«خبرنگاری جنگ» به روایت کتاب

مریم اسدی جعفری

نخستین حضور پررنگ رسانه‌ها در جنگ‌های جهانی اول و دوم ظهور و بروز پیدا می‌کند. مطبوعات با تبلیغات و پوشش خبری گسترده جبهه‌های درگیری و به کارگیری تکنیک‌های خبری و تشدید جنگ روانی، ‌کشورهای مدنظر خود را برای دست‌یابی به اهداف نظامی و سیاسی همراه می‌کردند.

بعدها خبرنگاران حاضر در این جنگ‌ها به نگارش خاطرات و تجربیات خود پرداختند یا محققان حوزه علوم ارتباطات،‌ با تکیه بر این مشاهدات، آثار متعددی درباره چگونگی پوشش خبری جنگ، تدوین و منتشر کردند که از جمله آنها می‌توان به مجموعه کتاب‌های «گزارشگری جنگ جهانی دوم» شامل مقالات و گزارش‌های 90 خبرنگار فعال جنگ اشاره کرد.

یکی دیگر از زوایای منعکس شده در کتاب‌های حوزه خبرنگاری و جنگ، شیوه‌های پوشش خبری جنگ خلیج‌فارس (1991 م) توسط رسانه‌های مکتوب، ‌دیداری و شنیداری است که با جستجو در سایت آمازون، به راحتی می‌توان به برخی از این آثار دست پیدا کرد. «از نگاه رسانه: جنگ خلیج‌فارس (ارتباطات، رسانه و فرهنگ)» نوشته سوزان جفوردز و لارِن رابینو ویتز، «اقامتگاه سربازان: پوشش خبری جنگ خلیج» اثر جان جی. فیالکا و «رسانه و جنگ خلیج: رسانه و دموکراسی در زمان جنگ» به قلم هدریک اسمیت از جمله این آثارند.

اما در این میان، متفاوت بودن ماهیت جنگ تحمیلی عراق علیه ایران نسبت به دیگر جنگ‌ها باعث شده که خبرنگاران ایرانی در دهه 60، پیش از برآورده کردن خواسته‌ها و اهداف سیاسی،‌به مسؤولیت اجتماعی خود در قبال مردم و جنگ‌زدگان توجه کنند. این جنگ، یکی از پرتجربه‌ترین دوران سپری شده در حوزه خبرنگاری و روزنامه‌نگاری ایران بود و پشتوانه تجربیات کسب شده در دوران پیروزی انقلاب، توسط روزنامه‌نگاران از یک سو و پیش‌بینی‌های صورت گرفته توسط بعضی مدیران و کارگزاران فرهنگی از سوی دیگر باعث شد که اکنون، آرشیو فیلم‌ها، عکس‌ها، روزنامه‌ها، مجلات و صفحات اختصاصی جنگ و جبهه، در مؤسساتی چون روزنامه‌های جمهوری اسلامی و اطلاعات و روابط عمومی سپاه پاسداران وجود داشته باشند.

نکته قابل توجه اینجاست که به دلیل داغ بودن موضوع جنگ در دهه 60، صفحه جبهه و جنگ روزنامه‌جمهوری اسلامی، روزنامه اطلاعات جبهه و مجله پیام انقلاب، جزو پرتیراژترین و پرطرفدارترین رسانه‌های مکتوب آن دوران بوده‌اند و این استقبال، نشانگر این است که روزنامه‌نگاران ایرانی حاضر در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، مسؤولیت اجتماعی خود را با موفقیت انجام داده و اعتماد مخاطبان را در زمان بحران، جلب کرده‌اند. گزارش روز به روز از مناطق عملیاتی،‌ انتشار اسامی شهیدان و اطلاعیه‌های سپاه و ارتش و همچنین خبر پیروزی‌های رزمندگان در عملیات‌ها، محوریت مطالب مندرج در این صفحات را شکل می‌دادند.

یکی از مهم‌ترین مسؤولیت‌های اجتماعی روزنامه‌نگاران در دوران جنگ، ضبط و انتقال دقیق تاریخ جنگ به نسل‌های آینده است. در این رابطه، اداره سیاسی سپاه پاسداران، گروهی از خبرنگاران را با نام راویان جنگ، همراه فرماندهان نظامی، به مناطق عملیاتی می‌فرستاد. راویان نیز با حضور در اتاق‌های جنگ، ضبط صدای فرماندهان، گردآوری نقشه‌های عملیاتی و تصاویر صحنه‌های نبرد، تاریخ نظامی این دوره را ثبت می‌کردند. این مدارک، اکنون در مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ موجودند و به تدریج، در قالب روزشمار جنگ منتشر و وارد بازار نشر می‌شوند. در کنار این گروه، مجموعه‌های روایت فتح و گروه جهاد و صدا و سیما، در انعکاس اخبار تصویری مربوط به دفاع مقدس نیز نقش پررنگی ایفا کرده‌اند.

