اهمیت تاریخ شفاهی سبزوار در مطالعات تاریخی

غلامرضا آذری خاکستر

چکیده

تاریخ شفاهی مقدمه ای است بر اسناد مکتوب از آن جهت که جریانات سیاسی در برخی از موارد موجب می شوند تا بخشی از تاریخ در هاله ای از ابهام باشد و منابع مکتوب پاسخگوی نیاز پژوهشگران باشد.مقررات آرشیوی ازیک طرف و مصلحت اندیشی های سیاسی در برخی از موارد موجب می شود تا محققان به تاریخ شفاهی رویکرد داشته باشند .اهمیت تاریخ شفاهی و کارکردهای آن باعث شده تا درخارج از کشور دانشگاهها و مدارس پیشگام در تاریخ شفاهی باشند.تامل در این شیوه پژوهشی موجب می شود تا با بهره گیری از روایتهای جدید تحقیقات جامعی در زمینه تاریخ داشته باشیم .شهر سبزوار به جهت اهمیت تاریخی و نقش ارزنده ای که در منطقه دارد زمینه مناسبی برای تحقیقات تاریخ شفاهی است.

منابع مکتوب پاسخگوی نیاز پژوهشگران نیست منابع مکتوب پاسخگوی نیاز پژوهشگران نیست

واژگان کلیدی: تاریخ شفاهی،سبزوار،مدارس

تاریخ شفاهی

با رشد و گسترش علوم وپیدایش مکاتب مختلف لزوم بازنگری در برخی از رشته ها احساس میشود. امروزه تاکید بر مسائل بین رشته ای بعنوان یکی از مهمترین مولفه های آموزشی مطرح است.محققان و پژوهشگران با رویکرد به رشته هایی چون جامعه شناسی[2]،روانشناسی[3]،تاریخ و سایر رشته های علوم انسانی بر تحقیقات شان تاکید میکنند.تاریخ شفاهی بعنوان یکی از جدیدترین شیوه های شناخته شده در بین روشهای تحقیقی از جهات مختلف قابل بررسی و تامل است .تاریخ شفاهی نگاهی موشکافانه به مسائل پیرامون محقق است از این جهت که پژوهشگر این حوزه با شاهدان عینی[4] وقایع سرو کار دارد وقطعا پرداختن به زندگی سیاسی و اجتماعی هر یک از راویان[5] میتواند سرفصلهایی جدید در تحقیقات معاصرباشد.[6]

تاریخ شفاهی فرصتی است برای آنانکه نتوانستند به بیان زوایایی از تاریخ گذشته بپردازند. تاریخ شفاهی مقدمه ای است برتاریخ مکتوب ازآن جهت که مورخ باصحنه سازان یک جریان تاریخی طرف است ،باافرادی که دربطن یک حادثه بوده اند وشاهدان اصلی وقایع تاریخی اند. تاریخ شفاهی شناخته شده ترین برنامه ثبت اطلاعات محسوب می شود[7].وبه طورکلی تکنیکی است برای جمع آوری اطلاعات که ضمن آن تجهیزات ضبط وصوتی را[باهماهنگی]مورداستفاده قرار می دهند تاگزاشهای دقیق ازعقایدونظرات شاهدین یک ماجرا یا شرکت کنندگان یک حادثه فراهم کنند[8].

تا کنون راجع به تعریف تاریخ شفاهی تعاریف متفاوتی ارائه شده است ،انجمن جهانی تاریخ شفاهی[9] ،تاریخ شفاهی را “روشی برای جمع آوری و اطلاعات تاریخی از طریق ضبط مصاحبه ها با شرکت کنندگان در حوادث گذشته می داند”[10] و یا آن را ثبت و ضبط صوتی-تصویری اطلاعات تاریخی از طریق بازگو کردن تجارب ،خاطرات و نظرات شخصی افراد برشمرده اند [11]بطوریکه مولف کتاب تاریخ شفاهی در ایران پس از ارائه 26تعریف از تاریخ شفاهی در یک جمعبندی آن را علمی پیشرفته می داند که از راه مصاحبه های صوتی و تصویری برای کسب اطلاعات تازه از افراد صاحب نظر تلاش نموده و ارتباط چند جانبه با سایر رشته های علمی داشته و توانسته است ضمن فراهم آوردن منابع اولیه علمی ،به علت گستره کاری مورد استفاده افراد عادی و محققان قرار گیرد[12]. اهمیت تاریخ شفاهی در تدوین تاریخنگاری معاصر ایران به آن جهت است که منابع مکتوب پاسخگوی نیاز پژوهشگران نیست[13].

سابقه تاریخ شفاهی

در اواخر قرن نوزدهم مدارک شفاهی مانند منابع مکتوب اهمیت پیدا کرد و از اوایل قرن بیستم تاریخ شفاهی وارد مرحله ای جدید شد و شکل جدی تری به خود گرفت .از سال 1948 همراه با اختراع ضبط صوت و استفاده از تکنولوژی نوین ،انقلابی نیز در تاریخ شفاهی شکل گرفت که پایه گذار نسل اول تاریخ شفاهیدانان دنیا گشت.در این دوره آلن نوینز[14] بعنوان اولین فردی است که اولین آرشیوهای تاریخ شفاهی دردنیا به وجود آورد.وی اداره تحقیقات تاریخ شفاهی دانشگاه کلمبیا را تاسیس کرد و پس از وی لوییز استار جانشین وی شد.

نسل دوم تاریخ شفاهی از اواسط دهه 1960به بعد شکل می گیرد .در این دوره اولین آثار تاریخ شفاهی منتشر گردید. در واقع اکثر مصاحبه با نخبگان و رهبران سیاسی بوده است.تشکیل انجمن جهانی تاریخ شفاهی ( OHA)در سال 1960در این دوره می باشد.دهه 80 در واقع نسل سوم تاریخ شفاهی موجودیت پیدا می کند در این دوره حرفه تاریخ شفاهی از محافظه کاری دهه 50 وآزادیگری دهه 60 فراتر رفت.کامپیوتری شدن تحقیقات ، حرفه ای و تخصصی شدن تاریخ شفاهی در این دوره بوده است. دوره چهارم تاریخ شفاهی از1990تا کنون می باشد و مهمترین بحث آکادمیک کردن تاریخ شفاهی در دانشگاهها و مدارس می باشد[15].

