ذاتِ تاریخ شفاهی مردمی است
فاطمه مرادی
14 بهمن 1394
به گزارش سایت تاریخ شفاهی ایران، دهمین نشست تخصصی تاریخ شفاهی ایران با «عنوان تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی ایران 1357-1342»، 6 بهمن 1394 در سالن سوره حوزه هنری در تهران، به میزبانی مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران و با همکاری انجمن تاریخ شفاهی ایران برگزار شد.
افتتاحیه و جلسه نخست
نشست تخصصی تاریخ شفاهی، با تلاوت قرآن کریم و سرود جمهوری اسلامی آغاز شد. در ادامه، سیدمحمد میرکاظمی، مجری نشست ضمن خوشامدگویی به حاضران گفت: «اولین همایش تاریخ شفاهی سال 1381 در اصفهان و سال گذشته نهمین نشست تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی با عنوان «تاریخ شفاهی ایثار وشهادت» به میزبانی بنیاد شهید برگزار شد. امسال و هم‌اکنون دهمین نشست تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی به همت انجمن تاریخ شفاهی و مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر در حال برگزاری است.» 
میرکاظمی افزود: «مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر از مراکز مهم وقایع و تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی است. دکتر موسی فقیه حقانی، دبیر علمی همایش، رئیس مرکز مطالعات تاریخ معاصر ایران است، که تألیفات بی‌شماری در عرصه تاریخ انقلاب اسلامی و تاریخ شفاهی داشته‌اند.» از تألیفات دکتر حقانی می‌توان به تاریخ تحولات سیاسی ایران، خاندان پهلوی به روایت پهلوی، تاریخ معاصر ایران از صفویه تا انقلاب اسلامی و... اشاره نمود.
مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر به تاریخ 200 سال اخیر می‌پردازد
در ادامه، دکتر حقانی، دبیر علمی همایش، با ارائه توضیحاتی درباره دهمین نشست تخصصی تاریخ شفاهی ایران گفت : «مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران از مؤسسات فعال در تاریخ‌نگاری انقلاب است، ولی متولی تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی نیست؛ بلکه سعی دارد تاریخ 200 سال اخیر ایران را در حوزه‌های سیاسی و فرهنگی، مورد پژوهش قرار دهد. از یک سال پیش انجمن تاریخ شفاهی، با همکاری مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر اقدام به برگزاری همایش تاریخ شفاهی کرده است. چرا تاریخ شفاهی؟ زیرا تاریخ شفاهی از مستندات جدی تاریخ‌نگاری در ثبت وقایع است و مؤسسات مختلفی در داخل وخارج ایران در خصوص موضوع ایران و انقلاب اسلامی فعال هستند و منابع متعددی در این حوزه منتشر شده است.» 
تا پایان سال پذیرای مقالات تاریخ شفاهی هستیم
دکتر حقانی، دبیرعلمی همایش افزود: «تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی ایران شامل دو جریان است: روایتی که ساقط شدگان دارند و روایتی که ساقط کنندگان دارند؛ از هر دودسته گزارش‌هایی موجود است که باید مورد نقد وبررسی قرار گیرد؛ زیرا هر کدام از این جریان‌ها ماجرا را از منظر خودشان روایت می‌کنند و برای دست‌یابی به نتایج منطقی، باید این روایت‌ها را مورد نقد و بررسی قرار داد. همایش تاریخ شفاهی با 9 موضوع برگزار شد و 30 مقاله برای آن ارسال شده است و ما تا پایان سال هم پذیرای مقالات در حوزه تاریخ شفاهی هستیم.»
● تاریخ شفاهی، تاریخ نخبگان نیست، بلکه روشی برای کشف و اکتشاف است
سپس دکتر یعقوب توکلی، نویسنده و پژوهشگر، درباره تاریخ‌نگاری انقلاب با توجه به خاطرات مکتوب وشفاهی رجال پهلوی گفت: «نگرش و نگاه‌های حاکم بر منابع و آثار تاریخ پهلوی وجود دارد و آن نگاه معطوف به این مسئله است که وقوع انقلاب اسلامی را یک فاجعه قلمداد می‌کنند، از جمله در کتاب پاسخ به تاریخِ محمدرضاپهلوی، من وبرادرمِ اشرف پهلوی و خاطراتی که لاجوردی در دانشگاه هاروارد آنها را جمع‌آوری کرده، نگاهِ فاجعه بودن انقلاب اسلامی، مشهود است.»
وی افزود: «هیچ کدام از رجال عصر پهلوی برای خودشان نقش منفی قائل نیستند و برای وقوع انقلاب اسلامی به دنبال متهم هستند. محمدرضا پهلوی در کتاب پاسخ به تاریخ، به دشمنان خارجی در وقوع انقلاب اسلامی اشاره می‌کند؛ ولی اشرف پهلوی، زمینه‌سازی آمریکایی‌ها در وقوع انقلاب اسلامی را دخیل می‌داند، فریدون هویدا در کتاب سقوط، شخص خودِ شاه را عامل سقوط معرفی می‌کند و می‌گوید، شاه، آن‌قدر فاسد بود که احتیاج نیست به سراغ عامل دیگری برویم. از طرفی جهانگیر تفضلی به دفاع از محمدرضا پهلوی می‌پردازد و اطرافیان شاه را مقصر می‌داند. در خاطرات علی امینی، جبهه ملی در سقوط شاه مقصر دانسته می‌شود. در خاطرات عبدالمجید مجیدی، رئیس سازمان برنامه و بودجه عصر پهلوی که دانشگاه هاروارد، آن را منتشر کرد، افزایش قیمت نفت و ریخت‌وپاشِ اقتصادی علت سقوط شاه دانسته می‌شود.»
