فرصت‌ها و چالش‌های فعالیت زنان در حوزه تاریخ شفاهی
مریم اسدی جعفری
18 مهر 1398
سایت تاریخ شفاهی ایران- فعالیت بانوان مصاحبه‌گر در حوزه تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، سال‌هاست در حوزه هنری، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، مؤسسه و انتشارات روایت فتح و نزد دیگر متولیان این عرصه‌ها، جایگاه خود را پیدا کرده است. برخی از آن‌ها در شهرستان‌ها مشغول ثبت تاریخ شفاهی خانواده شهدا، رزمندگان، پزشکان، امدادگران، زنان، آزادگان و مبارزان دوران انقلاب‌اند و بعضی دیگر، پای را فراتر گذاشته و تاریخ شفاهی فرماندهان و فرازوفرودهای نبردها را زیر ذره‌بین تاریخ شفاهی آورده‌اند. ویژگی‌های منحصر به فرد زنان همچون جزئی‌نگری و نگاه خاص به مقوله‌ای مثل جنگ، ظرفیتی است که باید غنیمت شمرد. اما در این میان، بانوان شفاهی‌کار با مشکلات و محدودیت‌هایی دست و پنجه نرم می‌کنند که گوشه‌ای از آن را از زبان «فاطمه دهقان‌نیری» می‌خوانیم.
نویسندگی را با نگارش داستان کوتاه آغاز کرده و بعد از گذراندن دوره‌های آموزش تاریخ شفاهی، کتاب «شهروند آسمان: خاطرات امیرسرتیپ خلبان محمود انصاری» را به نگارش درآورده است. او درباره تدوین این کتاب می‌گوید: «موضوعِ نوشتن چه در حیطه رمان و داستان و چه در حوزه تاریخ شفاهی، باید مورد علاقه تدوین‌گر یا نویسنده باشد. اگر نویسنده، علاقه‌ای به سوژه نداشته باشد، کار خوبی به دست نمی‌آید. من به ثبت خاطرات امیر خلبان انصاری علاقه داشتم و به همین خاطر، طی ضبط مصاحبه‌ها، تحقیق و پژوهش گسترده‌ای در زمینه نقش نیروی هوایی ارتش در دفاع مقدس انجام دادم. برای مثال، مجلات صنایع هوایی را تورق و اطلاعات را جمع‌آوری می‌کردم و با دیگر خلبانان در ارتباط بودم. مصاحبه این کار، دو سال طول کشید و در این مدت، به این نتیجه رسیدم که احترام متقابل بین راوی، مصاحبه‌گر و متولی اثر، از اهمیت خاصی برخوردار است.» 
نویسنده کتاب «رویای پرواز: خاطرات محمدعلی فلکی» چالش‌های پیشِ روی یک خانم برای ورود به عرصه ضبط خاطرات شفاهی دوران دفاع مقدس را این‌گونه تشریح می‌کند: «یکی از محدودیت‌های موجود برای زنان مصاحبه‌گر در حوزه جنگ، زمان و مکان مصاحبه است. زمان‌هایی که راوی وقتش آزاد است، می‌توان با او مصاحبه انجام داد، تا دغدغه و تشویشی نداشته باشد. این زمان‌ها برای اشخاص متغیر است و نیاز به هماهنگی با نهاد متولی دارد تا بتوان با رعایت محدودیت‌های موجود مصاحبه را برگزار کرد. موضوع دیگر، جنسیت راوی است. وقتی مصاحبه‌گر یک خانم است، ممکن است راوی فکر کند با مصاحبه‌گری روبه‌روست که هیچ اطلاعاتی ندارد! در صورتی که مصاحبه‌گر حرفهای قبل از زمان مصاحبه، در مورد مبحث و موضوع‌های آن جلسه، تحقیق و مطالعه می‌کند. حتی اگر اطلاعات کامل راجع به بعضی مسائل داشته باشد، باید از راوی بپرسد تا وقایع از زبان راوی ضبط شود. چون تدوین‌گر نمی‌تواند چیزی از خودش به متن اضافه کند. ولی گاهی سوالات، راوی را نگران می‌کند که چگونه کسی که حتی اطلاعات اولیه را ندارد، قصد ثبت تاریخ شفاهی او را دارد. بنابراین رغبتی به ادامه مصاحبه نشان نمی‌دهد، در صورتی که این‌گونه نیست و لازمه کار است که این سوالات پرسیده شود. اگر یک مصاحبه‌گر خانم، رمز عملیات را می‌پرسد، به این دلیل نیست که اطلاعات ندارد. بلکه می‌پرسد تا از زبان راوی بیان شود. مشکل بعدی، کنترل پروژه توسط متولی است. راوی نباید محدود شود و باید بتواند به راحتی حرف بزند. وقتی راوی درباره موضوعی صحبت می‌کند، نباید جنبه سانسور یا مصلحت‌اندیشی جلو بیاید؛ به خصوص درباره موضوع مهمی مثل جنگ. نزدیک به چهل سال از شروع جنگ گذشته و بالاخره یک زمانی باید حرفهای ناگفته، بیان شود. به زودی خیلی از راویان، دیگر در میان ما نخواهند بود و بسیاری از مسائل، پوشیده خواهد ماند.»