در ایران سابقه تاریخ شفاهی به دوران جنگ تحمیلی عراق علیه ایران بر می گردد که مرکز  تحقیقات جنگ سپاه حدود 30000ساعت مصاحبه پیرامون جنگ انجام داده است. سایر مراکز  عبارتند از:مرکز اسناد انقلاب اسلامی[16]، اداره تاریخ شفاهی سازمان اسناد ملی[17]،دفتر ادبیات انقلاب ،موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران[18] وآرشیو تاریخ شفاهی مدیریت اسناد آستان قدس رضوی[19] می باشند که مصاحبه های را در زمینه های سیاسی اجتماعی وفرهنگی  انجام داده اند.در خارج کشورهم مراکزی که راجع به ایران مصاحبه های انجام داده اند عبارتند از:تاریخ شفاهی هاروارد[20] ،تاریخ شفاهی جنبش چپ ایران[21]،بنیاد مطالعات ایران[22].

در مجموع تعدادی از مراکز در خارج از کشور منحصرا در زمینه تاریخ شفاهی فعالیت دارند[23] که مهمترین آنها عبارتند از انجمنهای[24] چون انجمن جهانی تاریخ شفاهی[25]،انجمن بین المللی تاریخ شفاهی[26]،انجمن تاریخ شفاهی در کانادا[27]،انجمن تاریخ شفاهی تگزاس[28] ،انجمن تاریخ شفاهی ساوس توست(southwest)[29] و دانشگاهایی[30] از قبیل دانشگاه کلمبیا[31]،دانشگاه بایلر[32]،دانشگاه ایندیانا[33]،دانشگاه اوکلاهاما[34]،دانشگاه برکلی[35]،دانشگاه کانکتیکوت[36] ،دانشگاه فلوریدا[37] و از جمله  کتابخانه های[38] مثل کتابخانه ملی نیوزلند[39]،کتابخانه ملی استرالیا و...

به هر حال تاریخ شفاهی مورد توجه واقع شده و تا کنون مقالات زیاد و کتابهایی در این زمینه به نگارش شده است[40] .در داخل ایران هم تالیف چند جلد کتاب[41] ،ایجاد پایگاه تاریخ شفاهی[42] ، وبلاگها[43] و نشست های تخصصی تاریخ شفاهی در طی چند سال اخیر[44]  نشان از اهمیت موضوع است. آنچه مهم است حوزه مطالعات محققان تاریخ شفاهی است که تا حدی از حالت سیاسی که مصاحبه با رجال و نخبگان سیاسی[45] است خارج شده و به موضوعات اجتماعی پرداخته میشود. مطالعات انجام شده در این حوزه (بخصوص ایران)بیشتر متکی بر مصاحبه با سیاستمداران برتر[46] بوده است. ولی تاریخ شفاهی منحصر به افراد مشهور نمی شود بلکه زندگی مردم را از همه بخش های جامعه مستند می کند[47] به قولی " امروزه تاریخ شفاهی را نمی توان همانند یک علم خاص مانند فیزیک یا شیمی جامعه شناسی نمود ،اما به نوعی تمام آنها را در بر می گیرد.تاریخ شفاهی فیزیک با تاریخ شفاهی پزشکی که کسب اطلاعات در قالب مصاحبه ها با نخبگان رشته ها می باشد یا تاریخ شفاهی مطبوعات که تمامی دست اندرکاران آن حوزه را شامل افراد عادی و برجسته در بر می گیرد،دامنه شمول تاریخ شفاهی و ارتباط گسترده کاری را با سایر رشته ها بیشتر نشان می دهد[48]".بسیاری از مسائل شهری در حوزه تاریخ شفاهی نمود پیدا می کنند،حتی بازکاوی هویت شهرها و کسب اطلاعات دقیق از طریق مصاحبه با شهروندان می تواند راهگشای بسیاری از پژوهشها باشد.به طوریکه Willa k.Baum   در سال 1955 به عنوان مصاحبه‌کننده و ویرایشگر، تعدادی مصاحبه در زمینه کشاورزی و توسعه آب‌ها انجام داد ه[49].علاوه بر موارد فوق مؤسسه‌ Living Legacies در کالیفرنیای جنوبی فعالیت خود را از 1988 آغاز کرد و علاوه بر تهیه تاریخچه خانوادگی افراد، تاریخ مؤسسه‌های اجتماعی نظیر معابد و کلوپ‌ها را نیز تهیه می‌کند. ظاهراً تعداد این مؤسسات در آمریکا رو به افزایش است[50].همچنین در دانشگاه ایالتی کالیفرنیا مصاحبه با اسرای جنگ جهانی دوم از پروژه های قابل تامل می باشد که به نوعی تاریخ شفاهی به سمت عمومی شدن می باشد[51]

 انجام مصاحبه‌های آگاهانه و هدف‌مند در جهت شفاف‌سازی نقاط تاریک تاریخ معاصر و تبیین و تفهیم آن بود که مسلماً بانی اصلی آن آلن نوینز امریکایی بود.[52] ابتدا براساس فضای فکری آن زمان،‌ توجه به نخبگان در اولویت قرار گرفت، اما با رشد دموکراسی و پست مدرنیسم[53]، بررسی اقلیت‌های قومی و نژادی، التفات به زنان، کارگران، جنگ‌های جهانی و نزاع داخلی و مسائل اجتماعی و فرهنگی و در مجموع، نگاه به توده بی‌سخن، اولویت اول شد. هر چند هدف هر دو اولویت توجه به بخش‌هایی از تاریخ بود که منابع مکتوب در مورد آن خاموش بود. [54]