البته نباید فراموش کرد که مسؤولیت اجتماعی خبرنگاران در دوران جنگ به مثابه یک بحران، مانند دو لبه تیغ عمل می‌کند. این به آن معناست که در کنار پایبندی به اصول انعکاس واقعیت‌های رخ داده در جنگ مانند شهادت نیروهای غیرنظامی و حملات شیمیایی، باید تمام تلاش خود را در جهت حفظ اتحاد مردم به کار گیرند. به عقیده برخی از خبرنگاران فعال در دوران دفاع مقدس، ‌زمان جنگ، زمان تهییج مردم بوده و نقش حماسه‌ساز و پررنگ آنها در پیشبرد دفاع مقدس، موضوعی است که حتی فرماندهان سپاه و ارتش هم بر آن واقف‌اند. ارتش جمهوری اسلامی ایران و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در 6 ماه اول جنگ درمی‌یابند که بدون حضور مردم، موفقیتی کسب نخواهند کرد و در این میان سپاهِ پاسداران، ظرفیتی به وجود می‌آورد که تنها با بسیج مردمی پُر می‌شود.

سعید علامیان، خبرنگار صفحه جبهه و جنگ روزنامه‌جمهوری اسلامی در سال‌های جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، درباره نقش این رسانه مکتوب در دوران دفاع مقدس می‌گوید: «ضرورت حضور مردم در جبهه‌ها، وظیفه مطبوعات را به عنوان یک عنصر برای تهییج مردم پررنگ می‌کرد. ما هم با تکیه بر اصول دفاع از امام خمینی (ره) انقلاب اسلامی و وطن، قالب و رویکرد صفحه جبهه و جنگ را با هدف تهییج نیروها برای اعزام به جبهه‌ها به کار می‌گرفتیم.»

وی تأکید می‌کند: «رسانه‌ها خواه ناخواه با شروع دفاع مقدس، ابزاری برای پیشبرد آن و جزء ارکان جنگ قرار می‌گیرند و حضور مردم، تنها وسیله‌ای بود که می‌توانست ما را نجات دهد و متجاوز را به مرز خود برگرداند. تأثیر عملی شدن این امر،‌با آغاز پیروزی‌های ایران از عملیات ثامن‌الائمه (ع) تا بیت‌المقدس بارز و ظاهر شد.»

گاهی و به دلیل وضعیت خاص جنگ، خبرنگاران مجبور به استفاده از تکنیک‌های خبری مانند دروغ بزرگ و سانسور می‌شوند. حال این سؤال پیش می‌آید که آیا خبرنگاران دوران دفاع مقدس هم از این تاکتیک‌ها در پوشش‌های خبری خود استفاده می‌کردند؟ علامیان در پاسخ به این سوال، تصریح می‌کند: «ما هیچ‌گاه در صفحات و گزارش‌های دوران جنگ، دروغ نمی‌نوشتیم و اتفاقاً بر انعکاس مظلومیت ایران تکیه می‌کردیم. برای مثال، تمام موشک‌باران‌های شهرهای دزفول و کرمانشاه، بی‌خانمان شدن مردم این شهرها و جنایات رخ داده را پوشش کامل می‌دادیم یا با درج یک عکس تمام صفحه و شرح آن، در کنار متأثر شدن خودمان، بر مخاطب هم اثر می‌گذاشتیم.»

دبیر مجمع خبرنگاران و نویسندگان مطبوعاتی د فاع مقدس یادآور می‌شود: «مهم‌ترین هدف ما این بود که مردم نسبت به این موضوع، بی‌تفاوت نباشند و بر این امر تأکید می‌کردند که جنگ ما جنگی است که دشمن، به ابعاد انسانی آن توجه نمی‌کند. برای مثال عراق در عملیات خیبر برای نخستین‌بار از سلاح‌های شیمیایی در سطح وسیع استفاده کرد که ما این موضوع را با انتشار تصاویری از مجروحان شیمیایی این عملیات، مخابره کردیم. البته گزارش عملیات‌های موفقی مانند «بیت‌المقدس» (آزادسازی خرمشهر) هم باعث تهییج مردم می‌شد. در واقع هر دو شیوه جواب می‌داد و این موضوع، نشان‌دهنده وفاق بین نیروهای رزمنده و نیروی تبلیغات بود.»

اگر نیم‌نگاهی به صفحات جبهه و جنگ روزنامه‌ها در دهه 60 داشته باشیم، ستون مطالب ادبی و خاطرات رزمندگان درباره شهدا و همرزمانشان، از رایج‌ترین شیوه‌های القای حال و هوای جبهه‌ها به مردم بوده است. علامیان، در تشریح این موقعیت تصریح می‌کند: «ما در چاپ مطالب خود در روزنامه‌ها محدودیت داشتیم. به عنوان مثال،‌از ذکر اسم بعضی از فرماندهان به خاطر مسایل امنیتی در خاطرات معذور بودیم یا اگر نامی از آنها برده می‌شد، به سمت آنها اشاره‌ای نمی‌کردیم.»

