خاطرات عزت شاهی، الگویی برای شفاهی‌کاران
محمدمهدی عبدالله‌زاده
17 مرداد 1397
در سال‌های اخیر استفاده از روش تاریخ شفاهی در ثبت و ضبط رخدادهای مربوط به وقایع انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی در کشور ما، گسترش قابل توجه یافته است. به گونه‌ای که بسیاری از نهادها، سازمان‌ها، مؤسسات، دانشگاه‌ها و... بخشی از بودجه خود را به بخش تاریخ شفاهی خود، اختصاص می‌دهند. متأسفانه در برخی موارد ماحصل این تلاش قابل تحسین و هزینه‌های انجام شده، کتاب‌هایی می‌شود با شکل و شمایل جالب توجه و تحسین‌برانگیز، ولی از حیث محتوا غیر علمی و نازل. بنابراین نیاز به آموزش اصولی تاریخ شفاهی بیش از پیش احساس می‌شود.
یکی از روش‌های شایع و مؤثر در یاددهی و یادگیری، روش الگویی است. در این روش فراگیر با استفاده از سرمشق قرار دادن رفتار الگو، تلاش می‌کند رفتارهای جدیدی را کسب کرده و انجام دهد. در بسیاری از موارد استفاده از این روش در یادگیری کم‌هزینه‌تر، موثرتر و عملی‌تر از سایر روش‌های یاددهی یادگیری خواهد بود.
با توجه به مفاهیم فوق به نظر می‌رسد معرفی کتاب‌هایی که دارای معیارهای قابل قبول بیشتری از تاریخ شفاهی باشند، مورد استقبال افرادی قرار گیرد که در حیطه تاریخ شفاهی فعالیت می‌کنند. از سویی کتاب‌هایی که معرفی می‌شوند می‌توانند مدلی باشند تا در هنگام عقد قرارداد با مجریان پروژه‌های شفاهی مورد استناد قرار گیرند.
در این مقال به سراغ کتابی می‌رویم که پدید آورنده آن فردی است که از جنبه آشنایی با ابعاد نظری تاریخ شفاهی دارای تحصیلات دانشگاهی است و از سویی در میدان عمل نیز کتاب‌های متعددی را در این رشته تولید کرده است که برخی از آنها چند و چندین نوبت تجدید چاپ شده‌اند.
■
«خاطرات عزت شاهی» در 865 صفحه توسط دفتر ادبیات انقلاب اسلامی و انتشارات سوره مهر در سال ۱۳۸۶ روانه بازار کتاب شد. تدوین و تحقیق این کتاب با محسن کاظمی بوده است. محتوای این اثر از دوران کودکی راوی آغاز می‌شود و تا بعد از پیروزی انقلاب ادامه دارد. خواننده با مطالعه این اثر علاوه بر اینکه با خاطرات راوی و نحوه فعالیت وی در برهه‌های زمانی مختلف آشنا می‌شود، غیر مستقیم با دیگر رویدادهای کشور و فعالیت گروه‌های مختلف مخالف با رژیم پهلوی مانند مجاهدین و کمونیست‌ها نیز آشنا می‌شود. در این میان خاطرات وی از سال‌های پیش از انقلاب در پرده برداشتن از جنایت‌های رژیم پهلوی در زندان‌های سیاسی کشور، موضوعی است که هر خواننده‌ای را به تأمل وامی‌دارد. ماحصل تلاش مشترک راوی، مصاحبه‌گر، محقق و تیمی که در خلق این اثر حضور داشته‌اند کتابی شده است که دارای ابعاد قابل تحسینی در تاریخ شفاهی است.
راوی در یک نگاه
عزت‌الله مطهری معروف به عزت شاهی سال 1325در خوانسار به دنیا آمد. وی با اتمام تحصیلات در مقطع ششم ابتدایی قدیم، به تهران عزیمت کرد و به کار شاگردی در بازار مشغول شد. شاهی از طریق رابطه با هیئت‌های مؤتلفه اسلامی فعالیت سیاسی خودش را شروع کرد. سپس در پایه‌گذاری جبهه آزادی بخش ملی ایران و بر هم زدن بازی فوتبال ایران و اسرائیل در ورزشگاه امجدیه (1345) مشارکت داشت. او پس از دستگیری از سوی ساواک به پانزده سال حبس محکوم شد و پس از سال‌ها شکنجه و اسارت، در سال ۱۳۵۷ آزاد شد.
در زندان ساواک از برجسته‌ترین صفات عزت شاهی مقاومت کم‌نظیر وی در حفظ اسرار مبارزه و تداوم بر مشی سیاسی که آن را حق می‌دانست، بود. وی مبارزی است که نماد مقاومت در برابر شکنجه‌گران ساواک و مورد اعتماد اکثر گروه‌های مبارز است. در خاطرات وی تاریخ دو دهه مبارزه با رژیم شاه و سرگذشت جریان‌های سیاسی و گروه‌های مبارز مسلح بیان شده است.