 حوزه مطالعات تاریخ شفاهی صرفا مباحث تاریخی نیست بلکه درقالبهای مختلف میتواند مورد کاربرد قرار گیرد. امروزه حوزه کارکرد رویکرد شفاهی در جمع‌آوری اطلاعات از محدوده رشته‌های علوم انسانی فراتر رفته و گاه صنایع و فنون مختلف را نیز دربرگرفته است[55]

موضوعاتی چون تاریخ شفاهی پزشکی[56]،تاریخ شفاهی جذام[57]،تاریخ شفاهی آموزش و پرورش[58]،تاریخ شفاهی مطبوعات[59] ،تاریخ شفاهی بازسازی هویزه[60]،تاریخ شفاهی مدارس علمیه بانوان[61] ، تاریخ شفاهی شهریور 1320 [62]، مستند سازی محلات مشهد[63]،تاریخ شفاهی کتابخانه[64] و تاریخ شفاهی اماکن مذهبی[65] نشان از رویکرد محققان تاریخ شفاهی به مسائل اجتماعی می باشد.برخی از مورخان هم با رویکرد به دیده ها ،شنیده ها ومصاحبه  به تدوین تاریخ پرداخته اند .

ابوالفضل بیهقی[66]  از جمله افرادی است که با آگاهی از تاریخ و تاریخ شفاهی به نگارش تاریخ بیهقی پرداخته است[67].عباراتی چون:"در اخبار خلفا خوانده ام[68]"و یا "از خواجه بونصر مشکان شنیدم[69]"نشان از مصداق هایی است که بیهقی درتاریخ نگاری مورد توجه داشته است.بیهقی فراتر از این روایتها هم سخن گفته "و اخبار گذشته را دو قسم گویند که آن را سه دیگر نشناسند :یا از کسی بباید شنید و یا از کتابی بباید خواند و شرط آن است که گوینده باید که ثقه و راستگو ی باشد و نیز خرد گواهی دهد که آن خبر درست است[70]." و من که این تاریخ پیش گرفته ام التزام این قدر بکرده ام تا آنچه نویسم یا از معاینه من است یا از سماع درست از مردی ثقه[71].به گفته دکتر غلامحسین یوسفی سراسر کتاب بیهقی مشحون است از گفتگوهای اشخاص با یکدیگر[72].

سبزوار شهری با تاریخ و فرهنگ کهن از جمله مناطقی است که نقش ارزنده ای در تحولات تاریخی داشته است .اشاره جغرافیا نویسان[73] ،مورخان و سیاحان[74] به این دیار نشان از نقش اساسی این دیار در تاریخ ایران می باشد.گذشته از تاریخ و اهمیت این شهر در طول تاریخ آنچه سبب می شود تا به اهمیت تاریخ شفاهی سبزوار توجه شود قدمت تاریخ دیرین این سرزمین می باشد.

موضوع یابی

الف:مطالعات شهری

در یک نگرش کلی به مجموعه شهری سبزوار آنچه جلب توجه می کند وجود آثار تاریخی و بافت قدیمی شهر می باشد.با توجه به تغییر و تحولات  شهری بخصوص در شهرهای بزرگ ناخواسته بافت قدیمی شهر ها دستخوش تغییرات شگرفی میشود. مهمترین مسئله و دغدغه محققان تاریخ شفاهی ثبت هویت گذشته شهرهای تاریخی است .تهیه عکس و مستند های میدانی و مصاحبه با معمرین مهمترین شیوه ای است که امروزه مورد تائید آرشیوها ی تاریخ شفاهی است .ضمن ثبت و مستند کردن محلات قدیمی شهرها به برخی از مکانهای تاریخی برخورد میشود که در گذر زمان تغییر کاربری داده و امروز فقط نسل گذشته هستند که می توانند با بیان خاطراتی به مطالعات شهری کمک کنند[75].

اهمیت این موضوع در  چند محور می باشد:

1-    ثبت تغییرات بافت قدیمی شهر ها

2-    تبین هویت شهری از طریق مصاحبه های میدانی

3-    تهیه منابع مطالعاتی جدید در حوزه های تاریخی و مطالعات شهری

4-    ایجاد پیوند بین نسلی از طریق آشنایی باگذشته شهرها

تاریخ شفاهی و مطالعات شهری از جمله موضوعاتی است که امروزه برخی از مراکز به نقش و کارکرد آن تاکید دارند .شهر سبزوار هم به جهت دارا بودن ویژگی های تاریخی-فرهنگی می تواند در این مقوله مورد توجه باشد.

ب:تاریخ شفاهی موسسات علمی

آموزش[76] یکی از مباحث مورد توجه در تاریخ شفاهی می باشد.مباحث آموزشی که عمدتا از مکتبخانه ها[77] شروع با تاسیس مدارس نوین[78] این موضوع به صورت جدی مورد توجه نظام آموزشی بوده است.محقق تاریخ شفاهی با ابزار مصاحبه به سراغ نخستین مراکز آموزشی می رود و با ثبت تجربیات و خاطرات بانیان آموزش به این امر می پردازند .آنچه در این موضوع میتواند مورد بررسی جدی قرار گیرد بحث مکتب خانه ها و نحوه آموزش،.تاسیس مدارس نوین و دانشگاهها می باشد.شهر سبزوار بواسطه وجود مدارس علمیه[79] می تواند گزینه مناسبی برای پرداختن به این مقوله باشد.اولین مدارس نوین در سبزوار و عکس العمل مردم نسبت به این موضوع میتواند به سطح فرهنگی جامعه آن زمان اشاره داشته باشد.