توکلی گفت: «درهیچ کدام از آثار برای مردم ایران که در وقوع انقلاب اسلامی سهم مهم وتأثیرگذاری داشتند، نقشی قائل نشده‌اند . پژوهشگران برای استفاده از منابع، باید به فضای حاکم برآن منابع توجه کنند.»
سخنران دیگر دهمین نشست تخصص تاریخ شفاهی ایران، محمدرضا کائینی، نویسنده و پژوهشگر بود که مقاله خود را با عنوان «خاطرات وخطرات در عرصه تاریخ شفاهی» ارائه داد. وی گفت: «تاریخ شفاهی از ارکان مهم تاریخ‌نگاری در جهان و در کشور ما محسوب می‌شود. واقعیت این است که گردآوری تاریخ شفاهی، دشواری‌هایی به دنبال دارد. در گردآوری خاطرات مرحوم آیت‌الله طالقانی از شاخص‌ترین چهره‌های انقلاب اسلامی با همکاری یکی از فرزندان آیت‌الله طالقانی، دو دهه مشغول به مطالعه، بررسی و مصاحبه درباره ایشان بودیم. در خلال مصاحبه‌ها دو رویکرد را شاهد بودیم: 1- گروه‌های مجاهدین خلق و نهضت آزادی، تلاش می‌کنند در مقام خاطره‌گویی وجه ملی‌گرایی ایشان را مورد توجه و وجه استکبارستیزی آیت‌الله طالقانی را پنهان کنند2- رویکرد دوم که به روحانیون و افرادی که در حکومت حضور دارند مربوط بود، آیت‌الله طالقانی را چهره جهانی وحساس به مسائل جهان اسلام و استکبارستیز معرفی می‌کنند. هردو گروه نمایندگانی دارند و دو روایت متفاوت از ایشان ارائه می‌دهند که گاه باعث تحریف تاریخ می‌شود.»
سخنران بعدی، سیروس سعدوندیان، محقق وپژوهشگر در تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران بود. او مقاله خود را با «عنوان خاطرات و خطرات در تاریخ شفاهی» ارائه داد و از آسیب‌های کلامی در حوزه تاریخ شفاهی گفت و به نقش فن‌آوری روز مانند تبلت و گوشی موبایل و تأثیر آنها بر تاریخ شفاهی اشاره کرد.
تاریخ مانند دریا می‌ماند و شناگر ماهر می‌خواهد
سخنران بعدی دکتر موسی نجفی، نویسنده، پژوهشگر و رئیس پژوهشکده اندیشه سیاسی وتمدن اسلامی، مقاله خود را با عنوان «نظری اجمالی برتاریخ شفاهی وخاطره‌نویسی پهلوی‌ها» ارائه داد. وی گفت: «تاریخ شفاهی در حوزه تاریخِ نقلی قرار می‌گیرد و تاریخِ نقلی عبارت است از: تاریخ شفاهی، خاطره‌نگاری و اسناد. جایگاه تاریخ شفاهی در حوادث و وقایع متفاوت است. تاریخ شفاهی سه جزءِ مهم دارد: 1- مصاحبه کننده 2- مصاحبه شونده 3- متنِ حاصله که جزء ارکان مهم است. در مصاحبه تاریخ شفاهی با افرادی روبه‌رو شدم که در زمان رویداد وقایع، طلبه و جزءِ مردم عادی محسوب می‌شدند و زمان مصاحبه، مرجعِ تقلید بودند.»
نجفی در ادامه گفت: «نقل‌های خامی که در حادثه جمع می‌شود، در مرحله بعدی با تحلیل روبه‌رو می‌شوند، لذا تاریخ شفاهی، گام اول است؛ قسمتِ تحلیلیِ این روش، ضعیف‌تر است. انسان‌ها به واقعیت، نزدیک‌تر هستند؛ جزئیات را می‌بینند، ولی جزئیات، نقش چندانی در تاریخ ندارند و دور هستند. کلیات را می‌بینند؛ و این مهم است. در مصاحبه تاریخ شفاهی، نکاتی هست که در خاطره‌نویسی موجود نیست؛ به طور مثال در مصاحبه با راوی، لحنِ راوی درباره افراد فرق می‌کند. تاریخ به دریا می‌ماند، عظمت دارد؛ به نظر شنا کردن آسان است، ولی شناگر بسیار ماهری می‌خواهد تا در آن غرق نشویم.»
● اگرچه مؤسساتی در نگارش تاریخ محلی انقلاب اسلامی پیشگام هستند، ولی به تاریخ محلی کمتر توجه شده و در نگارش آن، مصاحبه چالشی، کمتر دیده می‌شود
میرکاظمی، مجری نشست در پایان جلسه اول دهمین نشست تخصصی تاریخ شفاهی ایران با عنوان «تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی1357-1342» گفت: «کسانی که می‌خواهند تاریخ انقلاب را بدانند، زندگینامه امام خمینی(ره) و رهبرانقلاب، آیت‌الله خامنه‌ای را مطالعه کنند.»
جلسه دوم
دومین جلسه دهمین نشست تخصصی تاریخ شفاهی ایران به ریاست علیرضا کمری، نویسنده و پژوهشگر تاریخ، صاحب‌نظر در عرصه تاریخ شفاهی و مسئول واحد پژوهش دفتر ادبیات وهنر مقاومت حوزه هنری وکارشناس جلسه، مرتضی رسولی‌پور، نویسنده، پژوهشگر ومسئول واحد تاریخ شفاهی مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران برگزار شد.
