نخست وزیرِ پیژامه پوش
داستان واردکردن نفت ملِی شدۀ ایران به ژاپن
به ابتکار شرکتِ ایدهمیتسُو در میانۀ تحریم و محاصرۀ دریاییِ بریتانیا
این مطلب در سه بخش، تقدیم می شود:
نیشّوماروُ نام کشتی نفتکش ژاپنی است که در هنگامۀ تنش های پس از ملّی شدن نفت ایران دلیرانه دل به اقیانوسها زد و چند سفر از ایران به ژاپن نفت آورد، و سهم مهمی در شکستن محاصرۀ سیاسی و اقتصادی و آشکار ساختن حقوق ملی و مسلّم ایران در آن ماه های بحرانی داشت.
چند ماه پس از بازآمدنم به توکیو در تابستان سال ۱۳۶۱(۱۹۸۲)، این بار برای تدریس ایرانشناسی، در مهمانی سی امین سال بنیاد شدن انجمن دوستی ایران و ژاپن با آقای آکیرا ایدهمیتسُو مدیر عامل وقت شرکت ایدهمیتسو، که در این هنگام از شرکتهای نفتی عمدۀ ژاپن به شمار می آمد، آشنا شدم. شنیده بودم که ستارۀ اقبال این شرکت با وارد کردن نفت از ایران پس از ملّی شدن آن، که در آن سالها و در هنگامۀ تحریم اقتصادی و محاصرۀ دریائی انگلیسها کاری دلیرانه بود، درخشیدن گرفته، و مبتکر این جریان هم تا اندازۀ بسیار سازوء ایدهمیتسُو، پدرِ درگذشتۀ آکیرا و پایهگذار و رئیس این شرکت، و کِیسُوکِه ایدهمیتسُو – برادرِ سازوء و مدیرعامل این شرکت در آن سالها- بوده اند. از حال او پرسیدم، و آقای آکیرا ایدهمیتسو گفت که عمویش، با سنّ بالاتر از هشتاد، هم اکنون از کارهای اجرایی کناره گرفته و مقام مشاور عالی ایدِهمیتسُو را دارد. پس، خواهش کردم که درخواستم را برای دیدار و گفت و گویی با آقای کِیسُوکه ایدهمیتسُو به عموی خود برساند.
به فاصلۀ چند روز قرار ملاقاتی داده شد، و مدیر عامل پیشین ایدهمیتسو مرا در دفتر مجلل خود در طبقۀ بالای ساختمان تاریخی این شرکت در خیابان هیبییا، روبروی کاخ امپراتور ژاپن، با گشادهروئی پذیرفت. آقای ایدهمیتسو در این دیدار، که زنده یاد ئِیجی اینووِه ایراندوست فارسی دان هم حاضر بود، گوشه هائی از خاطرات و نظرات خود را در بارۀ مناسبات این شرکت نفتی با ایران برایم گفت، و هنگام خداحافظی کتابی با عنوانِ در پیِ نفت ایران: قضیّۀ نیشّو ماروُ (به ژاپنی: ایران سِکیوُ ئو موتومِهته؛ نیشّو مارُو جیکِن) هدیه کرد، و گفت که این اثر که در سلسلۀ کتابهای تاریخ شووا (دورۀ امپراتور شووا، سالهای ۱۹۲۶ تا ۱۹۸۹) از سوی روزنامه یومیُوری تدوین و منتشر شده (توکیو، ۱۹۸۱) حاصل تحقیق گسترده در موضوع وارد کردن نفت ایران به ژاپن در آن سالهای بحرانی است، و می توانم شرحی مستند و سودمند در این باره در آن بیابم.
در پیشگفتار این کتاب به قلم چیهیرو هوسوتانی، استاد دانشگاه هیتوتسُوباشی در توکیو، قضیّۀ نیشّوماروُ از منظر تاریخی و مناسبات بین الملل و نیز ملاحظات میان انگلیس و امریکا و شوروی در بارۀ نفت ایران در آن سالها بررسی، و نتیجه گرفته شده است که در احوال سالهای اوایل دهۀ ۱۹۵۰ ژاپن با اقدام جسورانۀ خود در خرید و حمل نفت ایران توانست این ماده حیاتی را بسیار ارزانتر از قیمت جهانی آن وارد کند و سود کلانی ازین تفاوتِ قیمت بهرۀ خود سازد. این هنگامی بود که در پیِ ملّی شدن نفت ایران درگیری پیش آمده و ایران در برابر شرکتهای بزرگ نفتی ایستاده بود. امّا پس از کودتا در ایران، این شرکتهای نفتی با حمایت دولتهای خود- امریکا و انگلیس- موقع مسلّط یافتند؛ تا آنکه در دهۀ ۱۹۷۰ روابط این شرکتها با کشورهای نفت خیز باز دستخوش دگرگونی شد.
