کاربرد تاریخ شفاهی موضوع‌محور در تاریخ‌نگاری محلی
محمدمهدی عبدالله‌زاده
30 مرداد 1397
تاریخ شفاهی به عنوان علمی بین‌رشته‌ای در دسترس افرادی است که دستی در مورخ بودن دارند. حاصل زحمات و تفکرات ارزشمند اندیشمندان قابل توجهی در جهان اکنون در موضوع تاریخ شفاهی، نقشه راهی است که برنامه‌ریزی و عمل مؤثر را در حیطه این علم امکان‌پذیر می‌سازد.
اکنون که به برکت دو واقعه بسیار مهم انقلاب اسلامی و دفاع مقدس در کشور ما تعداد قابل توجهی از افراد در گوشه و کنار این مملکت پهناور عزم جزم کرده‌اند تا نقشی در ثبت و ضبط وقایع مرتبط با این دو رویداد داشته باشند، فرصتی ایجاد شده است که دست‌اندرکاران تاریخ شفاهی بر ارتقای کمی و کیفی تولیدات خودشان در این حیطه بیفزایند.
در نگاهی کلی محتوای تاریخ شفاهی را به «فردمحور» و «موضوع‌محور» تقسیم کرده‌اند و در مورد اهمیت، روش و کارکردهای هر یک مطالبی را فهرست کرده‌اند، البته در یک نظر کلی برای تاریخ شفاهی موضوع‌محور شأن و جایگاه بالاتری قائل شده‌اند.
نگارنده این سطور با استفاده از ادبیات تحقیق در دسترس خویش و تجربه‌های حاصل از انجام چهار پروژه[1] که احتمالاً می‌توان آنها را سزاوار عنوان تاریخ شفاهی موضوع‌محور محلی دانست، مطالب زیر را تدوین کرده است.
اهمیت تاریخ شفاهی موضوع‌محور
در مورد اهمیت عبور از مرحله انجام پژوهش‌های فرد محور و انجام پژوهش‌هایی با عناوین موضوع محور، ملائی توانی می‌گوید: هنوز در مراحل اولیه هستیم، یعنی تولید داده و کسب خبر از داده‌های شفاهی. اینکه مصاحبه می‌کنیم و مکتوب می‌کنیم، همان شده تاریخ شفاهی ما که مرحله تاریخ‌نگاری آغازین اسلام است. اگر با این روش ادامه بدهیم شاید داده‌های زیادی ارائه می‌دهیم اما به نقطه مطلوب نمی‌رسیم. بنابراین تاریخ‌نگاری شفاهی ما باید از حالت «فردمحور» به «موضوع‌محور» تغییر وضعیت بدهد. یعنی موضوع انتخاب شود و با راویان مختلف مصاحبه شود. سپس آنها را گردآوری و ترکیب کنیم و بنابراین از حادثه مورد بحث یک روایت صحیح ارائه کنیم. در تاریخ‌نگاری شفاهی باید یک رابطه علت و معلولی برقرار شود و از مجموعِ آن یک شناخت حاصل شود.[2]
همچنین مرتضی نورایی نقل کرده است: پروژه‌های تک‌محوری در واقع تأکیدی بر قرائت واحد پیرامون گذشته نزدیک است. توجه به این نکته که تاریخ تجربه فردی نیست و تاریخ شفاهی باید گذری از تجربه فردی به جمعی باشد، اهمیت کاربست شیوه بنیادی را نشان می‌دهد. هیچ فرضیه و به تبع آن نظریه‌ای بر مدار تجربه فردی در حیات اجتماعی قابل اعتماد نیست. بنابراین برای خروج از بن‌بست حاکم در تاریخ شفاهی ایران باید این تصور که تنها افراد خاصی شاهد ماجرا بوده و منحصر به فرد هستند یک سو نهاده شود. تحقیقات تاریخ شفاهی نباید پیوسته در بن‌بست یک شاهد مرکزیت‌گرا باشد، چیزی که اساساً تاریخ شفاهی در گریز از آن، یعنی تمرکززدایی بارور گردیده است.[3]
همچنین حسن‌آبادی و دهقان‌نژاد از قول هالیواکس گفته‌اند که هر چند خاطرات افراد به صورت انفرادی واجد ارزش می‌باشد، اما این خاطرات جمعی است که می‌تواند گذشته فعال را یادآوری کند و هویت امروزی جامعه را بسازد.[4]
