همایش تاریخ معاصر آذربایجان
همایش یک روزه «تاریخ معاصر آذربایجان: تحولات پس ازجنگ جهانی دوم» به کوشش انجمن پژوهشگران تاریخ ایران با همکاری موسسه دیار کهن روزسه شنبه 26 آذر1392 در سرای اهل قلم تهران برگزار شد.
کاوه بیات سخنرانی افتتاحیه را با عنوان «21 آذر 1325، یک بحث غیرتاریخی» ایراد کرد. وی در آغاز به این نکته اشاره کرد که با فروپاشی قدرتهای خاورمیانه پس از جنگ جهانی اول گسلهایی پدید آمد که یکی از نتایج آن ظهور کشورهایی چون جماهیر سه گانه قفقاز را میتوان نام برد. از ابتدای تأسیس تا امروز این کشورها با همسایگان خود مسایلی را داشتهاند. او سپس به اختصار به چگونگی تشکیل کشورهای پیرامونی ایران پرداخت و این نکته را تأکید کرد که متأسفانه آن موقع این تحولات از دید بسیاری از ایرانیان پنهان ماند. در ادامه به شکلگیری کشوری موسوم به آذربایجان در سرزمین تاریخی اران اشاره کرد که مقامات ایرانی از نیت این جمهوری نسبت به بخشی از خاک کشور بی اطلاع بودند؛ اگرچه دولت وقت ایران از به رسمیت شناختن کشوری به نام آذربایجان سر باز زد.
کاوه بیات
بیات ادامه داد: «با اشغال ایران در جنگ جهانی دوم وآغاز بحران آذربایجان در 1324، آن شناخت کمی هم که در دوره قبل وجود داشت در این دوره دیده نمیشود. تنها افرادی مانند عباس اقبال در مجله یادگار با نگارش مقالاتی به سابقه تاریخ و فرهنگ سرزمین اران اشاره کرده و سعی در روشن نمودن خطر تجزیه ایران داشتند».
بیات گفت: «ظهور وسقوط فرقه دمکرات آذربایجان یک سال بیشتر به طول نیانجامید، اما پیامدهای آن تا به امروز ادامه دارد. شناخت ریشهها و نتایج این مسئله بر همگان لازم است.»
از راست به چپ: ناصر اویسی، افشین جعفرزاده، کامروز خسروی، مجتبی برزویی
درپنل نخست ابتدا کامروز خسروی با عنوان نگاهی به الگوهای حرکت قومی در آذربایجان به سخنرانی پرداخت. او براساس نظریه ژیدریو، محقق فرانسوی الگوهای حرکت جمعیت در آذربایجان را به سه دوره تاریخی تقسیم کرد:
نخست از مهاجرت آذربایجانیها به قفقاز برای کار تا تشکیل فرقه دمکرات که در این دوره مهاجرین با مفاهیمی چون سوسیالیسم و ناسیونالیسم آشنا میشوند. خسروی در انتقاد به ریو گفت: «ریو مشخص نمیکند منظور از ناسیونالیسم چیست؟» وی ادامه داد: «پس از تأسیس اتحاد شوروی، کمونیستهای روس شروع به تاریخسازی کردند و عنوان شد که منطقه تاریخی «اران» همیشه دربرابر ایران مقابله کرده است! وی با اشاره به اسناد جدید منتشر شده معتقد است: «حرکت فرقه را باید از داخل حوادث شوروی و مقامات آن جستجو کرد».
دوره دوم پس از سقوط فرقه تا انقلاب اسلامی را در برمی گیرد که مهاجرین ایرانی در قفقاز اندیشههای خود را در قالب داستان، رمان، کتاب و فیلم بیان میکنند. دوره سوم نیز بعد از انقلاب است که در دو سه سال اول افرادی مثل «زهتابی» به ایران میآیند و شوروی از آنها حمایت میکند. خسروی در پایان گفت: «بعد از سقوط شوروی نوشتههای پانآذریسم به پانترکیسم تبدیل شده است».
ناصر اویسی سخنران بعدی بود که به علت گذراندن سی سال از عمرخود در شوروی، خاطراتی از سران فرقه مانند پیشهوری، بیریا و سلامالله جاوید بیان کرد و در مورد اقدامات منفی فرقه دمکرات مانند اعدامها مطالبی گفت. اویسی در پایان اعلام کرد که برخلاف برخی نظرات، پیشهوری وطن پرست بوده است.