کتاب قضیّۀ نیشّوماروُ را از نظر مناسبات ایران و ژاپن و روشن ساختن پاره ای از مسائل تاریخ معاصر ایران بسیار سودمند یافتم. بخشی از رویدادها و نکته ها در جریان ملّی شدن نفت و پیامدهای آن که شرحش را در این کتاب می خوانیم، در نوشته هائی که دست اندرکاران یا محقّقان ایرانی و غربی منتشر کرده اند ناگفته مانده است. جدا ازین، مطالب این کتاب تصویری از چگونگی برخاستن ژاپن از ویرانه و خاکستر جنگ و خیزبرداشتن در سوی هدف پیشرفت معجزه آسای اقتصادی در نخستین سالهای نیمۀ دوم سده بیستم نیز به دست می دهد
چرخش سیاست ممالک متحده در برابر تحوّل تند و پرشتاب احوال جهانی و تغییر موازنۀ قدرت پس از جنگ جهانی دوم با برآمدن امپراتوری شوروی نیز از حقایقی است که در این کتاب چهره می نماید. در این احوال می بینیم که چگونه ستاد کلّ نیروهای اشغال کنندۀ ژاپن به فرماندهی مَکآرتور امیرلشکر امریکائی موضعی درسوی حمایت از شرکتهای نفتی ژاپنی می گیرد؛ چرا که سیاست این ستاد لزوماً با خط مشی حکومت امریکا یکی نبود؛ و در این سالها، بیمناک از توسعۀ نفوذ و قدرت شوروی، به سیاست لیبرال در برابر ژاپن و پروبال دادن به اقتصاد نویدبخش آن گرایش یافته بود. با اینهمه، درد دل گهگاه صاحبان صنایع آشکار می سازد که لایه هائی از حاکمیت از تجربه های تاریخی درس نگرفته است.
قضیّۀ نیشّوماروُ چنان آوازهای در جامعۀ ژاپن و اثری در دلهای مردم آن داشت که در دهه های ۱۹۵۰ و پس از آن نویسندگان و سازندگان کتابهای تصویری (مانگا یا کارتون ژاپنی) آنرا موضوع و زمینۀ آثار خود ساختند. ازین میان است کتابهای مانگا (داستانهای مصوّر کارتونی که سخت محبوب مردم و بخصوص جوانان است) که براساس نوشتهای از ایشیهارا شینتارو نویسنده و منتقد اجتماعی نامور و استاندار دیرپای توکیو (تا ماه اکتبر ۲۰۱۲) در مجله های پرخوانندۀ دهه ۱۹۷۰ منتشر شد. نقاشی این داستانها را یکی از کارتونیست های بنام که هنوز در اوج شهرت است کشید. نوشتۀ انتقادی اوءیا سابُورو، از روشنفکران پرآوازۀ ژاینی، در این باره نیز یادکردنی است. پژوهندگانی هم به تحقیق و نگاشتن مقاله در بارۀ قضیّۀ نیشّوماروُ پرداخته اند؛ ازآن میان اُوچییا کییوتاکه، که مقاله ای ازو در بررسی آراءِ محاکم هلند در باره صلاحیت شرکت ملُی نفت ایران در اِعمال حقوق حاکمیّت ملّی انتشار یافت (۱۹۷۴م.) و اوُمهنو، استاد دانشگاه کوبه شوکای، که بتازگی مجموعه ای از مقاله های خود را در بارۀ این رویداد در کتابی جمع آورده و منتشر ساخته است.
ابتکار و اقدام دلیرانۀ ایدهمیتسُو چنان اثرگذار بود که با همۀ تغییر احوال در پی کودتا در ایران، جریانی که آغاز شده بود تند به بازگشائی سفارت ایران در توکیو ــ که پس از اعلام قطع مناسبات دیپلماتیک به فشار متفقین جنگ در سال ۱۳۲۱ بسته شده بود ــ و به مبادلۀ سفیر در پایتخت های دو کشور انجامید. انجمن دوستی ایران و ژاپن هم با حمایت، و در واقع مباشرت، شرکت نفتی ایدهمیتسُو در توکیو بنیاد شد. میراث دیگر نیشّومارُو در مناسبات ایران و ژاپن حضور مداوم دست اندرکاران این رویداد در گروه دوستی پارلمانی ایران و ژاپن بود، چنان که تاکِئو فُوکُودا نخست وزیر ژاپن در میانۀ دهۀ ۱۹۷۰، و پس از او پسرش یاسُوئو فُوکُودا نخست وزیر پیشین (تابستان ۲۰۰۷ تا تابستان ۲۰۰۸) عضویت این گروه را در مجلس ژاپن داشته اند.