نخستین سخنرانِ جلسه دوم، دکتر علی‌اصغر سعیدی نویسنده، پژوهشگر و استادیار گروه برنامه‌ریزی و رفاه اجتماعی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران بود که مقاله خود را با عنوان «تاریخ شفاهی اقتصادی: تحلیل تاریخی کنش اقتصادی» ارائه داد.
سعیدی گفت: «در جامعه ما تاریخ شفاهی در حال رشد است و به نقش آن در بحث‌های اقتصادی اهمیت چندانی داده نمی‌شود، در حالی که در تحقیقات غربی‌ها در حوزه اقتصاد، مهاجرت و اقتصاد، نقش بسزایی دارد.»
وی افزود: «در این مقاله سعی کردم نقش تاریخ شفاهی در روشن کردن یا به مناقشه کشیدن مسائلی که به نظر می‌رسد تحلیلش رو به پایان است را نشان دهم؛ زیرا این روایت‌ها می‌توانند برخی موضوعات مبهم اقتصادی را در تاریخ اقتصادی ایران روشن کنند. بنابراین از روایت صنعتگران، تجار، تکنوکراتهای اقتصادی، کارآفرینان و سرمایه‌گذارانِ بخش خصوصی استفاده کردم. در بحث اتاق بازرگانی ایران، تحقیقات بعد از پیروزی انقلاب اسلامی نشان می‌دهد، کشمکشی بین تجار در اتاق بازرگانی وجود داشته و از سال 1342 اتاق صنایع به وجود آمده و رشد پیدا کرد و تمام بحث‌ها در خاطراتی که لاجوردی توسط دانشگاه هاروارد جمع‌آوری کرده، منتشر شده است. ما طبق این اسناد متوجه می‌شویم چگونه ساواک در انتخاب هیئت مدیره یک کارخانه نقش داشته است.»
وی افزود: «نقش و ویژگی‌های بنگاه‌های خانوادگی در ایران به دلایلی از جمله اعتماد به اعضای خانواده و توسعه نیافتگی بنگاه‌های اقتصادی ایران را در دستور کار پژوهشی قرار نداده‌اند؛ یا بحث تحولات اقتصادی و حفظ پیوندها به سختی و بدون انشعاب به نسل دوم منتقل می‌شود.»
سعیدی ادامه داد: «این مقاله به روشن شدن نقش و ویژگی‌های بنگاه‌های خانوادگی در ایران وجایگاه کنِشگران غیراقتصادی و فعالان اقتصادی اعم از تجار و صاحبان صنایع پرداخته است.»
در ادامه دکترمرتضی میردار، دانشجوی دکترای تاریخ در دانشگاه قزوین و معاون بخش تاریخ شفاهی مرکز اسناد انقلاب اسلامی، مقاله خود را با عنوان «نقد کتاب حکمت وسیاست: خاطرات دکتر سید حسین نصر» را که با جواد عربانی نوشته‌اند، ارائه داد. کتاب «حکمت و سیاست» با روایت سیدحسین نصر، رئیس دفتر فرح پهلوی، یکی از آثار در حوزه تاریخ شفاهی است که مرتضی میردار و جواد عربانی به نقد آن پرداخته‌اند.
میردار گفت: «حسین نصر از رجال سیاسی عصر پهلوی بود، وی نوه پسری شیخ فضل‌الله نوری است که با حمایت خانواده برای ادامه تحصیل به آمریکا رفته و در رشته فیزیک ادامه تحصیل می‌دهد. او پس از اتمام تحصیلات در آمریکا در سن 25 سالگی، استاد دانشگاه تهران می‌شود و مسئولیت‌های مختلف آموزشی، علمی در دوران زمامداری پهلوی داشته و در نهایت، رئیس دفتر فرح پهلوی می‌شود. وی با افرادی چون: علامه طباطبایی، محمدکاظم نصر و آیت‌الله مطهری، آشنا می‌شود و این آشنایی تا پیروزی انقلاب اسلامی ادامه می‌یابد. پیش از وقوع انقلاب اسلامی به آمریکا می‌رود و در دانشگاه جورج واشنگتن، مشغول می‌شود. به پیشنهاد حسین دهباشی، مدیر مجموعه تاریخ شفاهی وتصویری ایران معاصر، خاطرات خود را با عنوان «حکمت و سیاست» به چاپ می‌رساند.»
وی افزود: «نصر در روایتش دچار خودشیفتگی شده است؛ به طور مثال، در زمینه فرهنگ، خودستایی کرده و در صفحه 137 کتاب، دیدگاهِ فرح پهلوی را نسبت به خودش این طور توصیف می‌کند: «هیچ کس به اندازه من دانش و فرهنگ ندارد.»
میردار گفت: «نصر در صفحه 395 از کتاب می‌گوید: «با همکاری پاکروان، رئیس ساواک، جایگاه آیت‌اللهی برای امام خمینی، درست کردیم.» وی در نقد این مطلب تاکید کرد: «امام خمینی(ره) از دهه بیست به عنوان شخصیت فاضل در میان حوزویان نقش برجسته‌ای دارد و این ادعای نصر، بی‌پایه واساس است.»
میردار افزود: «بعد از چاپ کتاب «حکمت وسیاست» آقای نصر ادعا کرد که برخی از صحبت‌هایش مخدوش شده است. در مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آثاری که در حوزه تاریخ شفاهی، چاپ می‌شوند، امضای راوی باید در اسناد باشد تا کاستی‌های کتاب، بر عهده مصاحبه‌کننده و یا تدوینگرِکتاب نباشد.»
