نقش تاریخ شفاهی در تعامل فرهنگی ، فرهنگ پناهندگان با فرهنگ مهاجر پذیران

ابوالفضل حسن آبادی

چکیده

امروزه اثرات مهاجرت یه عنوان یک پدیده مثبت و منفی مورد توجه کشورهای مهاجر پذیر قرار گرفته است بسیاری ازکشورها خواهی به علت موقعیت جغرافیایی یا مزیت های رفاهی مورد توجه قرار گرفته اند و کشور اسران به علت موقعیت جغرافیایی پیوسته مورد توجه مهاجران بوده است یکی از ابزاری که در سال های اخیر برای سنجش میزان تاثیرات مورد استفاده قرار می گیرد تاریخ شفاهی است و در این مقاله به کاربرد تاریخ شفاهی در استرالیا برای مهاجران پرداخته شده و بررسی تطبیقی با ایران داده خواهدشد

تاریخ شفاهی چیست ؟

تاریخ شفاهی (oral history ) عبارتست از روش نوین برای جمع آوری (collecting  ) ، حفظ (preserving ) و نگهداری (meantaning ) خاطرات ، زندگینامه ها ، رسوم ، فولکلور و کلاً اطلاعات ثبت شده متنوع که از طریق مصاحبه با افراد صاحبنظر، اندیشمندان و بعضاً عموم در زمینه های مختلف سیاسی ، اجتماعی ، اقتصادی و فرهنگی صورت میگیرد و بعد از طی مراحلی به صورت کاست یا نوار ویدئو نگهداری می شود . این اطلاعات بعد از پیاده سازی ، تایپ و ویرایش ، به صورت یکی از منابع مهم در کنار اسناد کتبی قرار می گیرد . تاریخ شفاهی امروزه به علت گستره سیطره کاری در جامعه در تعامل دو جانبه با گروههای مختلف از قبیل تاریخدانان ، جامعه شناسان ، روزنامه نگاران و … بوده و بصورت مستقیم و غیرمستقیم نقشی بارز در حفظ هویت یک ملت و انتقال به آیندگان بر عهده دارد .[1]

نگاهی مختصر به مساله مهاجرت

مسأله مهاجرت اجباری و دسته جمعی و پناهندگی و پناهجویان  (   refugees ) مسأله ای ویژه تاریخ معاصر نیست و فقط در علل و عوامل و نوع شکلی آن تغییراتی ایجاد شده است . عواملی مانند میل به کسب قدرت ، تصرف سرزمینهای جدید نیروی کار ، اختلافات قبیله ای … همگی از مسائلی بوده اند که انسان ها را در کل ازمنه تاریخ وادار به تغییر مکان نموده و این مهاجرتها گاه آن چنان گسترده و عمیق بوده که اثرات شگرفی بر سرزمین مهاجرپذیر گذاشته است .

شکل امروزی پناهندگی و مهاجرت با شکل قبلی آن تفاوت بسیاری نموده و نوع قهری آن به طرز اجتناب ناپذیری در تاریخ معاصر گسترش پیدا کرده است و ظهور تمدن هاوقدرت های جدید همگی به تسریع  روند این امر کمک نموده است بعد از جنگهای اول و دوم جهانی مسئله پناهندگان تبدیل به یک مسئله بین المللی شد و خصوصاً با تشکیل کمیساریای عالی پناهندگان (UNHCR) در سال 1950 برای اولین بار در دنیا توجه به افراد بی خانمان و پناهنده به صورت منظم و سازمان یافته در آمد .[2]  در فرهنگ امروزی معنی مهاجر و پناهنده تغییر نموده و مهاجر و پناهنده به کسی گفته می شود که از کشور خودش به علت ترس از شکنجه و سایر عوامل مانند مسائل مذهبی یا عقاید سیاسی خارج شده و قادر به برگشتن به کشورش نباشد .

در چند دهه اخیر به علت بروز جنگ های مختلف وشدت گرفتن  اختلافات سیاسی در مناطقی مانند افغانستان ، بوسنی ، عراق ، کوزوو ، تعداد مهاجرین افزایش زیادی  یافته است .

کشورایران از دیربازبه علت دارا بودن موقعیت ویژه جغرافیایی همواره پذیرای اقوام مختلفی بوده که به صورت مهاجر ، پناهنده و مهاجم وارد این کشور شده و بعضاً اثرات متفاوتی را بر فرهنگ کشور نهاده اند از جمله این اقوام میتوان به یهودیان ، ترک ها ، مغول ها ، لهستانی ها ، عراقی ها و افغان ها اشاره نمود .  در کل مهاجرت به ایران را درهمه سده های تاریخی می توان به دسته های زیر تقسیم نمود :

1-      مهاجرت برای یافتن چراگاه ها و سرزمین های جدید مانند ورود آریایی ها .