از راست: ناصر اویسی، کامروز خسروی، مجتبی برزویی
نفر سوم این پنل، مجتبی برزویی بود که با عنوان «نگاهی تازه به جمهوری مهاباد، پس از بازگشایی آرشیوهای شوروی» به بیان نظرات خود پرداخت. در ابتدا او به این مطلب اشاره کرد: «روسها در فاصله دو جنگ به منطقه کردستان و به خصوص مهاباد چشم داشتند!» سپس ادامه داد: «هیچ پیشینه سیاسی در مورد مطالبات قومی در این منطقه تا جنگ جهانی دوم وجود ندارد. در کردستان عراق در دوره عثمانی حرکاتی وجود دارد، اما در کردستان ایران چیزی شبیه آن جا وجود ندارد. به علاوه هیچ تشکل سیاسی در مورد مطالبات قومی در این منطقه وجود نداشت»، او در ادامه به زندگینامه قاضی محمد پرداخت وگفت: «قاضی محمد محصول شرایط حضور نیروهای خارجی (شوروی) در منطقه است»، برزویی سپس بر اساس اسناد منتشر شده به مناسبات قاضی محمد و شورویها پرداخت و از جمله عنوان کرد: «هنگامی که قاضی محمد با یکی از مقامات دولت قوام دیدار کرد گفت: ریشه ما کردها به قوم ماد بر میگردد و بنابراین از آریاییها به حساب میآییم. بلافاصله شورویها به او تذکر دادند که دیگر این جمله را به زبان نیاورد.» برزویی در پایان از این که اسناد مربوط به قاضی محمد و جمهوری مهاباد هنوز به فارسی ترجمه نشده است اظهار تاسف کرد.
«زندگی، زمانه و کارنامه میر جعفر پیشهوری» عنوان مقاله چهارمین سخنران بود که توسط افشین جعفرزاده ایراد شد. جعفرزاده در مقدمه بیان کرد که: «اگر در واکاوی تاریخ جنبش چپ به پیشهوری پرداخته نشود، جنبش چپ ناقص خواهد بود»، او از پیشهوری با عنوان «دولتمرد ناکام» نام برد. وی سپس به طور خلاصه به فعالیتهای پیشهوری از آغاز تا جمهوری شورایی گیلان پرداخت. به عقیده او، فاز دوم فعالیتهای پیشهوری نگارش در روزنامه «حقیقت» است که وی مخالف فدرالیسم و تجزیهطلبی در ایران بود. دوره سوم زندگی پیشهوری، دوران رضاشاه، زندان و بعد از رضا شاه، انتشار نشریه «آژیر» است. جدایی او از فعالین کمونیست در این دوره اتفاق میافتد. در پایان جعفرزاده نظرات خود را نسبت به پیشهوری در سه جمله خلاصه کرد: «1- پیشهوری به هیچ عنوان سیاستمدار پانترکیسم نیست و تصویری که تجزیهطلبان در حال حاضر از او ترسیم کردهاند با حقیقت فاصله زیاد دارد . 2- در سالهای 25 – 1324 کمتر به تحولاتی بر میخوریم که به ابتکار شخصی او باشد و نفوذ روسها در این دوره بسیار زیاد است و وی قدمی در مخالفت با آنها بر نداشت. 3- به ادله محکمی برنخوردهام که پیشهوری با توطئه روسها کشته شده است».
در پنل دوم ابتدا احسان هوشمند با موضوع «سیاست اقلیت آشوری پس از شکست فرقه دمکرات آذربایجان» سخنرانی کرد. وی در آغاز به سابقه تاریخی حضور آشوریها در ایران پرداخت و به نمونههایی از درگیریها و کشتار مردم در ارومیه و اطراف آن توسط آشوریها طی جنگ جهانی اول اشاراتی کرد. او در ادامه گفت: «در جنگ جهانی دوم نیز آشوریها با حمایت روسها به نا امنی و کشتار در آذربایجان ادامه دست زدند. بعد از فروپاشی فرقه دمکرات در آذر 1325، به علت سابقه کارهای آشوریها، تعدادی از روستاهای آنها در آذربایجان مورد حمله مردم قرار گرفت. به دنبال این حادثه و شکایت اسقف آشوریها به سازمان ملل، نمایندهای از طرف پاپ برای سرکشی به ایران آمد»، به عقیده هوشمند دولت مردان ایران با اتخاذ سیاست گفتگو و مذاکره و اقداماتی که نشان از هماهنگی میان آنها داشت، جریانی را که میرفت تا برای ایران یک معضل بینالمللی درست کند،کنترل کردند». اقدامات مقامات ایرانی عبارت بود از: «1- گفتگو با مقامات آشوری در آمریکا، 2- گفتگو با آشوریان ارومیه، 3- بیان عمومی خسارات وارده به آشوریان، 4- پیگیری مطالب مطبوعات اروپایی نسبت به مسئله آشوریها، 5- مذاکره با مقامات آمریکایی و 6- اجازه ورود کمکهای خارجی به مناطق آشوری. در نهایت اسقف آشوریها شکایت خود را از سازمان ملل پس گرفت و ماجرای آشوریان با تدابیر درست به فرجامی نیک انجامید».