نویسنده کتاب «پزشک پرواز: خاطرات دکتر محمدتقی خرسندی آشتیانی» با اشاره به محاسنِ استفاده از بانوان مصاحبه‌گر در حوزه خاطرات جنگ خاطرنشان می‌کند: «خانم‌ها جزئی‌نگر هستند و از آنجایی که اغلب در جنگ حضور نداشته‌اند، سوالات بیشتری برایشان پیش می‌آید. همچنین خانم‌ها فراغ بال بیشتری نسبت به آقایان دارند و بهتر می‌توانند کار کنند. از طرف دیگر، بخشی از تاریخ شفاهی جنگ به خانم‌ها اختصاص دارد. همسر رزمنده‌ای که در جبهه بوده، در پشت جبهه از خانواده حمایت می‌کرده و قطعاً خاطرات او بخشی از تاریخ شفاهی جنگ محسوب می‌شود. مصاحبه با چنین سوژه‌هایی، توسط خانم‌ها بهتر صورت خواهد گرفت و یک خانم، بهتر می‌تواند دراین باره مصاحبه بگیرد. در واقع جدای از این که خانم‌ها می‌توانند در این حیطه خوب فعالیت کنند، جزییات احساسی را نیز بهتر می‌بینند و گوش شنوای بهتری هستند و شاید راوی، مسائل عاطفی را راحت‌تر با یک خانم در میان بگذارد.»
دهقان‌نیری در پایان، درباره مسائل مربوط به حقوق مادی و معنوی آثار تاریخ شفاهی یادآوری می‌کند: «من با سازمان‌های دولتی یا خصوصی در حیطه کتاب دفاع مقدس کار کرده‌ام. مشکل دیگری که به نظرم جنسیت تاثیری بر آن ندارد و اکثر نویسندگان با آن روبه‌رو هستند، این است که برخی از متولیان، خودشان را مالک همه چیز می‌دانند؛ از صوت مصاحبه‌ها تا انتشار کتاب و حتی جلوگیری از تجدیدچاپ کتاب. حتی اگر کتاب متقاضی داشته باشد، ترجیح می‌دهند که هزینه تجدیدچاپ را صرفِ انتشار کتاب جدید کنند. حتی حقوق معنوی اثر برای تدوین‌گر رعایت نمی‌شود. هر گونه برداشت و گرته‌برداری از اثر آزادانه انجام می‌شود. نکته دیگر این که در قراردادهای تاریخ شفاهی، زمانی که برای پروژه‌ها در نظر گرفته می‌شود، با شرایط کار تاریخ شفاهی مطابقت ندارد. متولی معمولاً وقت معینی را برای انجام پروژه اختصاص می‌دهد. ولی در اغلب پروژه‌ها، ماه‌ها بعد از اتمام زمانِ معین، همچنان کار ادامه دارد. یک پژوهشگر بر اساس قرارداد، برای پروژه‌اش برنامه‌ریزی می‌کند و زمانی که کار طولانی می‌شود، نمی‌تواند چند پروژه را با هم بردارد. چون موضوع و زمان و مکان رویدادها با هم متفاوت هستند. پس معیشت نویسنده تحت تاثیر این موضوع قرار می‌گیرد و قرارداد منعقد شده، کفاف زندگی پژوهشگر را نمی‌دهد.»
تعداد بازدید: 5117
http://oral-history.ir/?page=post&id=8824