یکی از کاربردهای تاریخ شفاهی موضوع‌محور در تاریخ شفاهی موضوعات محلی است. زیرا وقتی صحبت از تاریخ شفاهی محلی[5] می‌کنیم، موضوع یا موضوعات خاصی که در یک منطقه اتفاق افتاده، مد نظر است. در این مورد حسن‌آبادی می‌گوید: ارتباط بین تاریخ محلی و تاریخ شفاهی بسیار وسیع است. تاریخ محلی در تاریخ شفاهی اهمیت زیادی دارد و در بحث تاریخ و تاریخ شفاهی مهم‌ترین حوزه، تاریخ محلی است. معمولاً در تاریخ محلی حجم زیادی از اطلاعات جمعآوری می‌شود. این اطلاعات شامل آداب و رسوم، جشن‌ها، شادی‌ها، رنج‌ها و غم‌ها می‌شود، چون بحث هویت تاریخی یک محل است.[6]
انتخاب راویان
در طرح‌های فردمحور زندگی‌نامه، بخشی از زندگی یا فعالیت یک فرد مورد نظر است و در طرح‌های موضوع‌محور، راویان[7] مطرح هستند. برای انجام طرح فردمحور بهترین گزینه استفاده از سیستم «خانه‌تکانی» است. یعنی مصاحبه‌گر تلاش می‌کند با طرح سؤال‌های مناسب و هدایت جلسه مصاحبه، مصاحبه‌شونده هر چه بیشتر و کامل‌تر خاطرات مرتبط با موضوع مصاحبه را به خاطر آورده و بازگو کند. اما در طرح‌های موضوع‌محور سیستم «گلوله‌برفی»[8] مدنظر خواهد بود.[9]
هنگامی که هر محقق تاریخ شفاهی طرحی برای انجام یک پروژه تاریخ شفاهی موضوعی طراحی می‌کند، یکی از موضوعاتی که ذهن او را درگیر می‌کند، این است که با طراحی چه روشی در انتخاب راویان می‌تواند سریع‌تر و کم هزینه‌تر داده‌های لازم را جمعآوری کند. برای حل این مسئله در تحقیقات کیفی روش گلوله‌برفی معرفی و پیشنهاد شده که مورد استقبال محققان قرار گرفته است.
در مورد این که آیا کاربرد گروه نمونه در مورد انتخاب راویان مناسب می‌باشد یا خیر، توکلی از ادیب نقل کرده است: سؤالاتی که در جریان تحقیق کیفی تاریخ شفاهی برای پژوهشگران آن مطرح است این است که چه کسی می‌تواند منبع غنی از اطلاعات برای مطالعه باشد؟ با چه کسی باید صحبت کرد؟ چه چیزی را باید مشاهده کرد تا به درک روشنی از پدیده برسیم؟ در ادامه مطالعه نیز سؤالات جدیدی مطرح می‌شود: با چه کسی می‌توانیم صحبت کنیم که آنچه را درک کرده‌ایم تایید یا اصلاح و تعمیق نماید. برن و گرو[10] در همین زمینه معتقدند: در تحقیقات کیفی افرادی که در تحقیق شرکت می‌کنند را فرد یا نمونه نمی‌گویند بلکه شرکت کننده[11] یا صاحب اطلاع[12] اطلاق می‌کنند، زیرا بر روی این افراد مداخله‌ای صورت نمی‌گیرد، بلکه آنها فعالانه در مطالعه شرکت دارند و همین امر باعث می‌شود که زندگی و تعاملات اجتماعی آنها بهتر درک شود. پاتون[13] این نوع نمونه‌گیری را مبتنی بر هدف[14] یا تئوریک[15] اطلاق می‌کند، زیرا افرادی برای مطالعه انتخاب می‌شوند که پدیده مورد نظر را تجربه نموده یا تجربه‌ها و دیدگاه‌های خاصی درباره آن دارند.[16]
روش گلوله‌برفی که گاه به آن روش شبکه‌ای یا زنجیره‌ای نیز گفته می‌شود، روشی مناسب، کارآمد و ارزان برای دستیابی به افرادی است که در غیر این صورت پیدا کردن آنها مشکل خواهد بود. در این روش محقق از اولین نمونه‌ها که معمولاً به روش ساده انتخاب شده‌اند می‌خواهد که اگر افراد دیگری را می شناسند که در زمینه کار تحقیق دارای تجربه‌ها و دیدگاه‌هایی هستند برای شرکت در مطالعه معرفی نمایند. در این روش، ضمن آنکه وقت کمی می‌گیرد، به واسطه آشنایی افراد جدید با فرد اول، آنها راحت‌تر با محقق ارتباط برقرار می‌کنند.[17]
ویژگی‌های تاریخ شفاهی موضوعی محلی
