تاریخ؛ آموزشی برای آموزگاران (بررسی تازه‌ترین دستاورد‌های آموزش تاریخ در دو کتاب)

مرضیه سلیمانی

■ Teaching History at University : Enhancing Learning and Understanding

■ Author: Alan Booth

■ Publisher: Rutledge; Paper back: 224 pp.; Language: English

 ■ Learning to Teach History in the Primary school (Creative Teaching)

■ Author: R Turner - Bisset

■ Publisher: David Fulton Publish; Paper back: 192 pp.; Language: English

فلسفه­ی آموزش تاریخ، اگرچه ظاهراً در حاشیه­ی موضوع اصلی و فرع بر محتوا و هدف است، در تعیین اهداف و تأمین برنامه‌های درسی نقشی محوری را برعهده دارد. شیوه­ی تنظیم مطالب، گزینش دروس، انتخاب روش تدریس و بازآموزيِ مدرّس درس تاریخ همگی بر شالوده­ی همین فلسفه استوارند. آیا فلسفه و هدف آموزش درس تاریخ، ایجاد و یا تقویت انگیزه‌های ملی است؟ آیا در این درس بر گرایشات مذهبی تأکید می‌شود؟ و یا تنها با قرار دادنِ فردِ یادگیرنده (دانش‌آموز یا دانشجو) در جریانِ روشِ نقد تاریخی، با تولید و یا پرورشِ ذهن‌های منتقد و خلاق، نتیجه‌گیری و قضاوت، برعهده­ی خودِ او گذاشته می‌شود؟ طبیعی است که دستیابی به هرکدام از این اهداف، مستلزم گونه‌ای برنامه‌ریزی و تنظیم مطالب است. اما هرچه هست، با آکندن کتاب‌های تاریخی از مطالب پرحجم و موظف ساختنِ نوآموز به حفظ همه­ی آن‌ها، به هیچ‌کدام از این اهداف نائل نخواهیم شد. تکیه­ی بیش از حد بر محفوظات، تبدیل کلاس درس به جلسه­ی بازجویی، عدم آموزش و یا رعایت اصولِ تفکرِ انتقادی، نتیجه‌ای نخواهد داشت الّا منفعل شدنِ یادگیرنده، دلزدگی،‌ دوری از تعمیق و پرسشگری، ضعف در تجزیه و تحلیلِ اطلاعات و تکیه بر نظامِ ارزشیابی براساس نمرات که نخستین و ساده‌ترین پیامدش افت تحصیلی است.

تاریخ، آن‌گونه که در اغلب مدارس آموزش داده می‌شود، تنها سلسله‌ای از رویداد‌ها نیست. تاریخ، تحلیل علل وقوع آن رخداد‌ها براساس رابطه­ی علّت و معلولی است. متأسفانه کلاس‌های درسِ تاریخِ مدارس، غالباً، به جلسات سخنرانی تک‌نفره­ی معلم تبدیل شده و دانش‌آموز تنها آن چیزی را بازمی‌گوید که معلم و یا نظام آموزشی از وی انتظار دارند. بدین‌ترتیب، دانش‌آموزان آماده­ی برآورده کردنِ توقعات معلم‌هایند بدون این‌که اندک خلاقیتی از خود نشان دهند و بدون آن که بدانند در خلال برشی از تاریخ، اگر مثلاً فلان شخصیت تاریخی بودند، چه می‌‌کردند؟ برای پاسخ بدین سؤال، آن‌ها نیازمند تحقیق و جمع‌آوری اطلاعاتند و چه بسا در پایانِ این پروسه به پاسخ‌هایی دست یابند که کاملاً با خواستِ معلم در تضاد باشد.