ج:تاریخ شفاهی وقایع

 بررسی وقایع و اتفاقات از زبان شاهدان عینی وقایع موجب می شود تا به مقوله های جدید و اسناد جدیدی دست یابیم.آنچه موجب میشود تا به این موضوع به طور جدی پرداخته شود عدم دسترسی محقق به اسناد بایگانی ها میباشد .محقق تاریخ شفاهی با ضبط خاطرات وقایع پیرامون به اطلاعات ذیقیمتی دست پیدا میکند .مهمترین موضوعات در زمینه عبارتند از جمع آوری خاطرات شهریور 1320 شهر سبزوار و وضعیت سیاسی ،اجتماعی-فرهنگی این شهر مقارن شهریور 1320[80] .از دیگر موضوعاتی که مورد توجه میباشد بحث احزاب و مسئله کودتای 28مرداد در شهر سبزوار می باشد که از طریق مصاحبه با شخصیتهای محوری در این موضوع میتوان به نتایج جالبی دست پیدا کرد.علاوه بر آن موضوع انقلاب اسلامی در سبزوار و مجاهدتهای انقلابیون سبزوار از زوایای مختلف میتواند مورد تحلیل واقع شود.نقش گروههای مختلف همچون معلمان ،دانشجویان ،طلاب و کارگران[81] میتواند موضوعات جدیدی برای محققان تاریخ شفاهی باشد.جنگ تحمیلی هم بعنوان یکی از مباحث تاریخ شفاهی میباشد .به طور قطع یقین جمع آوری خاطرات رزمندگان و آزادگان و جانبازان می تواند به گوشه ای از تاریخ شفاهی شهر سبزوار در انقلاب اشاره داشته باشد.قطعا اگر در حال حاضر به این موضوعات پرداخته نشود در آینده جزءفرصتهای از دست رفته و فرصت سوزی می توان نام برد.

د:تاریخ شفاهی وموضوعات اجتماعی

در حوزه تاریخ اجتماعی بخصوص از زاویه دید تاریخ شفاهی تا کنون چندان پرداخته نشده.ورد به مقوله میتواند زوایای جدیدی در مقابل محققان قرار دهد.اصولا نگاهی که تاریخ شفاهی به مسائل اجتماعی دارد بیشتر جنبه مستند دارد .موضوعاتی چون آداب و رسوم که در عصر جدید روبه فراموشی یا تغییرات شگرف هستند این موضوع می تواند بعنوان یکی از مداخل تاریخ شفاهی سبزوار مورد تاکید محققان باشد.علاوه بر آن مسائلی چون وضعیت شعرو شاعری در سبزوار ،تاریخ شفاهی مطبوعات و تئاتر،ورزش و...در سبزواراز جمله موضوعاتی است که قابلیت تحقیق در حیطه تاریخ شفاهی می باشد.

چنین به نظر میرسد .اگر خواسته باشیم موضوع تاریخ شفاهی به صورت جدی در شهری چون سبزوار عملی کنیم با چند راهکار می توان به نتیجه مطلوبی رسید

1-    نقش مدارس درگسترش تاریخ شفاهی[82]

 این شیوه تحقیق موجب می شود تا دانش آموزان نسبت به درس تاریخ علاقمند شده و نسبت به این درس بی تفاوت نباشند .و با انجام مصاحبه با بزرگان فامیل به شجره نامه خانوادگی شان دست یابند.انجام مصاحبه های هدفمند بخصوص همراه با آموزش در مدارس می تواند بعنوان یک متد آموزش مورد کاربرد واقع شود.

2-    تاسیس مرکز تاریخ شفاهی با هدف انجام تحقیقات میدانی و مصاحبه های سودمند

درشهرهایی همچون سبزوار می تواند نقطه شروعی برای مطالعات شهری باشد که از این رهیافت میتوان به زوایای مختلف تاریخ سیاسی –اجتماعی و فرهنگی دست یافت.

نتیجه گیری

اطلاعات به دست آمده چه ارزشی دارد و کاربرد آن چیست؟

در یک جمعبندی از مبحث فوق باید گفت:پرداختن به تاریخ شفاهی هر چند دارای مشکلاتی است ولیکن با مراحل آماده سازی مصاحبه های انجام شده و تهیه پایگاههای اطلاعاتی زمینه تحقیق و پژوهش برای محققان فراهم میشود.ارزش اطلاعات بدست آمده را فقط یک محقق میتواند ارزیابی کند ولی کاربرد این اطلاعات میتواند در بخشهای رسانه ای ومجلات تخصصی و تحقیقات تاریخی مورد توجه واقع شود.به هر حال با توجه به رشد شهرنشینی و تغییرو تحولات صنعتی پرداختن به تاریخ به صورت جدی امری اساسی است که یکی از راههای ثبت تاریخ میتواند در محور تاریخ شفاهی بیان شود.

[3] -گلشن روغنی ،جعفر:"مصاحبه ،عاملی برای برقراری پیوند میان تاریخ و روان شناسی از رهگذر مکتب تاریخ نگاری آنال" .مصاحبه در تاریخ شفاهی مجموعه مقالات چهارمین نشست تخصصی تاریخ شفاهی (6و7 اسفند ماه 1386).تهران ،سوره مهر،1388 ص251 همچنین خلیلی،نسیم:نقش تاریخ شفاهی در تاریخنگاری. مجموعه مقالات نخستین همایش تاریخ شفاهی تهران شانزدهم اسفندماه 1385.ص196

[4] آذری خاکستر،غلامرضا:مسائل اساسی در تاریخ شفاهی ایران.مجله تاریخ پژوهی سال هفتم شماره 22و 23،ص145

[5] -روایت شیوه اصلی است که از طریق آن انسانها تجربه های خود را درون رشته رخدادهایی که از نظر زمانی پر معنا و با اهمیت هستند ،سامان می دهند....انسان ها می توانند جهان را در قالب روایت درک کنند و می توانند در قالب روایت ،درباره جهان بگویند.کاموس ،مهدی :مفهوم و ماهیت مصاحبه در تاریخ شفاهی . مجموعه مقالات چهارمین نشست تخصصی تاریخ شفاهی (6و7 اسفند ماه 1386).تهران ،سوره مهر،1388.ص28

[6] -جهت اطلاع بیشتر در ارتباط با تاریخ شفاهی و تحقیقات تاریخی بنگرید به مقاله  طلایی،زهرا:نگاهی به میزان بهره گیری از تاریخ شفاهی در تاریخ نگاری معاصر. مجموعه مقالات نخستین همایش تاریخ شفاهی(تهران ،سازمان اسناد و کتابخانه ملی ,1387)ص229تا238

[7] -پدرسون،آن: نگهداری اسناد،ترجمه رضا مهاجر ،(تهران ،سازمان اسنادملی،1380)،ص382

[8] -آذری خاکستر,غلامرضا:"مسائل اساسی در تاریخ شفاهی ایران".مجموعه مقالات نخستین همایش تاریخ شفاهی(تهران ،سازمان اسناد و کتابخانه ملی ,1387)ص173

[9] -این انجمن در سال 1966 با هدف تهیه قوانین و استانداردهای تاریخ شفاهی تاسیس شده است.