الف- وقتی محلات، روستاها و شهرهای ما دارای تاریخ شفاهی در موضوع انقلاب و دفاع مقدس باشند، امکان استفاده از آنها در آموزش تاریخ در مدارس آن نواحی خواهد بود. زیرا فراگرفتن تاریخ بومی و محلی می‌تواند مقدمه فراگیری تاریخ ملی باشد. این نوع تقدم در برخی از کشورها رعایت می‌شود. برای مثال نتایج تحقیقات در انگلستان و ولز نشان داد سیاست‌های آموزش‌وپرورش در این دو کشور از تاریخ محلی حمایت می‌کنند، به این صورت که توالی مطالعات تاریخی طبق قوانین آموزشی باید به‌این‌ترتیب باشد: تاریخ محلی، تاریخ ملی، تاریخ اروپا، تاریخ جهان و نواحی و اجتماعات محلی باید به‌طور جامع مورد مطالعه قرار گیرند. از مزایایی که در این تحقیقات برای آموزش تاریخ محلی برشمرده شده می‌توان گفت: تشویق دانش‌آموزان به تحقیق، تجزیه، تحلیل و گزارش مشاهدات خود که منجر به پیشرفت و توسعه تفکر منطقی دانش‌آموزان می‌شود. آموزش تاریخ در انگلستان هم بیشتر با خود مردم و زندگی آنها ارتباط دارد و در این امر به نیازهای محلی مردم پاسخ می‌گویند. به‌علاوه، در آموزش تاریخ و به‌خصوص تاریخ محلی، به همه شئون و ابعاد زندگی مثل ابعاد سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و مذهبی توجه می‌شود.[18]
در همین رابطه ابوالفضل حسن‌آبادی می‌گوید: از آنجا که هر کس برای خود داستانی دارد هر نسلی هم تاریخ خاص خود را دارد. تاریخ شفاهی شیوه‌ای برای بردن دانش‌آموزان به بطن تاریخ یا آوردن تاریخ به زندگی روزمره آنها است. این شیوه کمک می‌کند که قابلیت گفت‌وگوی بین نسل‌ها ایجاد شود. این شیوه آموزش باعث می‌شود تاریخ شکل ملموسی برای دانش‌آموزان پیدا کند. تاریخ شفاهی تصویر جدیدی از تاریخ اجتماعی ارائه می‌دهد و به دانش‌آموزان در ارائه برداشت‌های متفاوت از تاریخ یاری می‌رساند. این اسلوب، راهکار تازه‌ای برای ارتباط دانش‌آموزان با جامعه پیشنهاد می‌کند.[19]
ب- یکی از کارکردهای تاریخ شفاهی موضوعی اعتبارسنجی یافته‌های هر مورخ است. در این مورد رسول جعفریان می‌گوید: حقیقت آن است که منابع شفاهی هم مانند بسیاری از منابع دیگر، باید حک و اصلاح شود. باید روش‌هایی برای تنقیح آنها یافت. ما در نقد اخبار تاریخی، مقایسه میان اخبار یک موضوع را راه حل مناسبی برای ارزیابی می‌دانیم. در تاریخ شفاهی نیز باید چنین کرد. باید برای ارزیابی یک واقعه، با چندین نفر که درگیر هستند مصاحبه کرد و از مقایسه میان آنها، تا اندازه‌ای به واقعیت دست یافت. ایجاد تلفیق میان آنچه در مصاحبه‌ها به عنوان تاریخ شفاهی گفته شده با اسنادی که از آن ماجرا بر جای مانده، بسیار اهمیت دارد. همیشه باید اسناد را در کنار تاریخ شفاهی گذاشت. همیشه باید آنچه را در تواریخ آمده کنار تاریخ شفاهی گذاشت تا از مقایسه آنها بهتر به نتیجه رسید.[20]
ج- این حس مشترک در افراد وجود دارد که به نوعی به زادگاه و منطقه خودشان علاقه‌مند هستند. این علاقه سبب می‌شود تا مردم هر منطقه با پژوهش‌گری که می‌خواهد در مورد وقایع منطقه آنان مصاحبه کرده و از اسناد و مدارک و شواهد تاریخی مربوط به آن استفاده کند، همکاری کنند. در این مورد حسن‌آبادی از اونگلز نقل کرده است که یکی از مسائل مهم در پژوهش‌های منطقه‌ای، علاقه مردم به گذشته خود و تعلق خاطر نسبت به محیط و داشتن حس نوستالژی نسبت به آن است که در حس محلی، منطقه‌ای و سپس ملی مشترک است.[21]
د- فردی که قصد دارد در مورد تاریخ موضوعی محلی کاری انجام دهد علاوه بر آنکه باید واجد تمام شرایط هر مورخ تاریخ شفاهی باشد باید در موارد زیر نیز از دانش و مهارت‌های لازم برخوردار باشد:
1- با فرهنگ، هنجارها، ارزش‌ها و عقاید مردم آن منطقه آشنایی نسبی داشته باشد و به آنها احترام بگذارد.
