مردم نگاری سفر

احمدرضا امیری سامانی

خواندن کتاب مردم نگاری سفر بدون آشنایی با معنای واژه مردم نگاری به هیچ کس توصیه نمی شود. چرا که در این صورت خواننده آن را با سفرنامه های عصر قاجار اشتباه می گیرد و پس از گم شدن در پیچ و خم کتاب، آن را کنار می گذارد. البته نثر نگارنده هم به این فرضیه دامن می زند. اما وقتی با واژه و رشته مردم نگاری آشنا باشید، مطالب رنگ و بوی دیگری می گیرند و جلوه پر کشش کتاب رخ می نمایاند.
مردم شناسی یا اتنوگرافی (ethnography) از لحاظ لغوی یعنی توضیح و معرفی یک قبیله، قوم و یا ملت بدون یکسویه نگری و نظریه پردازی در مورد درست بودن و یا غلط بودن روش زندگی آنها. مردم نگار محققی است که مانند یک دوربین فیلمبرداری عمل می کند. او حقایق را با تمام جزئیات ثبت می کند و پیش روی ما قرار می دهد. او کاری به تعارض و یا تشابه عقاید و یا سنن قوم تحت بررسی با عقاید و سنن خود و یا خواننده ندارد. در کتاب  مردم نگاری با تکیه بر فرهنگ مردم ایران(1) مردم نگاری این‌گونه تعریف شده است: "مردم‌نگاری، عبارت است از توصیف کامل و همه‌جانبه از مظاهر مادی و غیر مادی(معنوی) جامعه‌های مختلف. مردم‌نگاری، مشاهده در محل(میدان تحقیق)، توصیف و تحلیل گروه‌های انسانی است، که به قدر کفایت کوچک بوده و به این علت می‌توانند، تماماً توسط تعداد محدودی از پژوهشگران، از طریق روش‌های عموماً غیر آماری مطالعه و درک شوند. مردم‌نگاری در مطالعه توصیفی خود به طرح فرضیه و نظریه نمی‌پردازد؛ زیرا مردم‌نگاری، گزارش توصیفی برای بدست آوردن اطلاعات است".
 توصیف و تحلیل گروه‌های انسانی، به منظور برپایی جنبه‌های مختلف محیطی، فنی، اقتصادی، سیاسی، حقوقی، مذهبی و خانوادگی زندگی هر یک از آنهاست؛ که تا حد امکان با دقت، صحت و وفاداری انجام گرفته و معمولا به صورت یک تک‌نگاری گزارش می‌شود و تفاوت آن با مردم شناسی در همین عدم قضاوت و نظریه پردازی است. آلن بیرو، مردم شناس بزرگ در باب همین تفاوت اینگونه می گوید: "مردم‌نگاری شامل مشاهده و تحلیل گروه‌های انسانی است که هر یک جداگانه و با توجه به ویژگی‌های خاص آنان در نظر گرفته شده است و هدف از آن انعکاس هرچه درست‌تر جریان حیات هریک از آنان است و حال آنکه، مردم‌شناسی اسناد و مدارک حاصل از مردم‌نگاری را در جهت مقایسه‌ها مورد استفاده قرار می‌دهد."(2)
از نظر یک مردم نگار، هر گروه اجتماعی واقعیت خاص خود را می سازد و دارای مفاهیم مورد قبول خود است. بنابراین, یک مفهوم, زمانی معنی دارد که در موقعیت، جامعه، طبیعت و خاستگاه واقعی خود مورد مطالعه قرار گیرد. او در ابتدا نهایت تلاش خود را می کند که با جامعه مورد مطالعه و روش های زندگی در آن همسو شود و  منطق زندگی در آن را بپذیرد و در همین حال با کمک ابزارها و تکنیک هایی مانند مشاهده، مصاحبه، عکس برداری، فیلم برداری و غیره به ثبت و ضبط حقایق مربوطه می پردازد.
به همین دلیل است که اغلب اوقات مصاحبه شونده – یا مصاحبه شوندگان- دقیقاً نمی داند که فرد مقابل او یک پژوهشگر مردم نگار است و از هدف او نیز بی اطلاع خواهد بود. در اغلب اوقات نه گفته ها ضبط می شوند و نه کاغذی در میان است که یادداشتی برداشته شود. مصاحبه به صورت یک گفتگوی دوستانه در محل طبیعی مورد مطالعه انجام می شود. در ضمن مردم نگار در حین گفتگو فقط به محتوای صحبت ها توجه نداشته. بلکه, هم به اصطلاحات و فرهنگ خاص شخص هم به نوع برخورد و رفتارهای اجتماعی او توجه دارد. هم به فرهنگ ظاهری شخص شامل پوشش و نوع آرایش توجه می کند. در واقع, کلیۀ عناصر فرهنگی موجود در فرد و در آن محیط از نظر مردم نگار بدور نخواهد ماند.
کتاب مردم نگاری سفر که به قلم دکتر نعمت الله فاضلی در بیست فصل و 792 صفحه نگارش و تدوین شده است، همین رویکرد را دارد.  دکتر نعمت الله فاضلی متولد اراک در سال 1343 است او تحصیلات خود را در انگلستان تکمیل کرد و دکترای خود را از دانشگاه لندن ( مدرسه مطالعات شرق و آفریقا) اخذ نمود. هم اکنون دکتر فاضلی عضو هیئت علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی است.