در ادامه دومین جلسه دهمین نشست تخصصی تاریخ شفاهی ایران به ریاست علیرضا کمری و کارشناسی دکتر مرتضی رسولی‌پور، دکتر شفیقه نیک‌نفس، نویسنده و پژوهشگر، عضو واحد تاریخ شفاهی مرکز اسناد ملی ایران، مقاله خود را با عنوان «اثرگذاری هنرِ نمایش در وقوع انقلاب اسلامی» ارائه داد.
نخستین نمایش ترجمه شده برای اجرا، گزارش مردم گریز بود
دکتر نیک‌نفس به سیر تحولی تئاتر در ایران پرداخت و گفت: «ناصرالدین‌شاه، اولین تماشاخانه را در تهران تأسیس می‌کند و در بخشی از تئاتر در آن دوران بحث‌های اقتصادی و سیاسی آگاهی دهنده‌ای وجود داشت. طوری که با به توپ بستنِ مجلس در دوره قاجار، 9 توپ به تماشاخانه اخوت زده می‌شود. تا دهه چهل در ایران، بیشتر نمایش‌ها، با نویسنده غیر ایرانی یا از آثار ترجمه شده غربی به اجرا در می‌آمد و یک فضای غیرِایرانی در نمایش‌ها وجود داشت. نخستین نمایش ترجمه شده «گزارش مردم‌گریز» بود. با به وجود آمدن فضای باز سیاسی در دهه بیست در ایران، فعالیت احزاب و دسته‌های سیاسی، تئاتر، جنبه سیاسی به خود می‌گیرد؛ شخصی به نام عبدالحسین نوشین، تحصیل‌کرده در فرانسه و روسیه، وابسته به حزب توده وعلاقه‌مند به تئاتر بود. گروه نمایشی وی مانند یک گروه حزبی، نمایش اجرا می‌کردند.»
وی افزود: «در اجرای نمایش به جنبه‌های فرهنگی بیش از جنبه‌های سیاسی توجه شده است؛ بعد از کودتای 28 مرداد، شاهین سرکیسیان، بیشترین تأثیرگذاری بر تئاتر ایران را دارد و در دهه‌های سی و چهل، هنرمندان به دنبال هویت ایرانی می‌گردند. مکتب‌های هنری مثل «هنر سقاخانه‌ای» مطرح می‌شود، با الهاماتی از تصاویر شهدا و... .»
نیک‌نفس گفت: «در دهه چهل با ظهور تئاترسنگلج که دولتی بود و کار سیاسی انجام نمی‌داد، مواجه هستیم و برای انتقاد از وضعیت اقتصادی کشور، آثاری برای انتقاد از فقر به اجرا در آمد، آثاری که بعدها به آثار سینمایی تبدیل شد؛ مانند تئاتر«گاو» که بعدها داریوش مهرجویی به فیلم سینمایی تبدیل کرد.»
وی در ادامه بیان سیر تحولی هنر نمایش گفت: «در دهه 50 در قالب تئاتر دانشجویی، در حسینیه ارشاد و به خواست دکتر شریعتی، برای نشان دادن یک الگوی جدید در مضامین اسلامی، نمایشهایی به اجرا در آمدند؛ مانند نمایش‌های «ابوذر» و «سربداران» که باعث تعلیلی حسینیه ارشاد شد. در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی بیشتر هنرمندان تئاتر، جذب سینما شدند و این هنر، جایگاه ویژه‌ای به دست آورد و در جنگ تحمیلی و در عرصه بین‌المللی حضور چشمگیری داشت.»
● در مصاحبه تاریخ شفاهی، نقش من در راوی بسیار پررنگ است و نمی‌توان او را برای پررنگ کردنِ من، مورد نقد قرار داد؛ زیرا من بودن در تاریخ شفاهی، محوریت شخص را نشان می‌دهد
در ادامه دومین جلسه از دهمین نشست تخصصی تاریخ شفاهی، رسولی‌پور، مسئول واحد تاریخ شفاهی مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران و عضو هیئت مدیره انجمن تاریخ شفاهی به نقد مقاله دکتر سعیدی با عنوان «تاریخ شفاهی اقتصادی: تحلیل تاریخی کنش اقتصادی» پرداخت و گفت: «سرمایه‌داری ایران در دهه‌های گذشته وآغاز دهه بیست، مبتنی بر سرمایه‌داری مذهبی بوده است، دکتر سعیدی به این موضوع توجه داشته‌اند و در موضوع مقاله، بیشتر به جنبه‌های کیفی و اقتصادی توجه کرده‌اند؛ ولی در تاریخ شفاهی صاحب‌منصبان وسرمایه‌داران، تفکیکی صورت نگرفته است».
علیرضا کمری، نویسنده و پژوهشگر هم در نقد مقاله دکتر سعیدی گفت: «مقاله دکتر سعیدی رابطه اقتصاد با فرهنگ و سیاست را به خوبی نشان داده است.»
وی در نقد مقاله مرتضی میردار با عنوان «نقد کتاب حکمت وسیاست: خاطرات دکتر سیدحسین نصر» هم گفت: «در مصاحبه تاریخ شفاهی، نقش من در راوی بسیار پررنگ است و نمی‌توان دکتر نصر را برای پررنگ کردنِ من، مورد نقد قرار داد؛ زیرا من بودن در تاریخ شفاهی، محوریت شخص را نشان می‌دهد.»