کتاب «خاطرات عزت شاهی» در سال 1385 و مدت کوتاهی پس از انتشار، در جشنواره پژوهشکده امام خمینی(ره) رتبه دوم پژوهش را کسب کرد. همچنین در بیست‌وششمین دوره جایزه کتاب سال جمهورس اسلامی ایران مورد تقدیر قرار گرفت.
به گفته عزت‌الله مطهری در جریان دیداری که با حضرت آیت‌الله خامنه‌ای داشت، مقام معظم رهبری از این کتاب بسیار تقدیر کرده و این کتاب را به شهری تشبیه نموده‌اند که اکنون از زیر آوار بیرون آمده تا مردم متوجه شوند که در اینجا هم شهری بوده. نکته دیگری که رهبر انقلاب اسلامی به آن اشاره داشته‌اند رویکرد صادقانه عزت‌الله مطهری (شاهی) در بیان خاطراتش بوده است. ایشان در این دیدار تأکید کرده‌اند که کتبی هست که با چاپ‌های خوبی چاپ شده اما مطلب قابل توجهی ندارند، اما من علاوه بر مطالعه کامل این کتاب بخش‌هایی از آن را چند مرتبه مطالعه کرده‌ام.
کتاب خاطرات عزت شاهی دارای ویژگی‌هایی است که به چند مورد آنها در زیر اشاره می‌شود:
الف- برجسته‌ترین امتیاز کتاب خاطرات عزت شاهی نثر آن است. این نثر روان، ساده، بی‌تکلف و واقعی خواننده را تا آخر کتاب با خود همراه می‌کند. این نثر صداقت راوی و تدوین‌گر در بیان موضوعات را نشان می‌دهد. در متن کتاب و در موقعیت‌های مختلف با استفاده از فضاسازی‌های مناسب، خواننده می‌تواند شرایطی که خاطرات در آن به وقوع پیوسته و افراد کنش‌گر در صحنه را ادراک کند. برای مثال:
1- در متن پشت جلد می‌خوانیم: اتاق شماره 22 کمی شیب داشت و کف آن خیس بود. مرا که لخت مادرزاد بودم کف اتاق نشاندند و گفتند: بنویس. من دو زانو نشستم و با یک دستم ستر عورت کردم و با دست دیگرم خودکار را گرفته بودم. از زور سرما دندان‌هایم به هم می‌سایید. از دماغ و دهانم بخار بلند می‌شد. دست و بدنم می‌لرزید. نمی‌توانستم چیزی بنویسم. سرما در بدنم رسوخ کرده به مغز استخوانم رسیده بود. با لرز و بریده بریده گفتم: نمی‌توانم بنویسم...
در این چند خط با استفاده از جملات کوتاهِ چند کلمه‌ای و توصیف وضعیت فیزیکی اتاق مورد اشاره، پوشش و شرایط جسمی راوی می‌توانیم شخصیت مأمورین ساواک، نحوه رفتار آنها با زندانیان و سختی‌هایی که راوی تحمل کرده را ادراک کنیم.
2- حسینی فرنج را از سرم برداشت. نگاهی کرد، من هم نگاه کردم: دراکولا بود! برای برخی که آمادگی نداشتند، دیدن قیافه حسینی خود یک شکنجه بود؛ ریختش، هیکلش، دندان‌هایش، چشم‌هایش وحشتناک بود. یک آدم وحشی! با دیدن حسینی جا خوردم، فهمیدم که اوضاع پس است. حسینی گفت: به به عزت‌خان! دوست صمیمی ما حالت چطور است؟! گفتم: بد نیستم، دست مرا گرفت و خیلی مؤدبانه به داخل اتاقش برد. مرا به روی تخت خواباند. پاهایم را به طرفین و دست‌هایم را از بالا بست. بعد گفت: هیچ حرف نمی‌زنی، صدایت هم در نیاید، فقط هر وقت خواستی حرف بزنی، انگشت شست دستت را تکان بده. بعد خیلی خون‌سرد شروع کرد به زدن شلاق، که تا مغز استخوانم تکان می‌خورد. هر ضربه چون شوکی بود و نفس را بند می‌آورد...
در این متن برای تصویردهی ذهنی به خواننده، شخصیت حسینی، شکنجه‌گر مشهورِ کمیته مشترک، مشاهدات راوی و گفت‌گوی راوی و این شکنجه‌گر در چند جمله به ما می‌گوید که در ساواک چه خبر بوده است و نوع شکنجه نیز در دو سه جمله بیان شده که کاملاً گویاست.
ب- گویاسازی مناسب و متناسب با متن از ویژگی‌های این اثر است. متأسفانه در کتاب‌هایی که با نام تاریخ شفاهی تولید شده‌اند، افراط و تفریط چشمگیری در معرفی اماکن، شخصیت‌ها، وقایع و سایر مطالب وجود دارد. در برخی کتاب‌ها با توضیحات چند صفحه‌ای برای واژه‌هایی که اصلاً لازم نیست، حاشیه بر متن غلبه کرده است و از سوی دیگر در برخی کتاب‌های مورد اشاره حتی ضروری‌ترین موارد لازم برای معرفی در پانوشت مغفول مانده است.
