شناسایی اولین‌های شهر مشهد با استفاده از خاطرات و تاریخ شفاهی
علی نجف‌زاده
15 شهریور 1395
مشهد به عنوان کلان‌شهری مذهبی که سالیانه پذیرای هزاران زائر از سراسر جهان اسلام است، دارای شاخصه‌های هویتی متعددی است که عدم توجه به هر یک از آنها موجب نادیده گرفتن تاریخ شهری و فراموشی بخشی از آن می‌شود. اما در چند سال گذشته توجه مشهد پژوهان به تاریخ معاصر موجب شده تا شاهد انتشار کتاب‌هایی با رویکرد تاریخ معاصر مشهد باشیم. قطعاً انتشار کتاب‌ها و معرفی میراث معنوی شهر مشهد که از سوی سازمان جهانی آیسیسکو در سال 2017 به‌عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام نامگذاری شده است، توقعات را دوچندان نموده و ظرفیت‌های فرهنگی این شهر را برجسته خواهد کرد. بنابراین نگارش و انتشار کتاب‌هایی که به ابعاد تاریخی و فرهنگی این شهر بپردازند و معرفی ظرفیت‌ها، می‌تواند گام مهمی تلقی شود.
در این زمینه، کتاب «شناسایی و معرفی اولین‌های شهر مشهد» تألیف غلامرضا آذری خاکستر، توسط انتشارات مرکز پژوهش‌های شورای اسلامی شهر مشهد با شمارگان 1000 نسخه در 365 صفحه مصور و با قیمت 25000 تومان در شهریورماه 1395 منتشر شد. پژوهش در ارتباط با اولین‌های مشهد طی سال‌ها مصاحبه تاریخ شفاهی با رجال و شخصیت‌ها همواره موردتوجه مؤلف بوده است. کار نگارش کتاب از آبان 1389 شروع شد و پس از دو سال در زمستان 1391 به پایان رسید. در این کتاب از بیش از 90 قطعه عکس، 2000 برگ سند و حدود 30 مصاحبه تاریخ شفاهی استفاده شده است.
منابع مطالعاتی مورد استفاده در این پژوهش را می‌توان چنین تقسیم‌بندی کرد:
الف. کتاب‌ها: هرچند مبحث اولین‌های مشهد موضوعی جدید است، اما از لابه‌لای کتاب‌های مختلف می‌توان به زندگینامه برخی از اشخاص که در زمره اولین‌ها محسوب می‌شوند، دست‌یافت.
ب. خاطرات و مدارک تاریخ شفاهی: تاریخ شفاهی عبارت است از شیوه یا روشی که پژوهشگر با استفاده از ابزار صوتی یا تصویری به سراغ رجال، شخصیت‌ها یا شاهدان عینی وقایع می‌رود و با ضبط خاطرات آنها به بررسی وقایع گوناگون جامعه می‌پردازد. اهمیت تاریخ شفاهی به‌این‌علت است که در این شیوه، مصاحبه‌کننده با استفاده از اسناد و مدارکی که به دست می‌آورد، به برخی نکات مبهم تاریخی دست می‌یابد که حتی در اسناد کتبی هم به آنها اشاره نشده است. در حال حاضر بسیاری از تحقیقات تاریخ معاصر را می‌توان از طریق تاریخ شفاهی انجام داد. در کتاب حاضر نیز مصاحبه‌ها بخش قابل توجهی از این پژوهش را تشکیل می‌دهند و اهمیت منابع شفاهی باعث شده است تا در ارتباط با اولین‌ها، با یک پیش‌زمینه به پژوهش پرداخته شود.
ج. اسناد: استفاده از اسناد و مدارک آرشیوی به حصول اطمینان پژوهشگر از ثبت وقایع و تحولاتی که در گذشته به وقوع پیوسته، کمک می‌کند. مکاتبات اداری، بخشنامه‌ها، آگهی‌ها و... بخشی از اسنادی‌اند که پژوهشگر می‌تواند با اتکا به آنها به تحلیل مسائل مختلف بپردازد. بسیاری از مطالب کتاب حاضر با تکیه بر اسناد بایگانی‌های مختلف نگارش شده است. هرچند در دسترسی به بخش عمده‌ای از اسناد مشکلات و بعضاً مخالفت‌هایی وجود داشت، با این‌حال دسترسی به گنجینه عظیم اسناد و مدارک آرشیوی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی تا حدودی این نقیصه را رفع نمود.
به‌طورکلی اسناد نقش محوری و اصلی در شناسایی اولین‌ها دارند و موجب قاطعیت در اظهارنظر نهایی در خصوص اولین‌ها خواهد شد. برای مثال، استفاد از اسناد بایگانی کارخانه قند آبکوه به‌عنوان نخستین کارخانه قند شرق کشور، این امکان را به‌وجود آورد تا شرایط اقتصادی- اجتماعی سال‌های 1315 تا 1330 مشهد مورد ارزیابی قرار گیرد. همچنین دسترسی به اسناد و مدارک بزرگ‌ترین و نخستین کارخانه نخریسی و نساجی خراسان موجب شناسایی برخی از اولین‌های ثبت شده در اسناد و مدارک آن کارخانه گردید.
بخشی از مطالب این پژوهش نیز براساس اسناد شخصی و خانوادگی تنظیم شده است. هرچند شناسایی تعدادی زیادی از خانواده‌های مورد نظر با دشواری‌هایی همراه بود و برخی نیز به‌دلیل عدم اعتماد، از ارائه اسناد و مدارک خوداری می‌کردند، اما اسناد شخصی برخی از اولین‌ها در این کتاب منعکس شده است.