[10] کاموس ،مهدی:"مفهوم و ماهیت مصاحبه در تاریخ شفاهی".مصاحبه در تاریخ شفاهی مجموعه مقالات چهارمین نشست تخصصی تاریخ شفاهی (6و7 اسفند ماه 1386).تهران ،سوره مهر،1388.ص24

[11] -مجموعه مقالات نخستین همایش تاریخ شفاهی تهران شانزدهم اسفندماه 1385.(تهران سازمان اسناد و کتابخانه ملی،1387)ص1

[12] -حسن آبادی ،ابوالفضل:تاریخ شفاهی در ایران(مشهد ،سازمان کتابخانه ها موزه هاو مدیریت اسناد آستان قدس رضوی،1385)ص24

[13] -رسولی پور،مرتضی:تاریخ شفاهی؛زاویه ایرانی .کتاب  هفته شماره 130،پنجشنبه 12مهر 1382،ص10

[14] -خلیلی،نسیم:نقش تاریخ شفاهی در تاریخنگاری. مجموعه مقالات نخستین همایش تاریخ شفاهی تهران شانزدهم اسفندماه 1385.ص193

[15] -حسن آبادی،ابوالفضل:نقش دانشگاهها در گسترش تاریخ شفاهی. . مجموعه مقالات نخستین همایش تاریخ شفاهی تهران شانزدهم اسفندماه 1385.ص205

-[16] http://www.irdc.ir/fa/books/oral history/default.aspx

 تعدادی از کتابهای منتشر شده مرکز اسناد انقلاب اسلامی در این پایگاه معرفی شده اند.

[17] -   http://www .nlai.ir/default.apx?tabid=394

 درسایت سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران گزیده ای از فیلمهای آرشیو تاریخ شفاهی و برخی از مصاحبه های این سازمان در اختیار علاقمندان است.

[18] http://www .iichs.org/ -

برخی از مصاحبه های تاریخ شفاهی موسسه مطالعات تاریخ معاصر در این پایگاه در اختیار محققان می باشد.

[19] - http://www .aqlibrary.ir

پایگاه اطلاع رسانی سازمان کتابخانه هاو موزه ها و مدیریت اسناد آستان قدس رضوی در بخش تاریخ شفاهی به فعالیتهای این آرشیو و گزارشهایی از مصاحبه های انجام شده در دسترس عموم می باشد.

[20] - پروژه تاریخ شفاهی ایران توسط دانشگاه هاروارد از سال 1360آغاز شده و پس از 6سال با بودجه 600هزار دلار بیش از 900ساعت مصاحبه با 150تن از رجال وشخصیتهای دوره پهلوی ضبط نموده است .خاطرات ایرج اسکندری ،ص 16  

[21] -http://www.iranin-l-o-history.com

[22] http://www .fis-iran.org/oral history – از جمله سایتهایی که در زمینه تاریخ شفاهی مصاحبه های متنوعی با رجال و شخصیتهای علمی و سیاسی انجام داده .محققین می تواننداز متن مصاحبه ها و صدای مصاحبه شوندگان هم استفاده کنند.

[24] - در ایران هیچ انجمنی در این زمینه به صورت رسمی وجود ندارد .هر چند محققان تاریخ شفاهی در صدد هستند تا انجمن تاریخ شفاهی ایران را تاسیس نمایند .

[25] http://www .dickinson.edu/organizations/oha -

[26] http://www .filo.arlinstitutos/ravignani/historal/ioha.htm -

[27] http://www.ncf.carleton.ca/oral-history/  -

[28] http://www .baylor.edu/~toha -

[29] -http://www.unm.edu/~unmarcho/oralhist.html

[30] - به جز دانشگاه اصفهان .هیچ یک از دانشگاههای ایران در زمینه تاریخ شفاهی به صورت رسمی فعالیتی نداشته اند.هر چند تلاش میشود تا در دانشگاهها به این امر پرداخته شود.

[31] http://www .columbia.edu/cu/libraries/indiv/oral -

[32] http://www .baylor.edu/oral-history/ -

[33] http://www .indiana.edu~ohrc/ -

[34] http://www .library.ucla.edu/libraies/special/ohp/ohporg.htm -

[35] http://www.lib.berkeley.edu/banc/roho  -

[36] History.unconn.edu/http://www.oral history -

[37] http://www.clas.ufl.edu/history/oral

[38] -خوشبختانه در ایران سه کتابخانه اقدام به تاسیس تاریخ شفاهی نموده اند .کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی،کتابخانه ملی و کتابخانه مجلس

[39] - http://www.natlib.gort.n2/public/virtual-tour/oral-history.html

[40] -برخی از کتابها در زمینه تاریخ شفاهی عبارتند از:

doing oral history:donalda.ritchie

 oral history aniner disciplinary anthology: davidk.dunaway-willak.baum

the voice of the past oral history:paul thompson

[41] - اولین کتاب منتشر شده در زمینه مبانی تاریخ شفاهی تاریخ شفاهی در ایران تالیف ابوالفضل حسن آبادی (مشهد ،سازمان کتابخانه ها موزه هاو مدیریت اسناد آستان قدس رضوی،1385)همچنین دو جلد مجموعه مقاله مصاحبه در تاریخ شفاهی مجموعه مقالات چهارمین نشست تخصصی تاریخ شفاهی (6و7 اسفند ماه 1386).تهران ،سوره مهر،1388 و مجموعه مقالات نخستین همایش تاریخ شفاهی تهران شانزدهم اسفندماه 1385