نمونه­ی بسیار روشنگر و موفقِ آموزش تاریخ، شیوه­ی فرانسوی‌ها برای این کار است. در فرانسه پرداختن به چگونگی (How) و چرایی (Why) یک جریان تاریخی، شیوه­ی حاکم بر تدریس و آموزش تاریخ است و بر سه عنصر تأکید می‌شود: اول ـ کرونولوژی با استفاده از جداول و نمودارهای تاریخ‌نگارانه که می‌شود آن را همه جاوید و همه از آن استفاده می‌کنند. دوم ـ قرار دادنِ حوادث تاریخ در یک بستر بزرگ‌تر و سوم ـ تقسیمِ تاریخ فرانسه به دوران قبل از انقلاب و بعد از انقلاب است را نشان دهند که تفاوت‌های قبل و بعد از انقلاب چیست.[1]

البته در کشورهایی مثل امریکا، ژاپن و ایران، این شیوه حاکم نیست. گاه بر رویکرد کرونولوژیک تأکید می‌شود، گاه تنها چیستی رویدادها (what) مورد توجه قرار می‌گیرد و گاه ـ با برجسته‌سازی‌های عمدتاً سیاسی و یا اقتصادی ـ تنها بر وجوهِ بد گذشته و ایده‌ال بودنِ حال صحه گذاشته می‌شود تا وضع موجود توجیه شود. امروزه جوامعِ فرهنگی پیشرفته­ی دنیا با تکیه بر سه اسلوب به تدریس مدرن تاریخ روی آورده‌اند. این سه شیوه به‌طور خلاصه عبارتند از:

1ـ نقش بازی کردن (Role Play Game). در این شیوه معلم و شاگرد با بازسازی حوادث تاریخی، و مطالعه­ی سرگذشتِ یک قهرمان ـ یا ضدِ قهرمانِ ـ تاریخی به جای او تصمیم می‌گیرند.

2ـ شبیه‌سازی (Simulation). در این‌جا هر دوره یا رویداد تاریخی به شکل فیلم، کارتون و عمدتاً بازی کامپیوتری شبیه‌سازی شده است. در مورد اخیر، دانش‌آموزان به جايِ شخصیتِ داستان، یا رهبر، رئیس جمهور، بنیانگذار یک تمدن و ... به ایفای نقش پرداخته و به‌جای او تصمیم می‌گیرد.

3ـ پژوهه‌گویی (conference). تعیینِ یک موضوع توسط معلم و با دخالتِ مستقیم دانش‌آموز و ارایه نتیجه­ی تحقیقات در کلاس. در این شیوه، پرسشگری و اظهارنظر دیگر دانش‌آمزوان الزامی است.

در خصوص آموزش تاریخ در نظام‌های آموزشی مختلف دنیا، کتاب‌های بسیاری منتشر شده است. از «آموزش تاریخ در مقطع دبستان و راهنمایی» هنری جانسون که در 1925 منتشر شده تا «آموزش تاریخ در مدارس» اثر فدریک روبرتس ورتنس (1935)؛ «درباره­ی آموزش تاریخ در دانشگاه‌ها»، ارل ری بِک (1966)؛ «مدل‌های آموزش تاریخ در مدارس راهنمایی» برایان گاردی و ماری کروگ (1977)؛ تا کتاب‌های جدید‌تری مثل کتاب هیلاری کوپر (2000) با نامِ «آموزش تاریخ در مدارس ابتدایی» و یا کتابِ پت هودیس (2008) با همین نام، تنها نمونه‌های محدودی در این زمینه‌اند و در کنار نشریات معتبری مثل «مجله­ی آموزش تاریخ» که از قدمت و اعتبار ویژه‌ای برخوردار است و توسط دانشگاه دولتی امپوریا با چاپ می‌رسد، به‌کار آموزش تاریخ مشغولند.

همان‌گونه که پیشتر گفته شد، میزان و کیفیت کتاب‌های منتشر شده در این زمینه بسیار زیاد است، اما انتشارات معتبر را تلج در سال‌های اخیر اقدام به چاپ کتابی کرده است که به گواهی منتقدان و به شهادتِ فصولِ آن از استحکام و اعتبار بالایی برخوردار بوده و مورد توجه محافل آکادمیک جهان واقع شده است. این کتاب با نامِ «آموزش تاریخ در دانشگاه» و با عنوانِ فرعيِ «افزایش درک و یادگیری» توسط الن بوث نوشته شده است.