کمری همچنین در نقد مقاله نیک‌نفس، با عنوان «اثرگذاری هنر نمایش در وقوع انقلاب اسلامی» گفت: «دکتر نیک‌نفس، اشاره خوبی به سیر تحول تئاتر در ایران از مشروطه تا تئاتر دانشجویی کردند. در حوزه هنر نمایش انقلاب اسلامی، آثار متعددی به چاپ رسیده، ولی دکتر نیک‌نفس به آنها توجهی نکرده است؛ و به تئاتر مردمی که در انقلاب اسلامی در مساجد و مدارس اجرا می‌شد، توجهی نکرده‌اند.»
جلسه سوم
در سومین جلسه از دهمین نشست تخصصی تاریخ شفاهی ایران به ریاست و کارشناسی دکتر مرتضی نورائی، نویسنده و پژوهشگر صاحب‌نظر ِحوزه تاریخ شفاهی، تاریخ محلی و روش‌شناسی تاریخ، استاد گروه تاریخ دانشگاه اصفهان و عضو هیئت مدیره انجمن تاریخ شفاهی ایران برگزار شد.
هر کس در هر موقعیت، سهمی در بیان تاریخ شفاهی دارد
دکتر نورائی گفت: «در مبحثِ تاریخ شفاهی، میراثِ نقل، دخیل است. هرکس در هر زمان، مکان و موقعیت، سهمی در بیان تاریخ شفاهی دارد؛ شرایط مصرف این که اشخاص، تمایلی برای بیان خاطرات ندارند، تمام شده است.»
در آغاز سومین جلسه، دکتر جواد منصوری پژوهشگر تاریخ، مبارز و زندانی سیاسی قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، سفیر سابق ایران در چین و معاون اطلاع رسانی مرکز اسناد انقلاب اسلامی، مقاله خود را با عنوان «تاریخ شفاهی حزب ملل اسلامی» ارائه داد.
وی گفت: «یکی از موضوعات مهم بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، مبحث تاریخ شفاهی است، البته قبل از انقلاب کسانی خاطره‌نویسی می‌کردند و مشاهدات خود را می‌نوشتند؛ ولی صدا را ضبط و تدوین نمی‌کردند.»
جواد منصوری در ادامه گفت: «در سن 17 یا 18 سالگی به عضویت حزب ملل اسلامی در آمدم و در سال 1344 توسط ساواک بازداشت شدم. در دوران بازداشت، نسبت به اصول اعتقادی خودم پایبند بودم؛ علی‌رغم محکومیت، اصل خطِ فکری من و دیگر همراهان تغییر نکرد. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی هم به دلیل شکل گرفتن احزاب دیگر به فکر تأسیس حزب دیگری نیفتادیم؛ از سال 1372 که به عنوان سفیر در پاکستان مشغول خدمت بودم، خاطرات خود را نوشته و جمع‌آوری کردم.»
وی افزود: «انتشار خاطراتم و تاریخ شفاهی حزب ملل اسلامی، فتحِ بابی شد تا خاطرات دوستانم از اعضای حزب ملل اسلامی مانند خاطرات احمد، احمد و خاطرات عزت شاهی (مطهری) چاپ و منتشر شود و مورد استقبال هم قرار گرفته است.»
تاریخ شفاهی توانسته جریان‌های حکومت پهلوی را افشا کند
جواد منصوری در ادامه گفت: «موضوع تاریخ شفاهی در چند دانشگاه ایران، مثل اصفهان مطرح شده است، ولی هنوز برای خیلی‌ها، نامشخص است. تاریخ شفاهی توانسته به خوبی جریان‌های فاسد و مخرب رژیم پهلوی را افشا کند.»
وی در پاسخ به سؤال دکتر نورائی، درباره صحبت نکردن برخی افراد برای تاریخ شفاهی گفت: «افراد در بیان خاطرات مجبور هستند به رفتارهای ناشایسته خود و دیگران اشاره کنند و این به نفع‌شان نیست.»
در ادامه سومین جلسه از دهمین نشست تخصصی تاریخ شفاهی ایران، دکتر محمدجواد مرادی‌نیا، نویسنده وپژوهشگر، رئیس سابق پژوهشکده سازمان اسناد و کتابخانه ملی و بنیان‌گذار واحد تاریخ شفاهی مؤسسه حفظ و نشر آثار امام خمینی(ره) مقاله خود را با عنوان «تاریخ شفاهی امام خمینی(ره)» ارائه داد.
وی گفت: «ثبت تاریخ شفاهی، پیرامون افکار، زندگی، آراء و عقاید امام خمینی(ره ) شکل گرفت. متأسفانه تا زمانی ایشان زنده بودند، این کار صورت نگرفت. با رحلت امام خمینی(ره)، در سال 1368 این‌که امام چگونه زندگی می‌کردند و چه افکار و اندیشه‌هایی داشتند، برسرزبان‌ها بود. متأسفانه پژوهشگران، دوران طلایی زندگی امام خمینی(ره) را از دست دادند؛ و بعضی از یاران امام خمینی(ره) مانند شهید مطهری، شهید بهشتی و... ترور و آیت‌الله طالقانی، فوت شده بودند. بنابراین خیلی از منابع شفاهی دوران حیات امام خمینی(ره) را از دست دادیم.»