از راست: احسان هوشمند، سالار سیف الدینی، محمدعلی بهمنی قاجار
سالار سیف الدینی سخنران بعدی بود که عنوان سخنرانی خود را «خودمختاری و حق تعیین سرنوشت از لنین تا ویلسون» انتخاب کرده بود. وی در این سخنرانی به تشریح اوضاع و احوالی پرداخت که در طی آن فرقه دموکرات اقدام به اعلام خودمختاری در آذربایجان نمود و با اشاره به تجریه فدراسیون کُرد در سلیمانیه توسط شیخ محمود برزنجی و هدایت انگلیسیها، معاهده سور و طرح خودمختاری ارامنه و کردها در آن و همین طور تأسیس «کردستان سرخ» توسط لنین در منطقه قراباغ (لاچین، جبرالی، شوشی و... ) گفت فضای ایجاد مناطق خود مختار در آن سال در منطقه که عموماً توسط قدرتهای بزرگ انجام مییافت افزایش یافته بود. از طرف دیگر در گفتمان مارکسیسم- لنینیسم موضوع حق تعیین سرنوشت ملل به عنوان یک گفتار در ذیل آن مطرح شد. موازی با آن ویلسون در اثنای جنگ جهانی اول از حق تعیین سرنوشت به عنوان راه حل سریع منازعات سیاسی صحبت کرد.
سیفالدینی تأکید کرد که مفهوم حق تعیین سرنوشت هیچ گاه یک مفهوم ایستا نبوده و به قول یکی از پژوهشگران در طول زمان دستخوش قبض و بسط تئوریک شده است. وی گفت: «اشاره به قلمرو وضعیت حاد در قضیه شکایت فنلاند از سوئد به جامعه ملل، سرنخی شد در دست حقوقدانان بعدی که با اشاره به آن حق تعیین سرنوشت را محدود کنند». سیفالدینی تأکید کرد: «در منشور ملل و میثاقین مخاطب حق تعیین سرنوشت، مردم هستند نه ملتها و از نظر حقوق بینالملل موضوعه، امروز حق تعیین سرنوشت به اعتبار قطعنامهها و تفسیرهای عام، دارای دو جنبه داخلی (مشارکت سیاسی و دموکراسی خواهی) و جنبه خارجی (استقلال) است». وی گفت: «خود جنبه داخلی هم به سه قلمرو حاد احصاء شده است که عبارتند از: سرزمینهای مستعمره و تحت قیمومت، اشغالگری خارجی و رژیمهای نژادپرست». وی با قرائت مستندات حقوقی این مطالب در جنرال کامنتهای سازمان ملل و دکترین حقوقی گفت: «خارج از این سه وضعیت حق تعیین سرنوشت تنها به معنی مشارکت سیاسی مردم در امور سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی است».