آلن بوث که پیش از این کتاب معتبر و معروفِ «تمرین / آموزشِ آموزشِ تاریخ در دانشگاه» را ـ به همراهمی پاول هایلند ـ ویرایش کرده (مک میلان، 2000)، نویسنده­ی مقالات علمی پر تعدادی در نشریات گوناگون و ارایه‌کننده­ی سخنرانی‌های معتبر در کنفرانس‌ها و محافل علمی است. که از آن جمله «آموزش تاریخ در آموزش عالی» / انستیتو پژوهش‌های تاریخی بریتانیا در کنفرانس ملی تعلیم و تربیت (2005)، «توسعه­ی دانش پژوهی در آموزش و یادگیری تاریخ» / نشریه­ی هنر و علوم انسانی در آموزش عالی (2004)، «یادگیری تاریخ: افزایش مهارت‌های دانش‌آموزان در انتقال به دانشگاه» (2002)، و ... حایز اهمیتند. بوث دانش آموخته­ی تاریخ و متخصص تاریخِ اجتماعی و فرهنگيِ قرن هجدهم و اوایل قرن نوزدهم است. اما عمده­ی تمرکز خود را بر مبحث آموزش تاریخ متمرکز کرده و بدین خاطر جوایز متعددی هم دریافت کرده است. وی از سال 1996 تا سال 2000 معاونِ مرکز آموزش تاریخِ انگلستان بود و از 2000 تا 2007 معاونِ بخش تاریخ در مرکز دانگشاهيِ تاریخ، آثار کلاسیک و باستان‌شناسی. هم‌چنین از سال 2006 بدینسو عضو گروهِ کاريِ بازاندیشی در تاریخ است که به بررسی استاندارد‌های آموزش تاریخ برای دانشجویان دوره­ی لیسانس می‌پردازد.

«آموزش تاریخ در دانشگاه» کتابی است برای اساتید تاریخ و از آنجا که توسط محقق و مؤلفی این چنین پرتجربه نوشته شده،‌ بسیار مهیج و جذاب است. موضوع، آنچنان‌که از نامش پیداست، شیوه‌های آموزش تاریخ به دانشجویان و محور آن ـ که هدف اصلی آن هم هست ـ فهم تاریخی وقایع است؛ رنگ­مایه­ی آن را نیز می‌باید تشویق و تساهل نسبت به دانشجویان دانست. این کتاب، اثری مهم، بنیادی و روشنفکرانه است که به اندازه­ی یک پژوهش تاریخی اصیل از پیچیدگی، خلاقیت و چالش­خواهی برخوردار است. کتاب نشان می‌دهد چگونه می‌توان در دانشگاه‌های سراسر جهان به گونه‌ای آموزش و یادگیری با کیفیت در زمینه­ی تاریخ دست یافت. آن گونه که خود بوث در مقدمه می‌گوید شیوه­ی کار او ترکیب تجربه، تئوری و عمل است و کلید اصلی مطالبش فهم و یادگیريِ دانشجویان و تأمل در انگارش‌ها، ارزش‌ها و آراء خودِ استاد. بوث با برگرفتن یک مقطع تاریخی، مثلاً جنگ جهانی دوم، به رویداد‌های پیرامون آن پرداخته و در خلال طرح مباحث و روابط علی و معلولی، شیوه‌های آموزشِ آن رویداد را برمی‌شمرد. او برافراد، چندان تأکیدی نمی‌کند بلکه نهضت‌ها، پدیده‌های فرهنگی و اجتماعی و فضايِ روی‌دادنِ آن حادثه­ی تاریخی مورد توجه اویند. به‌عقیده­ی بوث افزایش مهارت‌های دانشجویان، در نهایت به غنای کلِ تجربه­ی یادگیری منجر خواهد شد. او می‌گوید غالباً بین شیوه­ی تدریس و نحوه­ی یادگیری دروس تاریخ در دوره­ی پیش از دانشگاه و پس از آن، ناهمخوانی وجود دارد، یادگیريِ درک مستقل از تاریخ برای دانشجویان دشوار است، انتقال از مدرسه به دانشگاه به درستی صورت نمی‌گیرد، دانشجویان برای ارایه­ی اثار درخشان آماده نشده‌اند. تحقیقات و پروژه‌های دانشگاهی جدی نیستند و...