مرادی‌نیا در ادامه گفت: «مؤسسه تنظیم ونشر آثار امام خمینی(ره)، بعد از رحلت امام خمینی(ره)، فهرستی از اسامی افرادی که با امام در ارتباط بودند، خانواده، روحانیون و... را تهیه کرد و توانستیم 15 هزار ساعت مصاحبه، با یک هزار نفر انجام دهیم. با مددِ تاریخ شفاهی مجموعه‌ای غنی برای استفاده محققان و پژوهشگران گردآوری کردیم.»
وی تأکید کرد: «گردآوری این آرشیو با کاستی‌هایی همراه بود؛ با سید احمد خمینی، پسر امام خمینی(ره)، و محرم اسرار امام مصاحبه نشده بود، خیلی از مصاحبه‌ها تصویری نبودند، بی‌هویتی در مصاحبه‌شونده‌ها دیده می‌شد و سهل‌انگاری در حفظ و نگهداری آرشیوها بود.»
در ادامه سومین جلسه، مرتضی قاضی، نویسنده و پژوهشگر، کارشناس ریاضی کاربردی و کارشناس ارشد علوم اقتصادی، مقاله خود را با عنوان «جمهوری تاریخ‌نگاری انقلاب: نگاهی به رویکردها و روش‌های تاریخ‌نگاری مردمی انقلاب اسلامی» ارائه داد.
وی گفت: «تاریخ شفاهی جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی، از منظر مردمی که خود، سازنده انقلاب اسلامی بودند، مغفول مانده است. در حوزه تاریخ شفاهی، برای تاریخ‌نگاری، باید به سراغ مردم رفت.»
قاضی افزود: «انقلاب اسلامی از مساجد شکل گرفت و برنامه‌های واحدهای فرهنگی مساجد مانند نقاشی، خوشنویسی و دیدار با خانواده شهدا تاثیرگذار بودند. اولین جرقه‌های طرح تاریخ شفاهی در جبهه مطالعات فرهنگی از سال‌های آغازین دهه 80 شکل گرفت. وجه تمایز ما در تاریخ شفاهی این است؛ ما به مسائلی پرداختیم مانند رویکرد فرهنگی در مساجد، تاریخ روستا نگاری، تاریخ مدرسه نگاری، سرود انقلابی و... که دیگران نپرداخته‌اند.»
وی در دفاع از عنوان مقاله خود (جمهوری تاریخ‌نگاری انقلاب) گفت: «منظور از جمهوری، همان توده‌های پایین جامعه هستند که نقش چشمگیری در وقوع انقلاب اسلامی داشتند.»
نورائی، کارشناس سومین جلسه، در نقد مقاله مرتضی قاضی گفت: «در حوزه تاریخ شفاهی، جایگاهی برای نظریه‌پردازی نیست، ذاتِ تاریخ شفاهی مردمی است.»
در ادامه، دکتر محمدجواد مرادی‌نیا، در دفاع از مقاله‌اش با عنوان «تاریخ شفاهی امام خمینی(ره)» به نورائی گفت: «در زمان ده سالی که در مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره) بودم، کارهای تحقیقاتی انجام دادم؛ هدفم رویکرد حقیقت‌یابی داشته وجنبه تبلیغاتی نداشته است.»
جلسه چهارم
در ادامه، چهارمین جلسه از دهمین نشست تخصصی تاریخ شفاهی ایران با ریاست دکتر محمدحسن رازنهان، نویسنده وپژوهشگر، استادیار و مدیرگروه تاریخ دانشگاه خوارزمی و کارشناسی مهدی کاموس نویسنده، پژوهشگر و مدیرکل دفتر مطالعات سازمان تبلیغات اسلامی برگزار شد.
در آغاز چهارمین جلسه، شکوه‌السادات سمیعی، نویسنده و پژوهشگر، مقاله خود را با عنوان «حماسه گمشده در تاریخ: بررسی زمینه‌ها و و پیامدهای واقعه دی ماه 1356 مشهد» ارائه داد. وی گفت: «اولین نمود تظاهرات مردمی در سال‌های پایانی حکومت پهلوی، 19 دی 1356، تظاهرات طلاب و مردم شهر قم در اعتراض به انتشار مقاله‌ای در روزنامه اطلاعات بود و بی‌شک، هویت تاریخی هر سرزمینی با بازشناسیِ رویدادها و شناسایی رجال و شخصیت‌های مهم آن، محقق خواهد شد.»
وی افزود: «ولی بعضی وقایع با نقشِ زنان عجین شده است؛ اقدام خودجوشِ بانوان شهر مشهد در 17 دی 1356، به منظور اعتراض به سالگرد کشف حجاب توسط رضا شاه، انجام شد. این اقدام زنان باعث ایجاد خودباوری در آنان شد و به ساختار تاریخی، مذهبی و اجتماعی شهر مشهد هویت تازه‌ای بخشید.»
سمیعی در ادامه گفت: «تظاهرات زنان مشهد در 17 دی 1356، یک پدیده تاریخی نبود، بلکه تاریخ‌ساز بود.»
سپس ابوالفتح مؤمن، نویسنده و پژوهشگر، مقاله خود را با عنوان «نقدی برآثار تاریخ شفاهی محلی انقلاب اسلامی» ارائه کرد. وی گفت: «تاریخ محلی انقلاب اسلامی در حوزه تاریخ شفاهی، در نوع خود، حرکتی نو و تازه است. اگرچه مؤسساتی مانند مرکز اسناد انقلاب اسلامی، حوزه هنری و مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، در نگارش تاریخ محلی پیشگام هستند، ولی به تاریخ محلی کمتر توجه شده است و در نگارش تاریخ محلی، مصاحبه چالشی، کمتر دیده می‌شود.»