چاپ و انتشتار ترجمۀ فارسی کتاب قضیۀ نیشّومارُو به دفتر پژوهشهای فرهنگی که پیشتر چندین اثر ترجمه شده از یادداشتها و نوشته های ژاپنیان در بارۀ ایران را منتشر ساخته بودند سپرده شده است. آنچه در زیر می خوانید، فارسی شدۀ فصل ششم این کتاب و شرح دیدار و گفت و گوهای مدیران ایدِهمیتسو با مصدِق نخستوزیرِ وقت ایران است.
نخست وزیرِ پیژامه پوش
تهران، پایتخت ایران، در سردره های رسوبی دامنة جنوب رشته کوه البرز قرار دارد، و از شمال به جنوب با شیب ملایمی به سرازیر میرود. تهران شهری است در جلگه ای با ارتفاع متوسط 1300 متر از سطح دریا. در شمال شرق این شهر، کوه دماوند با بلندترین قلّة ایران سر به آسمان کشیده است. دماوند ۵,۶۷۱ متر بلندی دارد، و می توان آن را در تناسب قامت و زیبایی «کوه فوجيِ ایران» نامید.
تهران، شهری است در جلگه؛ اما هوای آن در تابستان بسیار گرم میشود، و به علت تأثیر باد گرمی که از کویر میوزد دمای هوا گاهی از 40 درجه سانتیگراد بالاتر میرود؛ اما چون هوای اینجا خشک است، تحمّل این اندازه گرما هم چندان سخت نیست. دمای هوا هم در روز و شب تفاوت میکند، و شبها هوا خیلی خنک میشود. زمستانها هوای تهران کمی گرمتر از توکیو است.
این سیمایی از تهران است که راهنمای سفر برای مسافران ژاپنی ترسیم کرد.
کیسوُکه ایدهمیتسوُ و هاروُئو تهشیما (مدیران شرکت ایدِهمیتسُو) که از شهر کراچی در پاکستان هواپیما... به تهران رسیدند، نخستین تصویری که از این شهر در ذهنشان نقش بست، بلندیهای البرز بود که خط ستیغ بالای آن در آفتاب شامگاهی می درخشید.
کیسوُکه ایدهمیتسوُ به یاد دارد که در راه (فرودگاه) به شمیران، ناحیة ییلاقی در شمال تهران، که با اتومبیل میرفتند و حدود 40 دقیقه کشید، از پنجره ماشین، نما و حالت تهران را نگاهی گذرا کردند؛ و نیز به خاطر میآورَد که چهرة مردمی که در شهر میدیدند به علتی بیروح و نشاط بود، و شهر هم خاموش و افسرده می نمود.
(مرتضی) خسروشاهی که در فرودگاه از آنها استقبال کرد گفت قرار است صبح فردای آن روز، 9 نوامبر، مصدق نخستوزیر را ملاقات کنند، و افزود که پیشنهاد ایدهمیتسوُ را برای خریدن و صادر کردن نفت ایران با مقامهای دولت ایران در میان گذاشته است.
دو مسافر ژاپنی پس از اطلاع از اینکه قرار دیدارشان گذاشته شده است، شام مختصری خوردند و هریک به اتاق خود در هتل رفتند و دراز کشیدند.
از اواخر ماه مارس سال 1952 که طرح وارد کردن نفت ایران در دیدار خانة ایشیباشی مطرح و موضوع گفتوگو شد، اکنون پس از 7 ماه رویدادهای گوناگون، این کار به پایان خود نزدیک میشد.
اوج این جریان، دیدار با مصدق، نخستوزیر ایران، بود. خسروشاهی (بازرگان ایرانی مقیم نیویورک) آنها را به اقامتگاه نخستوزیر راهنمایی کرد، درحالیکه جورج بارون، وکیل حقوقی امریکایی، همراهشان بود.
آقای کیسوُکه ایدهمیتسوُ میگوید:
«در آن وقت شرکت ملی نفت ایران (NIOC) اتومبیلی برایمان آماده کرده بود، که کهنه و به احتمال ساخت انگلیس بود. هیچ یادم نیست که ماشین چه مسیری طی کرد تا به آنجا رسیدیم. اقامتگاه نخستوزیر منزل سادهای بود. خسروشاهی میگفت که نخستوزیر ایران با هندرسُن سفیر امریکا برای ساعت 10 امروز قرار ملاقات گذاشته، اما چون نمایندگان شرکت ایدهمیتسوُ از ژاپن آمدهاند با قلم خودش در دفتر برنامة روزانهاش نوشته بود: «ساعت 9 صبح: ایدهمیتسُو.» به شنیدن این سخن، وضع سختی را که ایران با آن روبهرو بود خوب فهمیدم.