بوث با طراحی پرسشنامه آغاز می‌کند. پیشنهاد او طراحيِ دقیق یک پرسشنامه جهت دانشجویان جدیدالورود است. در این پرسشنامه آن‌ها در خصوص آموزشِ تاریخ، میزان اطلاعات تاریخی، نحوه­ی نگارش تحقیق و تجربیات شخصی خود اطلاعاتی ارائه می‌کنند. سپس یک گروه از اساتید با‌عنوان «گروه آموزش تاریخ» به تجزیه و تحلیل داده‌ها می‌پردازند و کاستی‌های موجود را شناسایی می‌کنند. مرحله­ی بعدی فراهم نمودن ابزارها و امکاناتِ لازم برای آموزش تاریخ است که البته غیر از پشتیبانيِ لُجستیک و بخش سخت‌افزارِ قضیه، آموزشِ خودِ اساتید را هم شامل می‌شود. متون و سرفصل‌های مورد نیاز قبلاً تهیه شده و در اختیار اساتید قرار گرفته است.

پیشنهاد دیگر بوث برای آموزش بلند‌مدت تاریخ، طراحی و تأسیس درسی به نام آموزش تاریخ است که توسط دپارتمان تاریخ هر دانشگاه در میان دروسِ ترم اولِ دانشجویان جدید‌الورود گنجانده می‌شود. سپس با راه‌اندازيِ رشته­ی آموزش تاریخ، و با هدف افزایش مهارت‌های دانشجویان، بوث چشم‌انداز آینده­ی این رشته را باز می‌نمایاند. منبع اصلی تدریس این رشته، تکیه بر اسناد است و چالش با آن دسته از پیش‌فرض‌ها که ـ به دلیل آموزش‌های قدیمی، غلط، یا ناقص ـ در ذهن دانشجویان نقش بسته، علاوه بر آن، استفاده از آثار ادبيِ تاریخی، که از نفوذ و اعتبار بالایی برخوردارند، برگزاری، سمینارهای گوناگون توسط تیمی از اساتید و دانشجویان و همایش‌های مستقیم یا اینترنتيِ مکرر از دروس و منابع دانشجویان سال اول خواهد بود.

به اعتقاد بوث دانشجویان رشته­ی تاریخ به خوردنِ غذاهای جویده و راحت عادت کرده‌اند. آن‌ها بیشتر مایلند یادگیرنده‌هایی منفعل باشند تا فعال و استعداد‌های آن‌ها گاه نیازمند آزادسازی است. تدریس تاریخ از شیوه­ی «معلم / استادمحور» باید به شیوه­ی «دانش‌آموز / دانشجومحور» بدل شود.

از میان مباحثی که بوث در خلال آن‌ها به شیوه‌های آموزش تاریخ ارجاع می‌دهد جنگ جهانی اول، جنگ جهانی دوم، ماجرای پرل هاربر، ارتش سرخ، اتحاد جماهیر شوروی، افریقای شمالی، اروپای شرقی، شرق دور، نبرد آتلانتیک، خاورمیانه، گینه­ی نو، جنگ سرد، فرانسه­ی ویشی، آسیای جنوب شرقی، وایو و جیما بیشتر مورد توجه او بوده‌اند و آن‌چنان که از همین عناوین و نیز فهرست ابتدایی کتاب پیداست، تواریخ جنگ از موضوعات مورد علاقه­ی نویسنده است. بوث برای بهبود اثر خویش از منابع و اسناد فراوانی بهره برده است مانند: «جنگ در مقابل ژاپن: ارتش امریکا در جنگ جهانی دوم» که توسط مرکز تاریخ نظامی ارتش امریکا منتشر شده، «استراتژی مدیترانه‌ای در جنگ جهانی دوم» اثر مایکل الیوت هاوارد، آثار جی. پی. هریس، سی. کی. مک دونالد و انبوهی از اسناد. هم‌چنین مایکل دی.گامبون در «بازگشت نسل بزرگ به خانه»، دیوید بلک در «ورزش، فرهنگ، سیاست و قدرت در افریقای جنوبيِ کهن و جدید»ف چارلز وایتینگ در «دیوار غرب» باب بلومنتال در «راهنمای اولیا و مربیان برای صلح و تساهل»، جرمی بلک در «درآمدی بر تاریخ نظامی جهان» و بسیاری از نویسندگان و محققان دیگر این کتاب را در زمره­ی منابع تألیف آثار خویش ذکر کرده‌اند.