مومن در نقدی بر کتاب «خمین در انقلاب» تدوین محمدجواد مرادی نیا و چاپ مؤسسه تنظیم و نشرآثار امام خمینی(ره) گفت: «در این کتاب به مسائل آن منطقه، خوب پرداخته شده، ولی در آن اشاره شده است که قبل از انقلاب فقط در دو شهر نماز جماعت برگزار می‌شد، ولی در بسیاری از شهرها نماز جماعت برگزار می‌شد.»
وی در ادامه در نقدی بر کتاب «روزشمار انقلاب اسلامی در قزوین» چاپ مرکز اسناد انقلاب اسلامی گفت: «این کتاب در حوزه تاریخ شفاهی نیست و برای تدوین آن از آرشیو استفاده شده است.»
مؤمن در نقدی بر کتاب «تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی در اراک» از انتشارات حوزه هنری گفت: «در تدوین این کتاب از خاطرات و روزنامه استفاده شده و از مصاحبه استفاده نشده است.»
وی در ادامه نقد کتاب‌های تاریخ محلی در حوزه تاریخ شفاهی گفت: «در زمینه نگارش تاریخ شفاهی محلی انقلاب اسلامی، از مطالب آرشیوی استفاده شده است و مورخان تاریخ شفاهی اکثراً بومی نیستند و به منطقه آشنایی ندارند و اکثر عناوین انتخاب‌شده، با تکیه بر اسناد است.»
در ادامه چهارمین جلسه از دهمین نشست تخصصی تاریخ شفاهی ایران، محمد نظرزاده، نویسنده و پژوهشگر و مسئول بخش تاریخ شفاهی مرکز اسناد آستان قدس رضوی، مقاله خود را با عنوان «تاریخ شفاهی گروه‌های مذهبی ـ سیاسی مشهد و نقش آنها در انقلاب اسلامی» ارائه کرد.
وی گفت: «هدف از نگارش مقاله، بررسی گروه‌های مذهبی، پس از سقوط رضا شاه در شهریور 1320 و بررسی زمینه‌های فعالیت آنها در شهر مشهد است. با سقوط رضا شاه، مراسم وآیین‌های مذهبی احیا شد. کوشش‌های زیادی هم برای ایجاد احزاب و گروه های سیاسی و مذهبی و تأسیس مدرسه‌های اسلامی صورت گرفت. در این بین، تبلیغات ضد مذهبی از جانب حزب توده، بهائی‌ها، کسروی و حامیانش رواج یافت و ذهن افراد مذهبی را به خود مشغول کرد.»
نظرزاده درباره هیئت‌های مذهبی گفت: «به دلیل حضورِ قشون روسیه در مشهد و فعالیت ایدئولوژیکی و سیاسی در این شهر، هیئت‌های مذهبی به رهبری میرزا احمد کفایی، مراسم مذهبی را پرشور برگزار می‌کردند؛ احمد کفایی، بهترین راهِ ایستادگی در برابر حزب توده را برپایی هیئت‌های مذهبی می‌دانست.»
وی سپس به جمعیت کارمندان انجمن تبلیغات اسلامی اشاره کرد و گفت: «این انجمن، نخستین جرقه‌های نوگرایی دینی در شهر مشهد را رقم زد.»
نظرزاده به جمعیت مبارزین اسلام که شاخه‌ای از جمعیت فدائیان اسلام در مشهد بود اشاره کرد و افزود: «دعوت این گروه از نواب صفوی برای سفر به شهر مشهد، تأثیر عمیقی بر اندیشه‌های انقلابی جوانان و طلبه‌های مشهد گذاشت، به طوری که آیت‌الله خامنه‌ای، اولین جرقه انگیزه انقلابی خود را مدیون حضور نواب صفوی می‌دانند.»
وی در ادامه به انجمن پیروان قرآن به رهبری علی‌اصغر عابدزاده که نقش مهمی در برگزاری مراسم دینی و مذهبی داشت، اشاره کرد و گفت: «عابدزاده، نقش مهمی در آشنا کردن مردم مشهد با احکام دینی داشت و برای مجالس از افرادی مانند آیت‌الله خامنه‌ای و مجید کرامت دعوت می‌کرد.»
● موضوع تاریخ شفاهی در چند دانشگاه ایران، مثل اصفهان مطرح شده است، ولی هنوز برای خیلی‌ها نامشخص است
در ادامه، مهدی کاموس، کارشناس جلسه، در نقد مقاله سمیعی با عنوان «حماسه گمشده در تاریخ: بررسی زمینه‌ها وپیامدهای واقعه دی ماه 1356 در مشهد» گفت: «نقش زنان در واقعه دی ماه 1356 خیلی برجسته نشان داده شده است. این واقعه را نمی‌توانیم مقدمه شکل‌گیری انقلاب بدانیم، امام خمینی(ره) مقدمه شکل‌گیری انقلاب اسلامی را قیام 15 خرداد 1342 می‌دانند.»
وی افزود: «تاریخ شفاهی، تاریخ نخبگان نیست، بلکه روشی برای کشف و اکتشاف است.»
کاموس در نقد مقاله نظرزاده با عنوان «تاریخ شفاهی گروه‌های مذهبی ـ سیاسی مشهد و نقش آنها در انقلاب اسلامی» هم گفت: «اطلاعات ِخوبی در مقاله وجود داشت، ولی به خودِ اطلاعات، نگاهِ دقیقی نشده بود.»