[42] -http://www.oral-history.ir/

[43] - Azari.blogfa.comوبلاگ تخصصی تاریخ شفاهی

[44] - اولین همایش تاریخ شفاهی در اسفند 1385 در گنجینه اسناد کتابخانه ملی با سخنرانی تعدادی از محققان این شیوه برگزار شد که حاصل این همایش چاپ و انتشار کتاب مجموعه مقالات نخستین همایش تاریخ شفاهی در سال 1387 می باشد.علاوه برآن چهارمین نشست تخصصی تاریخ شفاهی با موضوع مصاحبه در تاریخ شفاهی با استقبال علاقمندان تاریخ شفاهی در اسفند 1386 در حوزه هنری برگزار شد که چاپ 40 مقاله تخصصی در کتاب مصاحبه در تاریخ شفاهی از نتایج آن نشست بود.بعد از آن نشست های تخصصی تاریخ شفاهی در اسفند 1387 در مشهد سازمان کتابخانه ها و موزه ها و مدیریت اسناد آستان قدس رضوی با محور موضوع یابی مطالعات شهری با سخنرانی ده نفر از کارشناسان برگزار شد. و آبان ماه 1388 دانشگاه اصفهان ششمین نشست با موضوع آموزش برگزار نمود.

[45] -مر کز اسناد انقلاب اسلامی با چاپ و اتشار خاطرات انقلابیون بخصوص شخصیتهای سیاسی نقش ارزنده ای داشته است ضمن اینکه موسسه مطالعات تاریخی هم تا کنون مصاحبه هایی با نخبگان سیاسی قبل از انقلاب انجام داده است.

[46] نورائی ،مرتضی:درآمدی بر پاره ای مشکلات نظری و کارکردی تاریخ شفاهی.گنجینه اسناد،سال شانزدهم ،دفتر چهارم،زمستان 1385.ص159

[47] نیک نفس،شقیقه:شیوه نامه تاریخ شفاهی .گنجینه اسناد،سال شانزدهم ،دفتر چهارم،زمستان 1385.ص173

[48] حسن آبادی ،ابوالفضل:تاریخ شفاهی در ایران(مشهد سازمان کتابخانه ها و موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی،1385)ص29

[49] حسن آبادی ،ابوالفضل: پیاده سازی و ویرایش در تاریخ شفاهی. کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، اسفند 1386

[50] نیک نفس،شقیقه: تاریخ شفاهی.ماهنامه فرهنگی تحلیلی سوره شماره 36

[51] آذری خاکستر،غلامرضا:مصاحبه با دکتر تورج دریایی .مجله تاریخ پژوهی ،شماره 24-25،ص115

[52] -آذری خاکستر،غلامرضا:راویان بی ادعا. مصاحبه در تاریخ شفاهی مجموعه مقالات چهارمین نشست تخصصی تاریخ شفاهی (6و7 اسفند ماه 1386).تهران ،سوره مهر،1388.ص439

[53] عنوان «پست مدرنیست » به شماری از نویسندگان و فلاسفه عمدتا فرانسوی و آمریکایی و ... اطلاق شده است که البته همواره با رضایت و پذیرش خودآنان همراه نبوده است . ازجمله می توان به « اصحاب اربعه ی پاریسی فوکو ، دریدا ،لیوتار و بودریا » ، فرانتس کافکا، مارگریت دوراس ، چارلزجنکز ، پری اندرسون و نویسنده ی نئو پراگماتیست آمریکایی ریچارد رورتی اشاره کرد . اگر چه افرادی نظیر «برمن » ، اندرسون یا جیمسون خود را به هیچ وجه پست مدرن نمی دانند ، یا نویسندگان فمینیستی چون ژانت ولف و سابینالا ویبند داعیه تفکرات پست مدرن را سر دادند ؛ لیکن در هر حال عنوان « پست مدرن » شمار متنوع ، گسترده و بعضا متضادی از نویسندگان و متفکران را مشمول خود ساخته است . بابایی پرویز : مکتب های فلسفی از دوران باستان تا امروز (تهران ، نگاه ،1386.)ص 788.همچنین مقاله رضوی ،سید ابوالفضل:داده های حاصل از مصاحبه ،تاریخ یا تاریخنگاری مصاحبه در تاریخ شفاهی مجموعه مقالات چهارمین نشست تخصصی تاریخ شفاهی (6و7 اسفند ماه 1386).تهران ،سوره مهر،1388.ص89تا94

همچنین جهت اطلاع بیشتر راجع به مفهوم پست مدرنیسم رجوع شود به کتابهایی چون:

آپیگنانس  ریچارد : پست مدرنیسم (قدم اول ) ، ترجمه فاطمه جلالی سعادت (تهران ، نشروپژوهش شیرازه ،1380)

جنسن آنتونی اف : پست مدرنیسم ، هنر پست مدرن – ترجمه مجید گودرزی ،( ،تهران ، 1381)

مری روسنائو پائولین : پست مدرنیسم و علوم اجتماعی – ترجمه : محمد حسین کاظم زاده ( تهران، آتیه ،1380)

[54]  مقاله تاریخ شفاهی: تروُر لومیس Trevor Loomis ،مترجم: کامران عاروان، فصلنامه تخصصی، نامه تاریخ پژوهان. به نقل از مجله الکترونیکی دوران

[55] -رضوی سید ابوالفضل: اهمیت و جایگاه رویکرد شفاهی در مطالعات تاریخی. کتاب ماه تاریخ و جغرافیا.اسفند 1386

[56] طرح تاریخ شفاهی پزشکی مشهد از اردبیهشت ماه 1384 توسط نگارنده آغاز شد و در آبان ماه 1385 به پایان رسید .در این طرح  سعی و تلاش در این راستا بود با پزشکان مطرح شهر مشهدمصاحبه شود تا  تاریخ شفاهی پزشکی مشهد تدوین شود. در مجموع بیش از 80 جلسه مصاحبه با  20 تن از پزشکان مشهد انجام شد که در نهایت بیش از 00 1ساعت مصاحبه انجام شده است.