تدوین‌گر با تلاش چند ساله و جست‌وجو در نشریات، جراید، کتب مرتبط و سایر منابع به صورت هدف‌مند و برنامه‌ریزی شده توانسته است صدها فیش استخراج کرده و در ارجاعات و گویاسازی از آنها استفاده کند.
ج- محسن کاظمی در این اثر از مصاحبه بیش از بیست نفر دیگر استفاده کرده است که به نحوی همراه و همگام با راوی بوده‌اند و یا اطلاعاتی داشته‌اند که مکمل خاطرات بیان شده‌اند. مصاحبه با این افراد باعث گردیده که راوی تنها به قاضی نرفته باشد و خواننده به اعتبار مطالب یقین حاصل کند. استفاده از این الگو سبب خواهد شد کتاب‌های تاریخ شفاهی و خاطرات شفاهی به طرف کتابِ تاریخی شدن بیشتر میل کنند.
د- محسن کاظمی صبر و حوصله قابل تحسین در خلق این اثر به کار بسته؛ وی با راوی، عزت شاهی مدتی هم‌نفس شده است. نشست و برخاست با صاحبان خاطره سبب می‌شود تا تدوین‌گر به خلق و خو و شخصیت آنها واقف شود، لحن و سبک سخن آنان را درک کند و از همه مهم‌تر قرار گرفتن با راوی در برخی موقعیت‌ها که خاطرات مهم در آنها شکل گرفته سبب همذات‌پنداری بیشتر راوی و فردی می‌شود که می‌خواهد خاطرات را با گوشت و پوست خویش بفهمد و به درستی آنها را منتقل کند. در این رابطه کاظمی در مقدمه کتاب بیان کرده است: برای ملموس شدن برخی موضوعات و مکان‌ها از عزت خواستم که با هم به محل درگیری‌اش با مأمورین ساواک در کوچه رودابه برویم و او از نو با توجه به مختصات آنجا و مفرهای موجود شرح ماوقع را تکرار کند. بعد چند بار به بازدید از کمیته مشترک ضد خرابکاری رفتیم، به دقت سلول‌ها و بندها، آلات شکنجه و تصاویر بازجویان و شکنجه‌گران را از نظر گذراندم، در یکی از این دفعات از عزت خواستم که دوباره لباس زندان به تن کند به صلیب کشیده شود و به زیر آپولو برود و لحظاتی چند در سلول قرار بگیرد، وه چه پیشنهادی!... چنین کرد، اما به شدت در هم ریخت، منقلب شد و حال و روی خاصی یافت و ساعتی یک‌سره با چشمانی تر خاطره گفت، گویی که در دنیای دیگری سیر می‌کرد، ما را نمی‌دید، هر چه به یادش می‌آمد تند تند می‌گفت، مبادا که دوباره از یاد بروند!
ه- مقدمه هشت صفحه‌ای این کتاب مقاله‌ای به تمام معنی است. در این مقدمه از موضوعات محتوای کتاب، راوی، مدت زمان مصاحبه، محدودیت‌ها، امکانات، میزان رعایت لحن راوی، علل و انگیزه ایجاد اثر و تشکر از افرادی که نقشی در پدیدار شدن این کتاب داشته‌اند به اجمال سخن گفته شده است. این مقدمه به خواننده کمک می‌کند چنانچه علاقه‌مند به موضوع کتاب است، تصمیم بگیرد آن را مطالعه کند.
و- یکی از معیارهای ارزیابی متون، تعداد، تنوع و اعتبار منابعی است که محقق در فرایند پژوهش از آنها استفاده کرده است. کتاب خاطرات عزت شاهی به لحاظ بهره‌مندی از منابع و استنادات بسیار غنی است. محقق از هر منبع ممکن مانند اسناد، مطبوعات، مصاحبه‌ها، کتب، جزوات سیاسی، اعلامیه‌ها، و حتی سنگ‌نبشته قبر به نحو مطلوب استفاده کرده است.
ز- کتاب عزت شاهی تاریخ شفاهی «شخص‌محور» است. گرچه سؤالات از متن حذف شده‌اند، اما از روایت تدوین شده، می‌توان به سؤالات پی‌برد. از سویی با پژوهش به معنی واقعی کلمه، محسن کاظمی این موضوع فردمحور را در کانال تاریخ شفاهی موضوع‌محور قرار داده است و این‌گونه است که این کتاب ارزشمند نه تنها قسمتی از تاریخ انقلاب اسلامی، بلکه تاریخ مبارزات گروه‌های مختلف سیاسی را در دو دهه به تصویر کشیده است.
ح- از روحیه علمی تدوین‌گر همین بس که برای دریافت بازخورد از خوانندگان اثر بعد از چاپ پنجم یادداشتی در پایان کتاب نوشته و گزارش و فهرستی از نقدهای صورت گرفته در خصوص کتاب را ارائه کرده است.
تعداد بازدید: 5931
http://oral-history.ir/?page=post&id=7976