«مأمور پذیرایی ما چهار نفر را به اتاقی میان ساختمان راهنمایی کرد. اینجا اتاقی به مساحت حدود 10 تاتامی (کفپوش حصیری ژاپنی به وسعت ۵/۴۵×۹۱ سانتیمتر) مینمود، و اتاقی ساده و بیتزیین و تجمل بود. تختی آهنی در كُنج آن و رادیویی در یک کنار، که به احتمال پیچ گیرندة امواج و ایستگاه های آن خوب کار نمیکرد، همة وسایل این اتاق بود.
«نخستوزیر در لباسی پیژامهمانند روی این تخت نشسته بود. او پوستی گندمگون داشت و سیمایی برابر انتظار ظریف، که حالت و گیرایی آن پشتیبانی قاطع مردم ایران را جلب کرده و رهبری کشور را به او سپرده بود. در آن سالها سه قهرمان خاورمیانه مصدق (از ایران) و قُوَّتلی در سوریه و نجیب در مصر بودند، و به یاد دارم که مصدق قیافة جازم و سختگیری مناسب رهبری داشت.
«به هر روی، شاید که در این دیدار اول با مصدق، نخستوزیر ایران، تنش داشتم؛ و چون دستم را برای دست دادن دراز کردم، نخستوزیر کمی با انگشت سبابه دستم را فشرد. احساس کردم که این حرکت نشانة تمسخر است، و ناراحت شدم؛ اما گویا این رفتار عادت ایرانیهاست. آنگاه پیام آقای ایدهمیتسوُ (رئیس شرکتمان) را به نخستوزیر تسلیم کردم، و گفتوگویمان آغاز شد.»
خسروشاهی سخنان نخستوزیر را که فارسی حرف میزد به انگلیسی ترجمه میکرد، و تهشیما مدیرعامل ایدهمیتسوُ این عبارتهای انگلیسی را برای آقای ایدهمیتسوُ به ژاپنی برمیگرداند، و بدینسان این مکالمه سه زبانه و سه جانبه بود.
***
منبعی به زبان انگلیسی در دست است که تاریخ روز 21 نوامبر سال 1952 را دارد، و عنوانش «یادداشت مذاکرات میان نمایندگان شرکت ایدهمیتسوُ و نمایندگان (دولت) ایران در تهران از روز 9 تا روز 15 نوامبر سال 1952» است. در پای این یادداشت دو حرفِ "GB” تایپ شده، که حروف اول نام آقای جورج بارون وکیل حقوقی است که در مذاکرات نفت در تهران شرکت داشت.
او مذاکرات را لفظ به لفظ بر کاغذ آورده، و از اینرو نوشته اش گویای عین سخنان رد و بدل شده است. این یادداشت را در زیر مرور میکنیم:
«صبح یکشنبه 9 ماه نوامبر ایدهمیتسوُ و تهشیما و خسروشاهی و بارون در دفتر دکترمصدق، نخستوزیر، که همان اتاق خواب اوست با وی ملاقات کردند. خسروشاهی سخنان نخستوزیر را به انگلیسی ترجمه میکرد، و تهشیما این برگردان انگلیسی را برای آقای ایدهمیتسوُ به ژاپنی در میآورد.
«[مدیرعامل ایدهمیتسوُ] نامة سازوء ایدهمیتسوُ، رئیس این شرکت، را تقدیم کرد، و سخنان تعارف رد و بدل شد. تهشیما گفت: «شرکت ایدهمیتسوُ در نظر دارد که نه فقط نفت ایران را از طریق شبکة خود بفروشد، بلکه (بطور کلی) میخواهد که بازرگانی میان دو کشور ژاپن و ایران را توسعه بدهد. به این ترتیب در کار خرید مواد خام ایران و فروش فراورده های ژاپن این دو کشور منافع بلندمدت خواهند داشت.»
«پس از سخنانی، نخستوزیر پرسید که شرکت ایدهمیتسوُ نفت ایران را به چه قیمت میخواهد بخرد. تهشیما جواب داد که ایدهمیتسوُ پیشنهاد میکند که از قیمت CIF 30 درصد تخفیف داده شود، و این نرخ اساس قیمت باشد.
«نخستوزیر گفت: این خیلی ارزان است. براساس قیمت اعلامشدة رسمی (Posted Price) در «امریکا و سواحل خلیج مکزیک» 20درصد تخفیف منظور کنیم.
(بارون در حاشیه نوشته است: قیمت پایة نفت در امریکا و خلیج مکزیک چیزی است که در ذهن (مصدق) نخست وزیر نشسته، و پیداست که دربارة قیمت نفت در جاهای دیگر به اندازة کافی نمیداند.