2- افراد مورد احترام و با نفوذ محلی را شناسایی کند.
3- حتی برای مدت کوتاهی هم شده در منطقه مورد نظر بیتوته کرده و با مردم محلی حشر و نشر داشته باشد.
4- از مکان‌های مورد احترام مردم بازدید داشته باشد و در مراسم عبادی و سیاسی آنان شرکت کند.
5- پوشش و آرایش خود را طوری انتخاب کند که تفاوت زیاد با مردم محلی نداشته باشد.
6- قبل از شروع مصاحبه‌ها، مدتی را به شناسایی منطقه و مردم آن اختصاص دهد.
7- با تاریخ مکتوب منطقه و وقایع مهم محلی که در تاریخ مکتوب یا در خاطرات مردم موجود است آشنا شود.
8- اگر در منطقه دسته‌بندی سیاسی و یا قومی وجود دارد، بی‌طرفی خود در برخورد با این موارد را عملاً نشان دهد.
9- از هر رفتاری که موجب تنزل شأن وی در نزد مردم به عنوان مورخ می‌شود، پرهیز کند.
10- در مورد چاپ و نشر مطالبی که جمعآوری می‌کند، وعده‌های عملی بدهد.
[1] - الف- جهاد سازندگی دامغان در دفاع مقدس، مصاحبه با 50 نفر از جهادگران شهرستان، نشر امینان، 1393
ب- سپیدپوشان حماسه‌ساز: بهداشت و درمان استان سمنان در دفاع مقدس، مصاحبه با 90 نفر از کادر بهداشت و درمان استان، نشر صریر، 1396
ج- خاطرات شفاهی مبارزات انقلاب اسلامی در رودبار دامغان، مصاحبه با 27 نفر از مبارزان، نشر سوره مهر، 1397
د- میقان در انقلاب، مصاحبه با حدود 50 نفر از روستائیان مبارز، اتمام در سال 1396 و در مراحل نشر
[3]- نورایی مرتضی، مقدمه‌ای بر فلسفه تاریخ‌شفاهی، گنجینه اسناد، 1382، شماره 49 و 50، ص 67
[4] - حسن‌آبادی، ابوالفضل و دهقان‌نژاد، مرتضی، روش‌شناسی و موضوع‌یابی مطالعات شهری در تاریخ‌شفاهی: مجموعه مقالات، مقاله تاریخ‌شفاهی خاطرات جمعی و هویت شهری، 1387، نشر آستان قدس رضوی، ص 50
[5] - Local history
[6] - حسن‌آبادی، ابوالفضل، یازدهمین نشست تخصصی تاریخ شفاهی ایران با عنوان «همایش ملی تدوین در تاریخ شفاهی»
[7] - Narrators
[8] - Snowball
[10] - Burns, Grove
[11] - Participant
[12] - Informant
[13] - Patton
[14] - Purposeful
[15] - Theoretical
[17]- همان
[18] - قادری، مصطفی و دیگران، آموزش تاریخ محلی در برنامه درسی تاریخ از دیدگاه معلمان تاریخ و دانش‌آموزان دوره متوسطه (مطالعه موردی استان کهکیلویه و بویراحمد)، نشریه علمی پژوهشی آموزش و ارزشیابی دانشگاه آزاد اسلامی، دوره 10، شماره 37، بهار 1396
[20] - جعفریان، رسول، تاریخ شفاهی چیست؟ گفت‌و‌گو با رسول جعفریان
تعداد بازدید: 6936
http://oral-history.ir/?page=post&id=8010