«آموزش تاریخ در دانشگاه: افزایش درک و یادگیری» در چاپ اول خود دارای 224 صفحه و در چاپ‌های بعدی 300 صفحه است. این کتاب با یک مقدمه و یک فهرستِ کوته‌نوشت‌ها آغاز شده و با یک فهرست منابع برای مطالعات بیشتر و یک نمایه­ی کلی پایان می‌یابد. عناوین و یا محتوای برخی فصول نه‌گانه­ی کتاب به اختصار عبارتند از: فصل اول، سپس زمینه که سی و یک صفحه است و پس از مقدمه به زمینه‌های تاریخيِ‌ رویداد‌های مهم تاریخ و شیوه­ی کار خویش جهت آموزش می‌پردازد. همان‌گونه که پیشتر گفته شد، بوث با برگرفتن یک رویداد، ابتدا از زوایای مختلف آن را بررسی می‌کند، سپس پیش‌فرض‌های موجود در خصوص آن رویداد را باز می‌گوید و در نهایت با تکیه بر منابع و اسناد شیوه‌های تدریس این واقعه را ذکر می‌کند. فصل دوم، «نخستین حملات» که چهل و سه صفحه کتاب را به خود اختصاص داده و به نخستین حملات نظامی در دوران مدرن پرداخته است. فصول بعدی وقایع موردی و تواریخ برجسته، به ویژه جنگ‌ها و حملات نظامی مورد توجه قرار گرفته و از جمله وقایع سال‌های 1942، 1943 و 1944 هر کدام در فصلی جداگانه به تفصیل بررسی شده و فصول چهار، پنج و شش کتاب را به خود اختصاص داده است. فصل هشت کتاب به ضمایم، عکس‌ها، نقشه‌ها، تصاویر اسناد و غیره اختصاص یافته و فصل نُه بازاندیشی نام گرفته است. در این فصل با ذکر خلاصه‌ای از مطالب هر فصل، نویسنده با طرح دیدگاه‌های جدید، شیوه‌ها و نقطه‌نظراتِ کهنِ آموزش تاریخ را به چالش می‌کشد.

اگر بوث، توجه خود را به دانشجویان معطوف کرده بود، درعوض رُزی توریز بیسِت ـ استاد دانشگاه هرتفورد شاین در رشته­ی آموزش و یادگیری ـ آموزش تاریخ را از دیدگاهی دیگر واکاویده است. وی عمده­ی تمرکز خود را بر آموزش کودکانِ مدارس ابتدایی متمرکز کرده و معتقد است نسل جدید می‌باید از همین سنین تاریخ را به‌گونه‌ای صحیح بیاموزند. وی در کتاب نسبتاً جدید خود که انتشاراتِ دیوید فولتون در سال 2005 اقدام به چاپ آن کرده، آموزشِ مجدد تاریخ به معلمانِ مقطع ابتدایی را سرلوحه­ی کار خود قرار داده است. او معتقد است غالبِ معلمانِ این مقطع در خصوص تاریخ اطلاعات و تجربه­ی کمی دارند و لازم است برای آموزش تاریخ به کودکان، خود مورد بازآموزی قرار گیرند و یا با مطالعه­ی کتاب‌های آموزشی بر اطلاعات خویش بیفزایند. این کتاب، بنابر آنچه که در مقدمه آمده، راهنمای گام‌به گامِ آموزش خلاقیت، پرورش دیدگاهی منتقد، سازمان‌دهی، برنامه‌ریزی، طراحی و دستیابی به تکنیک‌های جدید آموزش تاریخ در مدارس ابتدایی است. کودکان این طیف سنّی با ذهنی که هنوز به پیش‌فرض‌ها الوده نشده، با مدرسه‌گریزی، شیطنت، عدم سرسپردگی به قالب‌های اجتماعی، و نظم ناپذیری­شان نیازمند توجهی ویژه و آموزشی مخصوصند. اما مشکل از آنجا ناشی می‌شود که معلمان ابتدایی تنها برای آموزش خواندن و نوشتن و گونه‌ای سوادِ مقدماتی پای به کلاس می‌گذارند. حال آن که ذهن خلاق کودک در پس هر پدیده‌ای یا تاریخچه­ی آن را می‌بیند یا جویای تاریخ آن است. رُزی توریز بیسِت با طرح مسائلی هم‌چون یادداشت‌ها و گزارشاتِ هدفمندِ کودکان، پداگوژی آموزش تاریخ، بازنمايِ غیرفعال، آموزش خلاق، مشکلات ادبی و بررسی برنامه­ی درسی، دوره­ی ابتدایی، آموزش معلمان را آغاز می‌کند. سپس نمونه‌های کوچک و مقطعی از تاریخ را به‌عنوان شاهد مثال‌هایی ذکر می‌کند که با بازگویی تاریخچه­ی آن‌ها علاقه به تاریخ در کودک احیا خواهد شد. مثلاً تاریخچه­ی احداث پل لندن، هم جذاب و شیرین است، هم محركِ انگیزه و فعالیت در کودکان و هم کوتاه و غیرملال‌آور. یا ذکر تاریخی کوتاه در خصوص تاریخچه­ی قوانینِ بازی‌های مورد علاقه­ی کودکان، از جمله فوتبال، قطعاً در افزایش خلاقیت، اطلاعات، شور و هیجان و اعتماد به نفس کودکان مؤثر خواهد بود.