«نخست وزیر افزود که میتوان فهمید که برای ایران داشتن نفتکش مهم است؛ اما گفت که نمیتوانیم قیمت آن را جز با نفت بپردازیم. سپس گفت که چون ایدهمیتسوُ 30 درصد از قیمت CIF تحویل ژاپن تخفیف میخواهد، ایران نمیتواند این را بپذیرد، و گفت: لطفاً تا فردا پیشنهاد دیگری بیاورید؛ چون فردا هم جلسة هیئت دولت خواهیم داشت و پیشنهادتان را بررسی خواهیم کرد.»
بدینسان دور اول گفتوگوها با مصدق، نخستوزیر، تمام شد. مذاکره به سه زبان فارسی، انگلیسی و ژاپنی کار را دشوار میکرد، و مطالب پیچیده میشد. از اینرو دیدار آن روز حدود یک ساعت کشید.
دیگر اینکه در دور اول مذاکره قیمت پایه برای خریدن نفت از ایران بروشنی پیشنهاد شد.
چون در آن سالها ایدهمیتسوُ پالایشگاه نفت نداشت، منطقی نمینمود که نفتِ خام از ایران وارد کند؛ و میبایست فراورده های نفتی مانند بنزین و نفت چراغ بخرد. نیز، قیمتی برابر Posted price یا قیمت رسمی اعلام شدة نفت در سواحل خلیج مکزیک و امریکا با منظور کردن هزینة حمل و بیمه تا بندر مقصد و تخفیف 30 درصد در «پیشنویس قرارداد» که خسروشاهی در روز 19 سپتامبر از امریکا فرستاد آمده بود، و طرف ایدهمیتسوُ فکر میکرد که ایران این اندازه تخفیف را میپذیرد. آقای کیسوُکه ایدهمیتسوُ میگوید:
«یادم است که در آغاز گفتوگویمان مصدق، نخستوزیر، گفت: «با اینکه تا حالا با 21 کشور دنیا برای فروش نفت ایران قرار گذاشتهایم، در واقع هیچ کدامشان نفتکش به ایران نفرستاده است. آیا شما هم وضع آنها را دارید؟» اما چون ما در واقع نفتکش نيّشوماروُ را آماده داشتیم، با قوّت و اطمینان جلو رفتیم. از اینرو براساس طرح قراردادی که پیشتر به ایران تسلیم شده بود برای گرفتن 30 درصد تخفیف کوشش کردیم. اما نخست وزیر ایران به آسانی بله نگفت.»
***
برابر یادداشت جورج بارون، این چهار نفر پس از ملاقات اول با مصدق، نخستوزیر، و همین که به هتل برگشتند گردهم نشستند و به بررسی و ارزیابی پرداختند. البته دربارة دو موضوع بحث شد: اول اینکه پیشنهاد 20 درصد تخفیف که دکتر مصدق داد با 30 درصد تخفیف که مورد نظر ایدهمیتسوُ بود چگونه سازش داده شود. دوم این که در موضوع نفتکش که ایران آمادة خرید آن است به این شرط که قیمت آن را به نفت بدهد، چه میتوان کرد.
در این «یادداشت مذاکرات» که در زیر میآید اصطلاحهای فنی زیادی به کار رفته که فقط برای افراد وارد در کار نفت قابل فهم است، و تفصیل آن هم (برای خوانندة عادی) لطفی ندارد؛ پس در نقل مطلب آن را تا حد امکان ساده و کوتاه میکنیم:
نخست، دربارة تخفیف در قیمت، خسروشاهی عذر آورد که «طرف ایران شرط پیشنهادشده مان را قبول نکرد؛ اما حالا داریم پنهانی با مقامهای بالای ایران مذاکره میکنیم، و حتماً خواهیم توانست قرارداد ببندیم.» اما با این گونه حرفها نمیشود [کار را آسان گرفت و] مطمئن شد. توافق بازرگانی کار بسیار سختی است.
کیسوُکه ایدهمیتسوُ گفت: شرکت نفتی ایدهمیتسوُ از شرکتهای نفتی لسآنجلس و سانفرانسیسکو فراورده های نفتی میخرد. قیمت این محصولات بر پایة قیمت اعلام شدة رسمی سواحل غرب امریکاست که منطقاً از قیمت اعلام شدة سواحل خلیج مکزیک بالاتر است؛ زیرا که از نواحی نفتخیز جنوب امریکا حمل میشود.
اما با دیدن نقشه می شود فهمید که از ایران که نفت بخریم و از بندر آبادان بارگیری کنیم، کرایة حمل به ژاپن از کرایة لسآنجلس به ژاپن گرانتر در میآید. فکر میکنم که این تفاوت کرایة حمل خیلی مهم است.