این روزنامه‌نگار معتقد است: «گزارش‌ها و خاطرات چاپ شده در آن دوران، نقل‌قول غیرمستقیم‌اند و به همین دلیل، شاید فاقد ارزش استنادی باشند و ارزش انتشار در قالب کتاب را ندارند. همچنین تاریخ مصرف داشتند و زبان انها تبلیغی بود و اکنون برای مخاطبان عام کاربردی ندارند. مگر این که یک محقق بخواهد، با تکیه بر آن گزارش‌ها به بررسی تکنیک‌های مورد استفاده در پوشش‌های خبری جبهه بپردازد.»

نویسنده کتاب «مأموریت در ساحل نیستان» تازگی موضوع را نخستین رکن نگارش یک کتاب می‌داند و می‌گوید: «اگر قرار است کتابی درباره خبرنگاری در دوران دفاع مقدس نوشته شود، باید کاربرد امروزی داشته باشد و اطلاعات مفیدی به مخاطبان دهد. هیچ جنگی شبیه دیگری نیست و تنها موضوع قابل تعمیم، ابعاد انسانی آن است که در همه زمان‌ها قابل طرح‌اند.»

سعید علامیان، تدوین کتاب درباره چگونگی تهیه خبر و گزارش در جنگ، براساس تجربیات روزنامه‌نگاران و خبرنگاران در دوران دفاع مقدس را ضروری می‌داند و اضافه می‌کند: «عکاسان خبرنگار و روزنامه‌نگاران تا قبل از وقوع جنگ تحمیلی،‌ تجربه پوشش خبری در زمان جنگ را نداشتند و از محدوده گزارش شهری خارج نشده بودند. در واقع ما آموزش خبرنگاری جنگ را در عمل گذراندیم. ولی اکنون زمان آن فرارسیده که روزنامه‌نگاران و عکاسان خبرنگار،‌ روش‌ها و ارکان روزنامه‌نگاری جنگ را به صورت تئوری تألیف و با این شیوه، خبرنگاران را برای پوشش‌های این وضعیت و مشابه آن در آینده آماده کنند.»

ترکیب تجربه خبرنگاران جنگ و اطلاعاتِ آکادمیک این حوزه، توجه کارشناسان علوم ارتباطات را نیز به سوی ارزیابی ویژگی‌های خبرنگاری جنگ جلب خواهد کرد.

دکتر حسن رستمی درزیان، جانباز و مدرس دانشگاه در رشته علوم ارتباطات، درباره لزوم تدوین کتاب تخصصی درباره شیوه‌های خبرنگاری جنگ در ایران می‌گوید: «زمان زیادی از فعالیت خبرنگاران بحران و جنگ در سراسر دنیا می‌گذرد، اما خبرنگاران ایرانی برای نخستین‌بار، با حضور در جبهه‌ها این شیوه پوشش خبری را عملاً آموختند.»

وی با اشاره به تداوم فعالیت صفحه‌های دفاع مقدس در طول سال‌های اخیر، تأکید می‌کند: «این رسانه‌های مکتوب که بیشتر توسط رزمندگان دوران جنگ تحمیلی اداره می‌شوند، همچنان در زمینه القای مفاهیم ارزشی دفاع مقدس فعالند. آموزش خبرنگاران فعال در این حوزه باید با نگاه به تجربیات گذشته صورت گیرد تا افرادی را برای حفظ منافع ملی و احترام به آنانی که جان خود را در راه حفظ میهن از دست داده‌اند، تربیت کنیم. در آمریکا، تمامی خبرنگاران حوزه جنگ پس از تشکیل یک کلاس توجیهی، برای پوشش خبری جنگ خلیج‌فارس اعزام شدند تا براساس منافع ملی خود فعالیت کنند.» این جانباز دوران دفاع مقدس معتقد است: «خبرنگاران حاضر در جبهه‌های جنگ باید تجربیات خبری خود را با پشتوانه دانشگاهی، به صورت ملی ـ بومی تدوین کنند زیرا روزنامه‌نگاران دوران دفاع مقدس، به واسطه حضور در صحنه نبرد، تکنیک‌ها و شیوه‌های پوشش خبری نوینی را برای تأثیرگذاری عمیق‌تر بر مخاطب ابداع کرده‌اند که این شاخص‌ها نیز باید در کتاب‌های تئوریک آموزش خبرنگاری جنگ گنجانده شوند.»

شیوه‌های جنگ در دنیای امروز، دچار تغییر گسترده‌ای شده‌اند و این بدان دلیل است که پیروزی در آنها، بیش از آن که وابسته به شکست دادن دشمن در صحنه جنگ باشد، به هدایت افکار عمومی داخلی و بین‌المللی، بستگی دارد. دست‌یابی به دفاع مقدس در برابر این شیوه‌ها با استفاده صحیح و به موقع از رسانه‌ها عملی خواهد بود و افق این دفاع با تولید و ترویج کتاب‌های مشاهدات و تجربیات روزنامه‌نگاران ایرانی حاضر در دوران دفاع مقدس، روشن‌تر به نظر خواهد رسید.