[57] -طرح تاریخ شفاهی جذام ازپائیز 1385 در دستور کار آرشیو تاریخ شفاهی قرار گرفت که حاصل آن 9 مورد مصاحبه به مدت 9ساعت دو جلسه تصویربرداری و تهیه 60قطعه عکس در این مورد بوده است.

[58] این پروژه از بهمن ماه 1383 شروع و با انجام 170جلسه مصاحبه با 90نفر از فرهنگیان شاخص و برجسته شهر مشهد به مدت 200 ساعت پس از یک سال در دی ماه 1384 به پایان رسید.

[59] - این طرح طی سالهای 1384-1385 در آرشیو تاریخ شفاهی آستان قدس رضوی انجام شده است با 31 نفر از کارشناسان و روزنامه نگاران قدیمی شهر مشهد به گفتگو پرداخته شده است که حاصل آن ضبط106ساعت مصاحبه در 85جلسه می باشد.نظرزاده ،محمد:معرفی آرشیو تاریخ شفاهی سازمان کتابخانه ها،موزه هاو مرکز اسناد آستان قدس رضوی.مجله تاریخ پژوهی سال یازدهم-بهار و تابستان 1388.شماره 38و39 ص167

[60] - تاریخ شفاهی هویزه یکی از موضوعات مورد توجه آرشیو تاریخ شفاهی آستان قدس رضوی طی  سالهای 1386 تا 1388 بوده است. در این طرح تلاش شده است تا  از طریق مصاحبه با مسئولان ،مهندسان و کارگرانی که در هویزه مشغول کاربوده اند به ضبط خاطرات و مشکلاتی که در طی بازسازی هویزه داشتند پرداخته شود.

[61] - یکی از طرح های مصوب بخش تاریخ شفاهی آستان قدس رضوی می باشد که با 14نفر از مسئولین مدارس علمیه بانوان  در 57 جلسه حدود 60 ساعت مصاحبه انجام شده است

[62] - تاریخ شفاهی شهریور 1320مشهد با هدف ثبت وقایع شهریور از زبان شاهدان این رویداد عظیم از مهرماه 1383توسط نگارنده در بخش آرشیو تاریخ شفاهی آستان قدس رضوی شروع شد با توجه به اینکه بیش از نیم قرن از این ماجرا می گذشت ولی مصاحبه های قابل توجه ای انجام شده است.

[63] -از ابتدای تاسیس آرشیو تاریخ شفاهی آستان قدس رضوی تا سال 1387 با 80نفر از مطلعین و معمرین شهرمشهد در مورد مشهد قدیم و محلات آن 65جلسه مصاحبه در 56ساعت انجام شده است.

[64] تاریخ شفاهی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی از جمله این پروژه ها می باشد.اگر چه در خصوص این پروژه مصاحبه های پراکنده ای به مدت 15ساعت با رئسا وکارمندان کتابحانه درسال های 77و78انجام شده بود. اما به طور جدی و در قالب پروژه این مصاحبه ها از ابتدای سال 1384 شروع و در خرداد1385 پایان یافت.در طی این چند سال با اکثرباز نشتگان تکمیل کننده پروژه اعم از مسؤلین، کارمندان، مأموران و خدمتکاران 75 جلسه مصاحبه با 57 نفر به مدت 100 ساعت انجام شد. نظرزاده ،محمد:اهمیت تاریخ شفاهی در مستند سازی تاریخچه مؤسسات تمدنی(مطالعه موردی: کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی)   سخنرانی در پنجمین نشست تخصصی تاریخ شفاهی

[65] -یکی از طرح های تاریخ شفاهی آرشیو تاریخ شفاهی سازمان کتابخانه های آستان قدس رضوی اختصاص به تاریخ شفاهی اماکن متبرکه حرم رضوی داشت. سابقه تاریخی و نحوه شکل گیری این مجموعه ها سبب می شود تا با رویکرد به گذشته آن به مسائل پیچیده معماری اسلامی پی ببریم.شکل گیری هنر اسلامی نتایج زحمات هنرمندانی است که قرن ها تلاش نوده اند تا این هنر به نسل های بعدی منتقل شده و هر هنرمندی با تکمیل این هنر توانسته است هویت تاریخی این هنر را حفظ نماید در صده اخیر تغییر و تحولات بافت حرم مطهر و  گسترش اماکن باعث شده تا تاریخ شفاهی با آگاهی از هویت تاریخی اماکن به ثبت و ضبط خاطرات هنرمندانی پرداخته است که روزگاری با  کوشش و زحمات فراوانی راز هنرمندی گذشتگان را درک کرده و با درایت  به این مسئله در فضاهای موجود هنر نمایی کرده. آذری خاکستر ،غلامرضا: نقش تاریخ شفاهی در حفظ هویت تاریخی اماکن مذهبی(مطالعه موردی: حرم مطهر امام رضا (ع) )  .ارائه شده بصورت سخنرانی در پنجمین نشست تخصصی تاریخ شفاهی مشهد اسفند 1387     

[66] -خواجه ابوالفضل محمد بن حسین بیهقی دبیر مولف تاریخ بیهقی در سال 385ه ق در روستای حارث آباد ،بیق به دنیا آمد .ابتدا در سبزوار و سپس در نیشابور به تحصیل مشغول می شود.در 27سالگی به خدمت دیوان رسالت سلطان محمد غزنوی در آمده است.