2-       هجوم جهت فتح سرزمین و کشورگشایی که از طریق قوه قهریه اثرات عمیقی را بر جای گذاشت مانند اعراب و مغول ها .

3-      هجوم پناهندگان به علت دستیابی به امنیت و غذای کافی مانند یهودیان ، عراقی ها و افغانی ها .

خراسان به علت وسعت جغرافیایی و داشتن مرزهای مشترک با کشورهای همسایه که از ثبات سیاسی نیز برخوردار نبوده ا ند همواره در معرض هجوم پناهجویان قرار داشته است . مسأله پناهندگان اففانی که در دو دهه اخیر اثرات سیاسی ، اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی را بر این استان داشته است که بسته به داشتن سیاستی جامع از طرف فرهنگ مهاجر پذیر در قبال ورود فرهنگ پناهندگان اثرا ت آن متفاوت است در این مقاله سعی  بر این است تا به بررسی متقابل اثرات این دو فرهنگ و نقش تاریخ شفاهی در این زمینه پرداخته شود .

صورت مساله

اگر بپذیریم که تاریخ شفاهی در یک تقابل فرهنگی مستقیم بین افراد مختلف جامعه انسانی می باشد ، پناهندگان نیز به عنوان عضوی از این جامعه خواهی نخواهی با آن در ارتباط خواهند بود . این تقابل آنگاه می تواند اهمیت بیشتری پیدا کند که فرهنگ این گروه در سنخیت بیشتری با جامعه مهاجر پذیر بوده و مدت  اقامت آنها طولانی باشد نوع برخورد حکومت ها در ایران با این مسئله و اقامت طولانی مدت پناهجویان تبعات زیادی را در پی داشته ودر شهرهایی مانند مشهد تمام زیربنای اجتماعی را تحت تاثیر خود قرار داده است . هر چند در این مقاله بنا بر نقد سیاست های موجود جامعه نمی باشد اما سعی خواهد شد تا با بررسی  برخورد سایر کشورها با این مسأله به نوعی سیاست ها مورد مقایسه قرار گرفته و برخی راه حل ها برای این کمبودها ارائه گردد .

             بررسی نمونه موردی دراستــرالیــا 

استرالیا یکی از کشورهای مهاجر پذیر در دنیا می باشد که سابقه چندان تاریخی ندارد و اقوام مختلف از سراسر دنیا در آنجا گردهم آمده اند و بنا به گفته خودشان یک فرهنگ مختلط [3] دارند .

در سده اخیر مهاجرت به این کشور  درصورت رسمی و غیر رسمی صورت پذیرفته است . پناهجویان افغانی ، یکی از اقوامی هستند که در چند دهه اخیر به طور مستمر وارد استرالیا شده اند . دولت استرالیا با پذیرفتن این واقعیت که مهاجران اففانی به عنوان یک فرهنگ خرده یا جزئی از کل فرهنگ آن کشور می باشند و نوع برداشت و دیدگاه مردم نسبت به این فرهنگ در برقراری ارتباط مؤثر سهم بسزائی خواهد داشت . برنامه تاریخ شفاهی را برای شناسایی  فرهنگ مرسوم مردم اففانستان به مردم آغاز کرد . یکی از این برنامه های تلویزیونی تاریخ شفاهی تحت عنوان ( Talks from sueitcase  ) توسط شرکتهای (A F C  ) و ( c b c  ) به مسئولیت آندرا دال بوسکو و تهیه کنندگی ویل دیویس[4]  ساخته شده است و مربوط به تجربیات مهاجران افغانی مربوط به سالهای 1956 – 1946 می باشد .دیوید در این مورد می گوید : « … استرالیایی ها  در مورد مردم افغانی  چیزی نمی دانند در مورد تاریخشان و … »  این برنامه در مورد  داستان های  انفرادی تک تک این افراد است . که نمایانگررنج ومحنت آنان  بوده و  تصویر خارجی از موقعیتشان را نزد مردم استرالیا مشخص می کنند .