شرکت ایدهمیتسوُ حالا فراورده های نفتی را به قیمت سواحل غربی امریکا وارد میکند، و میتواند در فروش آن در ژاپن از نظر قیمت با شرکتهای نفتی وابسته به سرمایه های بزرگ و چندملیتی رقابت کند. پس نفتِ بارگیری شده در بندر آبادان که کرایة حمل آن تا ژاپن گرانتر میشود. اگر فقط با «تخفیف 20 درصد از قیمت اعلامشدة سواحل مکزیک» باشد، سودی عاید نمیکند.
داستان واردکردن نفت ملِی شدۀ ایران به ژاپن
طرف ایدهمیتسوُ اصرار داشت که تخفیف 30 درصد منظور شود، و با تأکید میگفت: «با چنین تخفیفی است که میتوانیم قدرت رقابتمان را در بازار ژاپن حفظ کنیم».
هنوز مسأله دیگری باقی بود. واحد اندازهگیری نفت در ایران «تُن بلند»، و همان واحد معمول شرکت نفت انگلیس و ایران بود، که اکنون برابر 016/1 تن است. لازم بود که وزن به کیلولیتر که معمول ژاپن بود حساب شود.
آنگاه، در پاسخ به پیشنهاد مصدق نخستوزیر، طرف ایدهمیتسوُ تصمیم گرفت که تدبیری در کار بیاورد که تخفیف 30 درصد در قیمت CIF تحویل ژاپن در اصل محفوظ بماند. کیسوُکه ایدهمیتسوُ میگوید: «ما فکر میکردیم که بآسانی میتوانیم تخفیف 30 درصد بگیریم؛ اما مصدق گفت که نمیتوانند این اندازه تخفیف بدهند. خسروشاهی میگفت (و فکر میکنم که این ترفند تجاری یا بازارگرمی او بود): «آدم سرسختی [از افراد مؤثر و ذیربط] حالا به اروپا رفته است، و اگر او برگردد وضع مذاکره سختتر خواهد شد. پس زودتر کار را تمام بکنید!» آن شخص واقعاً بلافاصله بعد از آن به ایران برگشت و با او مذاکره کردیم. خسروشاهی چندان با او راه نداشت، و این بود که به ما گفت که زودتر کار را تمام بکنیم! ضمناً (مصدق) نخستوزیر در تصمیمگیری شتاب نکرد؛ زیرا که کارشناسِ معتبرِِ او بزودی به ایران بر میگشت. تصور میکنم که نخستوزیر از او خواسته بود که هرچه زودتر برای مذاکره با ما از اروپا برگردد. آقای تهشیما میگفت که هرچه بیشتر (از ژاپن) به طرف غرب بروید دادوستد بهتری میکنید؛ که منظورش بترتیب هندیها، ایرانیها، و رو میها یا فرنگیهاست.»
***
درباره کشتی نفتکش:
همه میدانستند که ایران شوق بسیار دارد که خود کشتی نفتکش داشته باشد. از این سو، ایدهمیتسوُ هم تصمیم گرفته بود که در همکاری با ایران (برای صادر کردن نفت) از هیچ کوششی فروگذار نکند. اما مصدق، نخستوزیر، بیمقدمه پیشنهاد کرد که ایدهمیتسوُ نفتکش خود را به ایران بفروشد. در برابر این سخن، هیچیک از اعضای هیأت مذاکرهکننده، کیسوُکه ایدهمیتسوُ و دیگران، آماده پاسخ دادن نبودند، و همه شگفتزده شدند.
ایدهمیتسوُ در آن هنگام فقط یک کشتی نفتکش، به نام نیشّوماروُ، داشت؛ و چون انتظار میرفت که در مذاکره با ایران موضوع تانکر و چگونگی حمل نفت مطرح شود، پیشتر با شرکت کشتیرانی ئینو تبادل نظر کرده و میزان کرایه نفتکش نیچینان ماروُ متعلق به این شرکت را به مبلغ ۱,۲۰۰,۰۰۰ دلار برآورد کرده بود. اگر قرار میشد که کشتی فروخته شود، تقریباً به همین مبلغ یا کمتر از آن میشد. اما نخستوزیر ایران گفت که قیمت تانکر را به نفت بگیرند، نه به نقد؛ زیرا که در خزانه ایران پولی برای پرداختن بهای تانکر نبود.
مدیرعامل ایدهمیتسوُ در جلسه مشاوره میان اعضای هیأت خریدار نفت در هتل دربند، با تردید و تأمل گفت: «اگر این معامله را با شرکت دارنده تانکر مطرح کنیم قبول نخواهند کرد، مگر آنکه دست کم یک سوم قیمت تانکر به نقد پرداخت شود.»
در این هنگام خسروشاهی که پیدا بود فرصت طرح موضوعی را یافته است، گفت: «اکنون در خرمشهر، نزدیک آبادان، فولاد قراضه از بهترین مواد به مقدار حدود 25 تا 30 هزار تُن موجود است. اگر ایران این را بفروشد، بیشتر از ۱,۲۰۰,۰۰۰ دلار قیمت تانکر عایدش میشود.»