توریز بیسِت که پیش از این و در سال 2001 کتابِ «آموزشِ تخصصی: دانش و پداگوژی برای دستیابی به تخصص» را منتشر کرده، کتاب خود را در 192 صفحه، یک درآمد، یک مقدمه، شش فصل، یک ضمیمه، یک فهرست منابع و یک نمایه ارائه کرده است.

فصل اول کتاب با نام «تجربه­ی به یاد ماندنی: آموزش و یادگیری با منابع مقدماتی» به معرفی و نحوه­ی استفاده از منابع می‌پردازد. فصل دوم یا «سفر تمام ناشدنی: تعریف منابع» به تفکیک دقیق منابع مورد نیاز و چگونگی اتکاء بر آن‌ها و اطلاع از صحت و سقط آن‌ها اختصاص دارد. «از شخصی تا محلی تا دورترها: استفاده از منابع در کلاس» همان‌گونه که از نامش پیداست، بهره‌گیری از منابع در کلاس‌هایی را آموزش می‌دهد که مستمعان آن کودکانِ کم‌حوصله و بازیگوشند. در این فصل، نویسنده­ طرز جذاب کردنِ استفاده از منابع و متناسب ساختن آن‌ها با دانش و حوصله­ی کودکان را یادآور می‌شود. فصل چهارم به مطالعه­ی موردی تاریخ مزرعه‌داری و گله‌داری و ذکر خاطراتِ کسانی می‌پردازد که به‌این کارها مشغولند، در فصل پنجم با عنوان «دولت واقعی: قانون اساسی» به نحوه­ی آموزشِ مختصرِ تاریخ شکل‌گیری دولت و قانون اساسی اهتمام ورزیده و سرانجام، در فصل ششم به نقش ادبیات و تأثیر آن بر تاریخ پرداخته است.

از جمله منابعی که رُزی تونِر بیسِت برای تألیف اثر خود مدّ نظر داشته «برنامه­ی ملی آموزش در انگلیس»، «عمل آفرینش» اثر آرتور کویستلر، «آموزش تاریخ»، «فرهنگ و پداگوژی: مقایسه­ی بین‌المللی آموزش و پرورش ابتدایی» اثر رابین، جی. االکساندر و ... حایز اهمیتند.

«یادگیری آموزش تاریخ در مدارس ابتدایی (آموزش خلاق)» اثر رُزی تورنر بیسِت، علی‌رغم عنوانِ آن، به کار معلمان مقطع راهنمایی نیز می‌آید. آموزگاران با نحوه­ی آغازِ آموزش تاریخ آشنا می‌شوند و می‌آموزند چگونه کرونولوژی را به دانش‌آموزان تفهیم کنند. آن‌ها با طراحی بازی‌ها و نمایش‌های تاریخی در کلاس و ارائه­ی تکالیف تحصیلی سهل و ممتنع برای منازل، دانش‌آموزان را به سمت یادگیری مفاهیم اقتصادی، اجتماعی و سیاسی هدایت می‌کنند و وی را در متن رخداد‌های تاریخی قرار می‌دهند.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

[1]  ـ پروفسور ماساکو و اتانابه، در مصاحبه با یونس شکرخواه، همشهری آنلاین، 20 مهر 1387