این آن روشی است که  دیوید از آن به تاریخ شفاهی خالص یاد می کند و از آن به عنوان مواد اولیه ساختن فیلم به همراه عکس و … استفاده می شود . پس از ساخت موفقیت آمیز این مجموعه دولت استرالیا در صدد برآمده تا سری دوم و سوم از این مجموعه را یسازد . دومین  مجری طرح مدعی است که در سری جدید مواد بیشتری از تاریخ شفاهی را جمع کرده که در انتقال مفهوم تاریخی مؤثرتر می باشد . وی در این مورد می گوید « هنگامی که ما مصاحبه هایشان را ویرایش می کنیم ، سعی می نماییم تا به داستانها و تجربیات آنها یک کالبد و روح خارجی بدهیم و با تکیه بر خصوصیات فردی و اهمیت دادن به آنها ضمن گرامی داشتنشان آن را از پنجره ای جدید به نام رادیو و تلویزیون نشان دهیم . ..» .وی در ادامه می افزاید « … اففانها فقیر هستند ، هیچ چیزی ندارند . تلویزیون باید به آن ها کمک کند تا داستان هایشان را بگویند . ما به دنبال این هستیم تا تصویری واضح تر و روشن تر از مردم اففان ، تجربیاتشان و آرزوهایشان برای زندگی در   در استرالیا نمایش داده شود . » این هدف اولیه از ساختن فیلم تاریخ شفاهی در مورد مردم افغانستان می باشد و هدف  ثانویه مربوط به خود مردم استرالیا ست . دیویس در این مورد می گوید  « از مهم ترین اهداف برنامه در دسترس پذیر ساختن اطلاعات برای سطح و سیعی از مستمعان و خصوصاً نسل جوان است تا در یک ارتباط نزدیک دو جانبه میان بیننده و فیلم به بیننده اجازه  دهد تا با استفاده از نیروی نفکر خود موضوع را بررسی کرده به یک بینش صحیح بر اساس واقعیت های مستند نسبت به یک فرهنگ دیگر برسد .[5]

 هرچند نمی توان مسئله پناهندگان افغانی در استرالیا و ایران با هم مقایسه نمود . چون افغانستان در گذشته جزئی از خاک ایران بوده و مشترکات فرهنگی زیادی بین این دوملت وجود دارد اما با نگاهی به وضعیت کنونی جامعه می توان چنین برداشت نمود که فهم و بینش جامعه و دولت ها نسبت به یک افغانی به اندازه ملت و دولت استرالیه نیز نیست و صرفاً برخی مطالب ، تصاویر برگزیده  تلویزیونی و رادیویی که هز از چندگاهی به منظور کمک و همراهی به مناسبتی ازاین قوم در ایران نمایش داده می شود همه آن درک و بینشی است که ما از یک ملت با پشتوانه غنی تاریخی داریم . صحنه هایی از جنایت ،بدبختی ، آوارگی ، گرسنگی  تصاویری است که در دهن هر ایرانی نقش بسته است .

            صورت مسئلــه

واقعیت این است که ما امروزه باید قوم افغان را به عنوان جمعیتی که شاید یک پنجم جمعیت مشهد را در بر گرفته اند به عنوان یک فرهنگ خرده پای قوی در جامعه بپذیریم . گروهی که چه بخواهیم و چه نخواهیم با ما هستند و ما هر روزه با آنها سروکار داریم . نگرش منفی همراه با ترحم و دلسوزی به  قومی که دارای استعدادهای بالقوه در زمینه های مختلف است  چه نتیجه ای می تواند داشته باشد ؟ واکنش های یک قوم غالب در برابر یک فرهنگ به عنوان یک فرهنگ معارض قطعاً اثرات منفی زیادی در جامعه بر جای می گذارد و تمامی ارکان آن را تحت تأثیر قرار می دهد !

پذیرش این مسئله و اثرات منفی آن نقش تاریخ شفاهی به عنوان ابزاری برای تعامل دو جانبه فرهنگ ها بیشتر مشخص می گردد و می تواند نبا تحقیق و تفحص در آداب و رسوم و فرهنگ مهاجران و شناسایی مشترکات فرهنگی زمینه های ارتباط بیشتر را فراهم نماید . به منظور عملی نمود ن این نقش در ایران دو عامل مهم را باید در نظر گرفت :