میشود تصور کرد که خسروشاهی میدانست که این آهنآلات قراضه آنجا افتاده است، و به احتمال این فکر به سرش آمده بود که با قیمت فروش آن تانکر خریده شود. نیز، او میگفت که میشود فروختن این قراضههای فولاد را به ایدهمیتسوُ واگذارد.
کیسوُکه ایدهمیتسوُ در اینباره میگوید:
«پیشتر گفتم که در دوره فعالیت شرکت راه آهن جنوب منچوری، شرکت ایدهمیتسوُ در کار خرید و فروش آهن بود. از این رو خوب میدانستیم که خرید و فروش آهن و فولاد قراضه کار بسیار پردردسری است، و این معامله به نظرم پرمخاطره آمد. پس این پیشنهاد را بیدرنگ رد کردم. در معامله آهن آلات قراضه خبرگی لازم است. فکر کردم که وارد این کار نشویم؛ پس به او گفتم که اکنون برای این کار نیامده ایم، بلکه برای معامله نفت به ایران آمده ایم.»
سرانجام قرار شد که خسروشاهی فروختن آهن آلات قراضه را به عهده بگیرد و ایدهمیتسوُ هم تا حد امکان در این کار یاری کند. برابر یادداشت بارون از جریان مذاکرات، این تصمیم به مصدق، نخستوزیر ایران، اطلاع داده شد و او به وزرای مربوط دستور داد که در این راه همکاری کنند.
در روز 10 نوامبر که دور دوم مذاکره انجام میشد فقط دو نفر، خسروشاهی و بارون، به منزل نخستوزیر رفتند، و نتیجه گفتوگویی را که روز گذشته در هتل داشتند به او گزارش دادند و نظرش را جویا شدند.
آنها در این جلسه دیگر بار به نخستوزیر تأکید کردند که دولت ایران باید خودش تانکر داشته باشد؛ زیرا که اگر تانکر مال (دولت) ایران باشد این شناور از نظر حقوق بینالملل «کشتی عمومی» (دولتی) شناخته میشود، و از دادگاه هر کشور جهان میشود خواست که حاکمیت ایران را (صرفنظر از محلی که کشتی در آنجاست) بشناسد. نخستوزیر هم زود متوجه شد که نفتکش متعلق به دولت ایران دارای حق «برونمرزی» خواهد بود، و نفتی هم که به این تانکر بار شده است از این امتیاز بهرهمند.
این دو نفر درباره مطلب دیگری هم از نخستوزیر ایران نظر خواستند: کرایه محموله نفتی میان لسآنجلس و ژاپن 7 دلار و 60 سنت میشد، و برآورد کرایه میان آبادان و ژاپن به 10 دلار و 80 سنت میرسید. اختلاف این دو کرایه 3 دلار و 20 سنت (در هر بشکه) است.
مصدق بطور منطقی پاسخ داد که ایران این تفاوت 3 دلار و 20 سنت را میپذیرد [و آن را از قیمت فروش نفت کسر میکند.]
از سوی دیگر، در این دیدار دوم خسروشاهی پیشنهاد متقابل ایدهمیتسوُ را، که آن چهار نفر بعد از دور اول مذاکره در روز گذشته به هتل محل اقامت خود برگشته و پس از بحث و تبادل نظر آماده کرده بودند، به نخستوزیر تقدیم و خواهش کرد که تا ساعت 5 بعدازظهر روز 11 نوامبر به آن پاسخ داده شود.
***
در توکیو دست اندرکاران این طرح در مرکز شرکت نفتی ایدهمیتسوُ ناراحت و نگران وضع مدیرعامل این شرکت و همکار او تهشیما بودند که با پنهانکاری از فرودگاه هانهدا روانه شده بودند. فکر میکردند که آیا آنها به آسانی توانسته اند به تهران برسند؛ آیا در اینجا موفق به ملاقات با مصدق، نخستوزیر ایران، شده اند؛ و آیا مذاکرات خرید نفت خوب پیش میرود؟
برای اینان که سخت نگران و در انتظار بودند تلگرامی آمد که میگفت که این مسافران رسیده اند؛ اما فقط نوشته بودند که در دربند هستند.