محمدعلی بهمنی قاجار با مقاله «مطالبات زبانی فرقه دمکرات آذربایجان» سخنران سوم این پنل بود. وی ابتدا به تاریخچه زبان فارسی در ایران از باستان تا به امروز و رسمی شدن فارسی دری در ایران پرداخت. سپس به ادعای پانترکها در مورد زبان اشاره کرد و با دلایلی نادرست بودن این ادعا را ثابت کرد. بهمنی قاجار به مثالهایی از توجه شخصیتهای علمی، ادبی و سیاسی آذربایجان به زبان فارسی اشاره داشت؛ مثلاً «هنگامی که کمیته اتحاد و ترقی عثمانی با سوءاستفاده از حربه زبان دست به تحریکاتی زد، شیخ محمد خیابانی، یکی از اعضای حزب دموکرات آذربایجان علناً اعلام کرد که در جلسات حزبی همه باید به فارسی صحبت کنند. به علاوه اولین قانون مجلس که بودجهای را برای گسترش زبان فارسی در آذربایجان اختصاص میداد توسط نمایندگان آذربایجان مثل سیدحسن تقیزاده، امام جمعه خویی و قائم مقام رفیع تبریزی در مجلس مطرح شد که در 21 بهمن 1304 به تصویب رسید». سخنران این بخش از سیاست زبانی حکومت رضاشاه در آذربایجان انتقاد کرد و ادامه داد: «با اشغال ایران در جنگ جهانی دوم مسئله زبان به صورت مصنوعی با حمایت اشغالگران مطرح و توسط فرقه دمکرات پیگیری شد. در این راستا تعدادی از اسناد فارسی در آذربایجان منهدم شد». وی در پایان به مخالفتهایی علیه فرقه در آذربایجان مثل مخالفت آیتالله ثقهالاسلامی اشاراتی داشت.
آخرین فرد این پنل، رحیم نیکبخت بود که با عنوان «پی آمدهای فرقه دمکرات آذربایجان: بررسی اسنادی» به سخنرانی پرداخت. وی به طور خلاصه پیامدهای حضور یک ساله فرقه و بعد از آن را این چنین بیان کرد: «انتقال ثروت تجار و بازرگانان معروف آذربایجان به تهران، سرکوب و قتل عام خوانین و خاندانهای آنها، غارت اموال مردم در روزهای آخر حکوت فرقه مثل انتقال کامیونها به شوروی و شکایت مالکین آنها، به هم ریختن نظام کشاورزی و قحطی در سال 1326، و گسترش حس انتقام در آذربایجان پس از سقوط فرقه». در ادامه نیکبخت نمونههایی از این انتقام جویی را برای حضار بیان کرد.
«بازنگری فرقه دمکرات آذربایجان بر اساس اسناد و منابع» عنوان سخنرانی حمید احمدی در اختتامیه همایش بود. وی ابتدا این نکته را خاطر نشان کرد: «با انتشار اسناد خارجی تا حدی جنبههایی از فرقه معلوم شده است. اما اسناد داخلی به آن صورت منتشر نشدهاند.» در مورد اسناد خارجی، احمدی به فرمانهای استالین(1) و کتاب جمیل حسنلی(2) اشاره کرد. او با توجه به اسناد کتاب حسنلی گفت: «این اسناد نشان میدهند که پیشهوری قصد جدایی آذربایجان را داشته است». او سپس به نمونههایی از کتابهای داخلی مانند رازهای سر به مهر(3) و خاطرات میرزا عبدالله مجتهدی(4) پرداخت. احمدی نکات مهمی که در این کتابها دیده میشود را چنین خلاصه کرد: «1- مقاومتهای مردمی علیه فرقه، 2- واکنش مقامات مذهبی به اقدامات فرقه وترک تبریز، 3- نافرمانی از دستورات فرقه مانند فرار از سربازی، 4- مقاومت مردم آذربایجان به از بین بردن زبان فارسی و 5- مقاومت کسترده نسبت به تبلیغات کمونیستی روسیه»
همایش با جلسه پرسش و پاسخ بین حاضرین و سخنرانان پایان یافت.
1- فصلنامه گفتگو، ش 40، تابستان 1383، صص 156-139
2- حسنلی، جمیل، آذربایجان ایران، آغاز جنگ سرد، ترجمه منصور صفوتی، نشرشیرازه، 1388. ترجمه خلاصهتری از این کتاب با این مشخصات منتشر شده است: حسنلی، جمیل، فراز و فرود فرقه دمکرات آذربایجان، ترجمه منصور همامی، تهران، نشر نی، 1383.
3- ملازاده، حمید، رازهای سر به مهر، تبریز، مهد آزادی، 1376.
4- بحران در آذربایجان، خاطرات آیت الله میرزا عبدالله مجتهدی تبریزی(25-1324)، به کوشش رسول جعفریان، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، 1381.
تهیه و تنظیم گزارش: محمدمهدی موسیخان
عکس ها از : محسن پورفولادچی
برای اطلاعات بیشتر به مشروح سخنرانی های کنفرانس آذربایجان در تاریخ معاصر(فرقه دموکرات)+فیلم مراجعه نمایید.
تعداد بازدید: 6624
http://oral-history.ir/?page=post&id=3736