[67] -برای اطلاع بیشتر راجع به این موضوع رجوع کنید به مقاله راجر سیوری:ابوالفضل بیهقی به عنوان یک تاریخنگار. یاحقی ،محمد جعفر:یادنامه ابوالفضل بیهقی.(مشهد،دانشگاه فردوسی،1388) ص657 همچنین تاریخ شفاهی و شفاهی نگاری بیهقی به قلم ابوالفضل حسن آبادی .کتاب ماه تاریخ و جغرافیا و یا سایت تاریخ شفاهی به آدرس اینترنتیhttp://www.oral-history.ir/

[68] -بیهقی،ابوالفضل محمد بن حسین:تاریخ بیهقی.تصحیح دکتر علی اکبر فیاض.به اهتمام دکتر محمد جعفر یاحقی(مشهد ،دانشگاه فردوسی،1383)ص392

[69] - بیهقی،ابوالفضل محمد بن حسین:تاریخ بیهقی.تصحیح دکتر علی اکبر فیاض.به اهتمام دکتر محمد جعفر یاحقی.ص426

[70] - بیهقی،ابوالفضل محمد بن حسین:تاریخ بیهقی.تصحیح دکتر علی اکبر فیاض.به اهتمام دکتر محمد جعفر یاحقی.ص637

[71] -بیهقی،ابوالفضل محمد بن حسین:تاریخ بیهقی.تصحیح دکتر علی اکبر فیاض.به اهتمام دکتر محمد جعفر یاحقی.ص638

[72] -یاحقی ،محمد جعفر:یادنامه ابوالفضل بیهقی.(مشهد،دانشگاه فردوسی،1388)ص591

[73] -مولف تقویم البلدان،حدود العالم من المشرق الی المغرب،مسالک و ممالک  و اشکال العالم که مربوط به قرن چهارم تا هشتم هجری می باشند از سبزوار نام برده اند.

      -    ابوالفداء:تقویم البلدان.ترجمه عبدالمحمد آیتی(تهران ،بنیاد فرهنگ ایران،1349)ص509

-          حدود العالم من المشرق الی المغرب :به کوشش منوچهر ستوده (تهران ،دانشگاه تهران،1340)ص89

-          اصطخری،ابواسحق ابراهیم:مسالک و ممالک(تهران،بنگاه ترجمه و نشر کتاب،1347)ص205

-          جیهانی،ابوالقاسم بن احمد:اشکال العالم(مشهد،به نشر،1368)ص174

[74] - نمونه ای از سفرنامه هایی که اشاره به این شهر دارند عبارتند از:

-  ابن حوقل :سفرنامه ،ترجمه جعفر شعار (تهران،امیرکبیر ،1366)

- الهوردیان طوسی،حسن:سفر به خراسان(کتابکده ،1371)

[75] -جهت مطالعه بیشتر در این موضوع  رجوع شود به مقاله مسعودی نژاد ،رضا :تاریخ شفاهی و مطالعات شهری . مجموعه مقالات نخستین همایش تاریخ شفاهی تهران شانزدهم اسفندماه 1385.ص141

[76] آذری خاکستر ،غلامرضا:موانع آموزشی از منظر روایتهای تاریخ شفاهی.مقاله ارائه شده بصورت سخنرانی در ششمین نشست تخصصی تاریخ شفاهی با موضوع آموزش.اصفهان 19آبان ماه 1388

[77] -آموزش مکتبخانه ای یکی از شیوه سنتی بوده است که با تاسیس مدارس نوین .آموزش مکتبخانه ای کنار گذاشته شد.جهت اطلاع بیشتر در این موضوع بنگرید به جدیدترین کتاب منتشر شده در این زمینه با عنوان تاریخچه مکتبخانه ها و مدارس قدیم آستان قدس رضوی با تکیه بر اسناد .فاطمه جهانپور(مشهد ،سازمان کتابخانه ها ،موزه ها،مدیریت اسناد آستان قدس رضوی ،1387)

[78] -یکی از جامع ترین کتابها در این زمینه کتاب متولی حقیقی ،یوسف:تاریخچه آموزش و پرورش نوین خراساناز آغاز تا انقلاب اسلامی(مشهد ،مرندیز،1384)

[79] -مدرسه علمیه فخریه،مدرسه علمیه فصیحیه،مدرسه علمیه شریعتمدار،مکتب نرجس ،از جمله مدارس علمیه سبزوار می باشند .جهت اطلاع بیشتر رجوع شود به .احمدی،محمد ابراهیم:سیمای سبزوار سرزمین سربداران(قم،نبوغ،1375)ص64-67

[80] -این موضوع در آرشیو تاریخ شفاهی مدیریت اسناد آستان قدس رضوی انجام شده است مصاحبه با تعدادی از شاهدان وقایع شهریور 1320 طرح تاریخ شفاهی شهریور 20 با 15نفر از افرادی که حوادث شهریور 1320 به خاطر داشتند مصاحبه انجام دادیم با افرادی چون افسر ارتش ، عضو حزب ایران، تلگرافچی باجگیران ، بازاری ،کارمند استانداری، دستگیرشده توسط روسها وانتقال به عشق آباد ، از نیروهای صولت السلطنه،راننده حمل مهمات برای روسها و....مصاحبه شده است .در این پروژه فقط عده اندکی به خاطر ترس از گذشته حاضر به مصاحبه نشدند وعد های هم حواس پرتی را بهانه می کردندکه به علت کهولت سن بسیاری از خاطرات فراموش کرده اند.

[81] - آذری خاکستر،غلامرضا :اهمیت تاریخ شفاهی در تاریخنگاری انقلاب اسلامی.مقاله ارائه شده درهمایش تاریخنگاری انقلاب اسلامی(.تهران، اردبیهشت 1388،خانه کتاب)

[82] -حسن آبادی ،ابوالفضل:تاریخ شفاهی در مدارس.مقاله ارائه شده به صورت سخنرانی در ششمین نشست تخصصی تاریخ شفاهی .اصفهان 19آبان ماه 1388