1-      ایجاد انگیزه و در نظر گرفتن ضرورت های استفاده از تاریخ شفاهی

2-       راهبردهای عملی برای کاربردی نمودن نقش تاریخ شفاهی

1ـ ایجاد انگیزه ودر نظر گرفتن ضرورت های استفاده از تاریخ شفاهی

کشور ما به علت داشتن مرزهای طولانی با کشورهای بحران خیز و عدم وجود یک سیاست برنامه ریزی شده در مورد پذیرش یا عدم پذیرش مهاجران باعث شده تا در مقاطعی حجم عظیمی از پناهندگان بدون وجود تسهیلات و امکانات زیربنایی وارد کشور شده و مشکلات زیادی را برای پناهجویان و کشور پناهنده پذیر به وجود آورند به نحوی که  برنامه ریزی برای ایجاد رفاه و زیربنایی برای مهاجران در زمینه های مختلف اقتصادی و فرهنگی دشوار می سازد . برنامه ریزی در هر زمینه ای نیازمند داشتن اطلاعات صحیح و مدون در آن مورد است که دستگاه های زیادی رابرای جمع آوری آن می طلبد و ابزار مختلفی برای گردآوری آن لازم است . این داده های فرهنگی ضمن اینکه از تنوع گوناگونی برخوردار است در زمینه های گوناگون قابل استفاده می باشد . مراکز تاریخ شفاهی به عنوان یکی از دستگاههای ذیربط فرهنگی می تواند داده های گوناگون را در قالب مصاحبه ها و  ساختن فیلم های مستند جمع آوری نماید تا دست اندرکاران را در ارائه راه حل جهت حل مشکلات  کمک نماید . پس درمرحله اول احساس نسبت به در اختیار داشتن اطلاعات و نیاز به برنامه ریزی جهت حل مشکلات گام اول جهت ایفای یک نقش مؤثر توسط تاریخ شفاهی در مورد پناهندگان می باشد که می توان برای تئوریزه کردن مبانی اولیه آن از تجربه سایر کشورها مانند استرالیا کمک گرفت و پس از انطباق آن با شرایط کشوراستفاده شود .

3        ـ راهبردهای عملی برای کاربردی نمودن نقش تاریخ شفاهی

پس از به وجود آوردن احساس نیاز به برنامه ریزی فرهنگی و اطلاعات ، برنامه ریزی ، عملی جهت استفاده از تئوری های نظری امری بدیهی به شمار می رود . با توجه به درگیر بودن همیشگی کشور با مسئله ای به نام مهاجرت و پناهندگی تاسیس آرشیو مرکزی جهت تاریخ شفاهی در کشور مانند برخی از کشورها1 لازم می باشد این مرکز می تواند با بکارگیری افراد در تخصص های مختلف مانند روانشناسی ، جامعه شناسی با استفاده از مصاحبه گران توانا  و جمع آوری مواد تاریخی ضمن انجام مطالعات وسیع فرهنگی طرح های صحیحی را در مورد اثرگذاری و اثر پذیری و تعمل فرهنگی فرهنگ های مهاجر پذیر و مهاجر ارائه دهند برخی از مهمترین اهداف این مرکز می تواند عبارت باشد از :

1-      انجام مطالعات زیربنایی در مورد فرهنگهای مهاجر مانند افغانستان – عراق .

2-       بررسی هنجارهای اجتماعی قومی ـ فرهنگی قوم مهاجر و شناسایی نقاط مشترک و تعارضات فرهنگی .

3-       به کارگیری افراد زبده و توانا در امر مصاحبه و تهیه فیلم های مستند از آداب و رسوم فرهنگی .

4-      تجزیه و تحلیل داده های گرفته شده فرهنگی از نظر علمی و پژوهشی و سعی در کاربردی کردن آن .

5-       جمع آوری مواد تاریخی  – فرهنگی  مربوط به قوم مهاجر از قبیل عکس ـ فیلم – موسیقی  - لباس و نگهداری آن در آرشیو به طوریکه یک نمای کامل از یک فرهنگ  خرده پا قابل ارائه به جامعه مهاجر پذیر باشد .

6-       انتشار خبرنامه مربوط به فعالیتهای انجام شده .

7-      داشتن انتشارات قوی از نتایج بدست آمده و سعی در تعمیم آن به دستگاههای ذیربط و استفاده از نتایج آن در تصمیم گیری های حکومتی .

