medieval and classical Library)؛ به آدرس:

 http://sunsite.berkeley.edu/OMACL/

این سایت شامل مجموعه­ی بزرگی از متون کلاسیکِ قرون وسطاست. برخی به زبان اصلی هستند و برخی نیز به زبان انگلیسی ترجمه شده‌اند.

4- فهرست لینک‌های قرون وسطا و بیزانس (Byzantine and medieval links index)؛ به آدرس:

 http://www.fordham.edu/halsall/medweb/

 این سایت شامل منابع بیزانسی و مداخل ضروری در باره مطالعات قرون وسطایی است.

5- سازمان ناپلئون (Napoleon.org)؛ به آدرس:                                                       http://www.napoleon.org/en/home.asp

یکی از بهترین سایت‌ها مختص مطالعات و دستاوردهای مدنی، نظامی، اجتماعی و هنری امپراطوری فرانسه است.

6- شبکه تاریخ (The History.Net)؛ به آدرس:                                                                      http://www.thehistorynet.com/

این شبکه دارای مقاله‌ها و منابعی درباره­ی تاریخ آمریکا و جهان شامل اسناد مربوط به شاهدان عینی، مصاحبه، فاز‌های تاریخی و تاریخ نظامی است.

7- سایت حل مسئله از طریق زور (Solving Problems through Force)؛ به آدرس:                            http://www.geocities.com/veldes1/

این سایت مختص امپراتوری مجارستان ـ اطریش در طول جنگ اول جهانی است و شامل بیوگرافی‌های رهبران امپراتوری، یادداشت‌های سربازان، مقالات و نقشه‌هاست.

8- دولتمردان جهان (World Statesmen)؛ به آدرس:                                                           http://www.worldstatesmen.org/

این سایت شامل فهرست دقیق و جامعی از رهبران دولت‌ها و حکومت‌های مناطق و کشورهای مختلف جهان از سال 1700 است.

9- خلیفه‌های عثمانی (The Ottoman Khalifas)؛ به آدرس:                                                  http://www.naqshbandi.org/ottomans/

این سایت شامل تاریخ مقام‌های رسمی، بیوگرافی سلاطین و خلیفه‌های عثمانی است و شامل اطلاعات مربوط به تاریخ، ارتش و هنرهای امپراتوری عثمانی از قرن 13 تا 1923 است و به زبان ترکی است.

منابع:

-دلاور، علی. ( پاییز 1385). روش تحقیق در روانشناسی و علوم تربیتی. چاپ بیستم. ویراست چهارم.تهران: نشر ویرایش.

- فتوحی، محمود.(1385). آیین نگارش مقاله علمی ـ پژوهشی. تهران: سخن.

- Fostikov, Aleksandra and Nenad Milenović. (2004).  PROBLEMS REGARDING THE APPLICATION OF INTERNET IN THE HISTORICAL RESEARCH.  Преглед НЦД 5, 67–73.

منابع اینترنتی:

ـ دائره­المعارف کاتولیک (وب‌سایت تخصصی) 

The Catholic Encyclopaedia http://www.newadvent.org/cathen/

ـ منبع اینترنتی قرون وسطی (وب‌سایت تخصصی)

Internet Medieval Sourcebook http://www.fordham.edu/halsall/sbook2.html

ـ به قرون وسطی خوش آمدید (وب‌سایت تخصصی)

Willkommen im Mittelalter! http://www.tu-harburg.de/~vbp/docs/medi.html

ـ امپراتوری بریتانیا (وب‌سایت تخصصی)

The British Empire http://www.britishempire.co.uk/

ـ امپراتوری رایش (وب‌سایت تخصصی)

Deutsches Reich http://www.deutsche-kaiserreich.de/

ـ آرشیو اسناد جنگ جهانی اول (وب‌سایت تخصصی)

World War 1 Document Archive http://www.lib.byu.edu/~rdh/wwi/

ـ دانشگاه تکزاس در آستین (وب‌سایت تخصصی)

University of Texas at Ostin http://www.lib.utexas.edu/maps/historical/index.html

ـ دپارتمان تاریخ در آکادمی نظامی ایالات متحده در وست پوینت

The History Department at the United States Military Academy at West Point                     http://www.dean.usma.edu/history/web03/atlases/atlas%20home.htm

ـ شبکه اطلس‌های تاریخی (وب‌سایت تخصصی)

Atlas-Historique.net – Ressources cartographiques et historiques

http://www.atlas-historique.net/accueil.html

ـ تاریخ قرون «میانی» انقلاب تمدن غرب

The “Middle” centuries of western civilization revolution

http://www.omnibusol.com/medieval.html

ـ شبکه دکامرون (وب‌سایت تخصصی)

Decameron Web http://www.brown.edu/Departments/Italian_Studies/dweb/dweb.shtml

ـ کتابخانه آنلاین کلاسیک و قرون وسطی (وب‌سایت تخصصی)

The online medieval and classical Library http://sunsite.berkeley.edu/OMACL/

ـ فهرست لینک‌های قرون وسطی و بیزانس (وب‌سایت تخصصی)

Byzantine and medieval links index http://www.fordham.edu/halsall/medweb/

ـ سازمان ناپلئون (وب‌سایت تخصصی)

    Napoleon.org http://www.napoleon.org/en/home.asp

ـ شبکه تاریخ (وب‌سایت تخصصی)

The History.Net http://www.thehistorynet.com/

ـ حل مسائل از طریق زور(وب‌سایت تخصصی)

Solving Problems through Force http://www.geocities.com/veldes1/

ـ دولتمردان جهان (وب‌سایت تخصصی)

World Statesmen http://www.worldstatesmen.org/

-خلیفه‌های عثمانی(وب‌سایت تخصصی)

The Ottoman Khalifas http://www.naqshbandi.org/ottomans/