د. عکس: تصاویر و عکس‌ها از جمله منابع بصری و بعضاً خبری و تحلیلی درپژوهش‌های معاصرند. عامه مردم به گونه‌ای با عکس در ارتباطند و با مراجعه به آلبوم تصاویر به مرور خاطرات پیشین خود می‌پردازند. در این کتاب با استفاده از بیش از 90 عکس که شمار زیادی از آنها تاکنون منتشر نشده، کوشش شده است، خواننده به‌صورت بصری با افراد یا موضوع‌های مورد نظر آشنا شود.
ح. روزنامه‌ها: روزنامه به عنوان رسانه‌ای که انعکاس دهنده اخبار و تحولات یک شهر است، نقش مؤثری در ثبت رویدادها دارد. بنابراین، مطالب مندرج در نشریات می‌تواند در تحقیقات تاریخ معاصر کاربرد مهمی داشته باشد. استناد به مطالب روزنامه‌ها می‌تواند به پژوهشگر کمک کند تا برای توضیح شرایط هر دوره‌ای بیشترین بهره را ببرد. در ارتباط با اولین‌های مشهد، روزنامه‌ها می‌توانند بیشترین مطالب را ارائه کنند، زیرا گاهی تیتر یک خبر می‌تواند به یک موضوع اشاره نماید که بی‌ارتباط با اولین‌ها نبوده است. از این‌رو، کوشش شده، علی‌رغم نیاز به صرف وقت زیاد، با بررسی و مرور اغلب روزنامه‌های شهر مشهد تا اواخر دهه سی، تحولات شهر مشهد شناسایی گردد. روزنامه‌های ادب، آفتاب شرق، طوس، خراسان، بهار، قدس، شهامت و شهرآرا از جمله نشریاتی بوده‌اند که درکتاب شناسایی و معرفی اولین‌های شهر مشهد بیشترین استناد را داشته‌اند.
و. وب‌گاه‌ها: امروزه سایت‌ها و وب‌گاه‌ها هم می‌توانند به عنوان یک مأخذ در تحقیقات به شمار آیند؛ زیرا درحال‌حاضر بسیاری از مجلات، روزنامه‌ها، فرهنگ‌ها، دایرةالمعارف‌ها و حتی کتاب‌ها از مجاری وب در اختیار کاربران قرار می‌گیرند. درتعدادی از مدخل‌های این پژوهش از این منابع بهره گرفته شده است. بااین‌حال، اگر نگاهی آسیب‌شناسانه به مطالب خروجی از سایت‌ها یا وبلاگ‌ها داشته باشیم، در برخی از موارد مطالب منتشر شده، چندان مستند نیستند و فقط پژوهشگر می‌تواند از آن به‌عنوان سرآغازی برای پژوهش استفاده نماید و رسیدن به نتایج کامل را در منابع مکتوب یا کتابخانه‌ای جست‌وجو کند.
کتاب شناسایی و معرفی اولین‌های شهر مشهد درصدد است تا به شناسایی شماری از رویدادها و اشخاصی که نقشی در مسائل و تحولات جدید داشته‌اند، بپردازد. با توجه به اینکه تقریباً تحولات صورت گرفته در جامعه مشهد از اواخر دوره قاجار بوده است، بنابراین محدوده زمانی کتاب بیشتر از اواخر دوره قاجار تا پیش از سال 1357 را دربر می‌گیرد. البته موارد متعددی نیز پیش و پس از محدوده زمانی یاد شده مورد بررسی قرار گرفته‌اند. باید اذعان نمود که این کتاب فقط بخشی از اولین‌های شهر مشهد را شامل می‌شود و بسیاری از موضوعات وجود دارند که فرصت معرفی آنها در این کتاب مهیا نشد. همچنین بیشتر تلاش شده تا به مسائل فرهنگی پرداخته شود، زیرا تمام تحولات، در بستر مسائل علمی و فرهنگی نضج می‌گیرند.
مطالب کتاب در پانزده فصل تدوین و نگارش شده و به چنین سرفصل‌هایی می‌پردازد: مسائل آموزشی و فرهنگی در محورهایی چون مکتب‌خانه، اولین مدرسه پسرانه، اولین رئیس معارف مشهد، اولین امتحان کلاس ششم در مشهد، اولین مدرسه دخترانه، اولین دبیرستان مشهد، کلاس اکابر، کودکستان، دانشسرای مشهد، مدرسه شبانه، اولین هنرستان، اولین آموزشگاه شبانه بانوان و...، اولین‌های دانشگاه و مواردی همچون، اولین آموزشگاه عالی بهداشت، اولین فارغ‌التحصیلان آموزشگاه عالی بهداشت، اولین دانشگاه، اولین رئیس دانشکده پزشکی، اولین رؤسای دانشکده‌های دانشگاه فردوسی مشهد و...، اولین‌های مطبوعات مشهد و مطالبی مانند اولین روزنامه مشهد، اولین کاریکاتورمطبوعات ایران، نخستین روزنامه فکاهی مصور مشهد، اولین نشریه شهرداری مشهد، نخستین نشریه زنان خراسان، اولین مجله دینی مشهد و...، اولین‌های رادیو از جمله رادیو لشکر خراسان، اولین گوینده مذهبی رادیو لشکر مشهد، اولین برنامه کودک رادیو، اولین برنامه تربیت بدنی در رادیو، اولین برنامه رادیویی کردی و...، سینما، پزشکی، دولت‌های بیگانه، امور ورزشی، انقلاب اسلامی، عملکرد شهرداری در زمینه اولین‌ها، حرم مطهر، امکانات شهری، صنعت و تعدادی از اولین‌های شهر مشهد در موضوع‌های متنوع.
تعداد بازدید: 7552
http://oral-history.ir/?page=post&id=6571