این کتاب گزارشی است مردم نگارانه از ایام تحصیلات دوره دکترای مولف در لندن و برخی سفرهای او به نواحی مختلف انگلستان و امریکا در آن مقطع، برای سیاحت یا شرکت در مجامع علمی. کتاب بر تجارب بدست آمده از زندگی در این مقطع تکیه دارد که از لحاظ علمی به مردم نگاری خود زندگی نامه ای(autobiographical ethnography)  شهرت یافته است گرچه در برخی فصول می بینیم که نویسنده به روایت و تحلیل روی آورده است.
کتاب حاصل سفر پنج ساله دکتر بین سالهای 1999 تا 2004 به انگلستان، فرانسه، امریکا و آلمان است و تقریر آن به شیوه سفرنامه نویسی است. دکتر فاضلی در کنار بررسی و تمجید شرایط و زوایای مختلف جوامع غربی، نیم نگاهی هم به اوضاع و احوال کشور خودمان در آن روزها دارد و شرایط آنها را با ایران مقایسه می کند. البته این مقایسه ها بیشتر به نفع جوامع غربی تمام شده اند و معایب داخلی ایران بیشتر به چشم آمده اند. مقایسه های بین فرودگاهها، دانشگاهها، بیمارستانها، سفارتخانه و ... همه حاکی از همین برتری هستند. فصل دوازدهم کتاب – سیری در سواس- که محل آشنایی دکتر فاضلی با استاد راهنمای خود است، و مقایسه چهارراه های تهران و لندن در فصل دوم (منزلت انسان - صفحه 104) نمونه های خوبی از این مقایسه ها هستند.
مردم نگاری سفر از همان صفحات آغازین شیوه ای متفاوت با روال معمول نگارش را اتخاذ کرده است. با تورق فهرست و رجوع به آدرسهای آن متوجه می شویم که عناوین به کار برده شده در فهرست را باید در دل متن پیدا کنیم، نه به صورت برجسته و در بالای آن.
نگاه و شیوه مردم نگارانه دکتر فاضلی در تمام متن به چشم می خورند. او با ورود به هر مکان، شهر یا کشور، خواننده را با گذشته تاریخی و قومی آن آشنا می کند و اوضاع و احوال اجتماعی و سیاسی فعلی- منظور سال 1999 تا 2004 – آن را برای خواننده شرح می دهد و سپس به گفتگوها و مشاهداتش می پردازد. او حتی به تاکسی های انگلیسی هم رحم نمی کند و به محض ورود به تاکسی، تاریخچه آن و دلیل قرار گرفتن محل چمدان در قسمت جلوی تاکسی را هم برای ما شرح می دهد (ماجرای یک همولایتی – صفحه 227)
لحن شیرین نگارش، پر از تشبیهات و واژه های ادبی است و همانطور که گفته شد خواننده را به یاد سفرنامه های قدیم می اندازد. اما گاهی احساس می شود که نگارنده هم به موضوعات پسامدرن نگاه امروزی ندارد. به عنوان مثال او در فصل دوم وقتی در بازار با دو پدیده نامتعارف – دختری با حلقه های مختلف روی بدن و مردی هدفون به گوش  که افسار سگی در دستش بود-  روبرو می شود، طوری رفتار می کند انگار تا قبل از آن هیچ گاه چنین چیزهایی ندیده و نشنیده بود. البته تشبیه موبایل به کیوسک جیبی یک نمونه از همان تشبیهات شیرین نگارنده است.
کناب مردم نگاری سفر ابزار خوبی برای آشنایی با بریتانیای در حال گذر از قرن بیستم به بیست و یکم است. اطلاعات تاریخی و اجتماعی مولف نیز به این آشنایی کمک بزرگی می کند. این کتاب حتی به صورت جانبی می تواند خواننده را با اوضاع و احوال سیاسی و اجتماعی ایران این دوره هم آشنا کند.
 ابعاد فرهنگی جامعه جایگاه بسیار مهمی در ذهن نگارنده دارند. پرداختن به مواردی همچون فرهنگ آموزش، فرهنگ معاشرت، فرهنگ سفر، شهر نشینی، هویت های فرهنگی نقاط مختلف انگلستان و امریکا و ... نشان از اهمیت این زاویه دید نگارنده دارند. او حتی یک فصل از کتاب – فصل شانزدهم، دیداری با دیوید بکام – را به نقش فرهنگی و اجتماعی یک اسطوره در میان مردم اختصاص داده است.
شاید تصور جذب مخاطب عام برای این کتاب سخت باشد ولی افرادی که به معنای واقعی کتابخوان محسوب می شوند، به سراغ این اثر خواهند رفت. در کنار این قشر، دانشجویان و پژوهشگران حوزه های علوم اجتماعی و تاریخ جزو مخاطبین اصلی کتاب مردم نگاری سفر هستند و می توانند مطالب بسیار مفیدی از دل آن صید کنند. ناشر آن انتشارات آراسته است و چاپ اول آن در سال 1390 روانه بازار کتاب شد.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. محمود رنجبر – هدایت الله ستوده، مردم نگاری با تکیه بر فرهنگ مردم ایران، تهران، دانش آفرین، 1380، چاپ اول، ص 95-96

۲. آلن بیرو؛ فرهنگ علوم اجتماعی، دکتر باقر ساروخانی، تهران، کیهان، 1380، چاپ چهارم و رنجبر و ستوده؛ ص11 و 12. 

 
تعداد بازدید: 6344