در ادامه چهارمین جلسه، اسماعیل حسن‌زاده، مدیرگروه تاریخ دانشگاه خوارزمی در نقد مقاله سمیعی با عنوان «حماسه گمشده در تاریخ» گفت: «محتوای مقاله، تحت تأثیر عنوان مقاله است. در متن از روایات شفاهی استفاده شده، ولی مقاله، عنوان تاریخ شفاهی ندارد.»
حسن‌زاده در نقد مقاله محمد نظرزاده با عنوان «تاریخ شفاهی گروه‌های مذهبی ـ سیاسی مشهد و نقش آنها در انقلاب اسلامی» هم گفت: «در این مقاله، به گروه‌ها و نقش آنها در انقلاب اسلامی به خوبی پرداخته شده و ادبیات خوبی داشت؛ آقای نظرزاده برای تکمیل مقاله باید از آثار بیشتری استفاده می‌کرد.»
اختتامیه
در جلسه پایانی دهمین نشست تخصصی تاریخ شفاهی ایران، دکتر موسی فقیه حقانی، دبیر علمی همایش و رئیس مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، به جمع‌بندی این نشست یک روزه پرداخت و گفت: «در دهمین نشست تخصصی تاریخ شفاهی ایران با عنوان «تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی ایران 1357- 1342» سیزده مقاله ارائه شد که هرکدام از زاویه‌های مختلف به واقعه انقلاب اسلامی پرداختند، ولی توقع ما در این حوزه بالاست! این نشست می‌توانست در دو روز برگزار شود.»
وی در ادامه گفت: «دکتر یعقوب توکلی در جلسه اول نشست، نگاهی به منابع عصر پهلوی و نقش افراد در سقوط رژیم پهلوی داشت. سپس دکتر موسی نجفی، تجربیات و مطالعات خود را در حوزه تاریخ شفاهی ارائه داد. در ادامه، محمدرضا کائینی درباره آیت‌الله طالقانی و برداشتِ گروه‌ها در باب شخصیت ایشان سخنرانی کرد. سپس سیروس سعدوندیان، درباره آسیب‌های کلامی در حوزه تاریخ شفاهی، نقش فن‌آوری روز در تاریخ شفاهی و تأثیرگذاری مصاحبه‌کننده و مصاحبه‌شونده گفت و به خاطرات پرویز ثابتی و دکتر نصر اشاره کرد. سپس دکتر علی‌اصغر سعیدی از زوایای مختلف، فعالیت کنش‌گران اقتصادی را مطرح کرد؛ او از افراد مصاحبه نشده در نگارش مقاله‌اش استفاده کرده تا به مسائلِ پشت پرده اقتصاد پهلوی اشاره کند.
● در مبحثِ تاریخ شفاهی، میراثِ نقل، دخیل است. هرکس در هر زمان، مکان و موقعیت، سهمی در بیان تاریخ شفاهی دارد
در ادامه دکتر مرتضی میردارکتاب خاطرات دکتر سیدحسین نصر را مورد نقد قرار داد؛ اگرچه این کتاب باز هم جای نقد دارد. بعد دکترشفیقه نیک نفس با عنوان «اثرگذاری هنر نمایش در وقوع انقلاب اسلامی» موضوع خوبی ارائه دادند. در ادامه دکتر جواد منصوری با عنوان «حزب ملل اسلامی» موضوع خوبی را مطرح کرد که در تشویق افراد در ثبت خاطرات نقش مهمی داشته است. سپس دکتر محمدجواد مرادی‌نیا با مقاله «تاریخ شفاهی امام خمینی(ره)» گزارش خوبی از عملکرد مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره) ارایه داد. سپس مرتضی قاضی با ارائه مقاله «جمهوری تاریخ‌نگاری انقلاب» توجه خوبی به روایت توده مردم داشتند. این حرکت خوبی است و درخلاء مطالعات تاریخی، به این دوستان باید کمک کرد تا کارهای خوبی ارائه دهند. سپس خانم سمیعی با عنوان «حماسه گمشده» موضوع خوبی ارائه داد، ولی واقعه دی ماه 1356 در مشهد، مبدأ انقلاب اسلامی نیست؛ امام خمینی 15 خرداد1342 را مبدأ انقلاب اسلامی می‌دانند. در ادامه ابوالفتح مؤمن مقاله «نقدی برآثار تاریخ شفاهی محلی انقلاب اسلامی» را ارایه داد. منابع تاریخ شفاهی را به خوبی مطالعه کرده است و نقد ایشان در بیشتر موارد بجا بود. در خاتمه دکتر محمد نظرزاده، با عنوان «تاریخ شفاهی گروه‌های مذهبی ـ سیاسی مشهد» بحث خیلی خوبی را ارائه داد، زیرا به نقش هیئت‌های مذهبی در انقلاب اسلامی کمتر پرداخته شده است.»
در پایان دکتر حقانی، ضمن تشکر از حضور داوران و کارشناسان در جلسه‌ها اعلام کرد: «از طرح‌هایی که در حوزه تاریخ شفاهی و مورد علاقه مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران و و بخصوص در حوزه هیئت‌های مذهبی باشد، حمایت می‌شود.»
نشست یازدهم تاریخ شفاهی در مازندران برگزار می‌شود
گزارش تصویری دهمین نشست تخصصی تاریخ شفاهی ایران
آغاز دهمین نشست تخصصی تاریخ شفاهی ایران
دومین جلسه دهمین نشست تخصصی تاریخ شفاهی ایران
سومین جلسه دهمین نشست تخصصی تاریخ شفاهی ایران
دهمین نشست تخصصی تاریخ شفاهی ایران به پایان رسید
تعداد بازدید: 7846
http://oral-history.ir/?page=post&id=6155