8-       ایجاد ارتباط قوی با نخبگان فرهنگ خرده پا و استفاده ازنظریات آنان .مسلماً تاسیس چنین مرکزی می تواند اثرات مثبت زیادی هم بر فرهنگ مهاجر پذیر و هم بر فرهنگ پناهندگان داشته باشد .1

برخی فواید اثرات این مرکز در کشور پناهنده پذیر عبارتست از :

1-      اصلاح دیدگاه اجتماعی یک گروه و فرهنگ غالب نسبت به قوم کوچک

2-      استفاده از فرهنگ و رسوم و نقاط مثبت فرهنگی و برقراری تعامل دو جانبه

3-      تعویض نوع نگرش منتج به تغییر نوع رفتار خواهد شد و به نوعی می تواند بسیاری از برخوردها و تعارضات به وجود آمده در جامعه را از بین ببرد .

4-      مناسب نمودن فضای جامعه نسبت به مهاجران به تدریج باعث جذب نخبگان آنان و استفاده از تجربیات آنان در جهت بهبود فضای جامعه و زیربناهای مختلف  خواهد شد [6].

برخی فواید اثرات این مرکز بر قوم مهاجر

1-      تغییر دیدگاه نسبت به پذیرش مهاجران باعث بهتر شدن فضای جامعه و فراهم شدن محیط بهتر برای زندگی آنان خواهد شد .

2-      فراهم نمودن بهتر مناسب جهت استفاده از امکانات آموزشی و شکوفا شدن استعدادهای تحصیلی .

3-       فراهم شدن فضای مشارکتی در جامعه که ضمن از انزوا بیرون آمدن مهاجران نوعی همبستگی را به وجود می آورد .

4-      تقویت و گسترش امید به آینده و زندگی در کشورمهاجر پذیر اثرات مثبت در تمام زمینه های خواهد شد .

5-       فراهم نمودن زیمنه برگشت مهاجران و کمک فکری به آنان دادن ²

از نسل اول به نسل دوم و فاصله فرهنگی است که بین این دو گروه به وجود آمده و اثرات منفی را بر هر دو فرهنگ مهاجر و مهاجر پذیر میگذارد و باعث می شود تا نسل دوم تبدیل به یک گروه معارض گردد این مشکل در اثر عدم موفقیت نسل اول در انتقال فرهنگ اصیل و عدم موفقیت در حفظ آداب ورسوم اولیه خودی باشد .

تاریخ شفاهی در این زمینه می تواند با پرکردن این فاصله از راه حفظ و نگهداری رسوم و انتقال آن به همان صورت اولیه یک نوع ارتباط فرهنگی و روحی را بین دو نسل برقرار کند .

یکی از مهمترین فواید سرمایه گذاری و انجام کار فرهنگی در این زمینه که منابع آن کل نظام را در بر می گیرد مسئله استفاده تبلیغاتی از این امر درجهت نشاندادن فعالیت های انسان دوستانه جمهوری اسلامی ایران در امر فرهنگی می باشد که با توجه به وضعیت موجود جهانی و برخی تلاشها جهت تخریب وجهه فرهنگی می تواند به نوعی در تقویت وجهه فرهنگی و خنثی سازی این تبلیغات مؤثر باشد .

2-علاوه بر ایجاد مرکز مخصوص به مطالعات در مورد مهاجران که ابزار اصلی جمع آوری اطلاعات آن تاریخ شفاهی خواهد بودگذاشتن کورس های درسی مخصوص مطالعه جوامع مهاجر پذیر نیز مهمی باشد ودر این راه آموزش تاریخ شفاهی،تاریخ محلی در زمره رشته های مهم محسوب می گردد[7]
سخــن آخــر :

چه بخواهیم و چه نخواهیم ما امروزه پذیرای مقدار زیادی مهاجر از اقوام مختلف در ایران و خراسان هستیم و درآینده نیز خواهیم بود . هر چند ممکن است در آینده با توجه به سیاست های انقباضی پذیرش مهاجرین مانند گذشته نباشد اما با توجه به بی ثباتی کشورهای منطقه و وجود مرزهای طولانی امکان جلوگیری از ورود آنان به طور کامل میسر نخواهد بود . با توجه به چنین امری داشتن یک خط مشی و سیاست واحد در مورد پذیرش مهاجران و امور بعد از آن مانند خیلی از کشورهای پناهنده پذیر لازم می باشد و از لوازم این خط مشی داشتن ابزارهای فرهنگی از جمله موسسات و مراکز می باشد . تاریخ شفاهی می تواند به عنوان یکی از ابزارهای فرهنگی مؤثر در عملی نمودن خط مشی اعمال شده از سوی حکومت ها مورد استفاده قرار گیرد . به نظر می رسد در راه تحقق این هدف شناساندن تاریخ شفاهی و معرفی کار ایجاد جوانب مختلف آن گام اول می باشد .