آقای ریوسوُکه سوُئه ماتسو متصدی اسناد و مکاتبات شرکت ایدهمیتسوُ که کار تشریفات سفر آنها را به تهران انجام میداد، میگوید:
«نمیدانستیم که دربند کجاست. قرار شد که نقشهای پیدا کنیم و در آن جستوجو کنیم. اما در نقشههای معمولی نام این محل نیامده بود. پس نزد آقای بیوک اوءتسوُکی که برای ترتیب سفر تهران آنها یاری فراوان کرده بود رفتیم و نقشه دقیق خاص شرکت هواپیمایی را امانت گرفتیم، و سرانجام این محل را پیدا کردیم. اینجا آبادی کوچکی در شمال شرق تهران بود. متعجب و نگران شدیم که چرا آنها را به آنجا بردهاند. اما تلگرام دیگر که رسید دانستیم که اینجا هتل دربند است، و همه خندهمان گرفت. به هر حال، هیچ از وضع آنجا نمیدانستیم.»
همزمان با این سردرگمی و آشفتگی در توکیو، در تهران هیأت مذاکره کننده پس از بررسی نتیجه مذاکره اول با مصدق، نخستوزیر، پیشنهاد متقابل ایدهمیتسوُ را به نخستوزیر تقدیم داشت. کپی نسخه این پیشنهاد به زبان انگلیسی باقی مانده است. کوتاه و سادهشده آن در زیر میآید:
اول: درباره [خرید] نفتکش بود، که دولت ایران اشتیاق بسیار به آن نشان میداد؛ به این ترتیب که مواد فولادی قراضه که دولت در خرمشهر داشت به بهای عادلانه خریده شود، و دولت حاصل فروش آن را به خرید تانکر حدود ۷۰,۰۰۰ تنی و به مبلغ حدود ۱,۲۰۰,۰۰۰ دلار تخصیص دهد. پس از آن دولت ایران این نفتکش را به شرکت ایدهمیتسوُ اجاره دهد تا با آن نفت از ایران به ژاپن حمل کند.
دوم: درباره مقدار نفت مورد معامله بود، که در مذاکره اول با نخستوزیر مطرح نشده بود. مقدار فراوردههای نفتی که ایدهمیتسوُ در آینده نزدیک میخرد ۴۰۰,۰۰۰ تُن و قیمت آن برپایه نازلترین قیمت رایج نفت سواحل خلیج مکزیک با منظور کردن کسر و تخفیف به نرخهای زیر باشد:
ــ بنزین 25 درصد
ــ دیگر فراوردههای نفتی 29 درصد
علاوه بر این، معادل اختلاف کرایه حمل از آبادان به ژاپن و از لسآنجلس به ژاپن نیز در قیمت تخفیف داده شود.
مدت این قرارداد 10 سال از تاریخ تحویل نخستین محموله از این ۴۰۰,۰۰۰ تُن خواهد بود. در این مدت شرکت ایدهمیتسوُ میتواند به قیمتی که به این شرکت امکان رقابت با دیگر شرکتهای نفتی ژاپن را میدهد فراوردههای نفتی به صورت انحصاری از ایران به ژاپن وارد کند. قیمت (ترجیحی) این محمولهها (پس از ۴۰۰,۰۰۰ تُن اول) بهتناسب احوال وقت و با توافق طرفین معین خواهد شد.
نیز، در این طرح قرارداد کیفیت فراوردههای نفتی و نحوه پرداخت قیمت آن و موارد دیگر معین شده، و در پایانِ متن آمده بود:
«به ملاحظه اوضاع کنونی بینالملل پیرامون نفت ایران، قطعاً لازم است که شرکت ایدهمیتسوُ همانکه نمایندگانش به ژاپن بازگردند، از دولت ژاپن برای وارد کردن نفت ایران اجازه بگیرد؛ و امید دارد که این موضوع در اینجا محرمانه نگه داشته شود.»
پس از ارائه این پیشنهاد متقابل، دو نماینده ایدهمیتسوُ (که به ملاقات دوم با نخستوزیر رفته بودند) خواهش کردند که تا ساعت 5 بعدازظهر روز 11 نوامبر به آنها پاسخ داده شود، چون قرار بود که روز 13 نوامبر از تهران روانه شوند و به ژاپن بازگردند.
از جانب ایران اطلاع داده شد که آنها روز چهارشنبه 12 نوامبر بار دیگر به منزل نخستوزیر بروند. این دعوت از سوی ایران چه معنایی داشت؟
ساعت 10 صبح روز 12 نوامبر ایدهمیتسوُ و تهشیما، دو مدیرعامل ایدهمیتسو، به منزل نخستوزیر رفتند؛ و همانکه به اینجا رسیدند علت این دعوت را فهمیدند.
***
«صبح چهارشنبه 12 نوامبر نزدیک ساعت 10، به دیدن نخستوزیر رفتیم. در میان کسانی که در اتاق پذیرایی منتظر بودند، بیمقدمه با مردی که ن میشناختیم ملاقات کردیم. او هم بظاهر منتظر بود تا نخستوزیر را ببیند.»
یادداشت بارون از جریان مذاکره که پیشتر از روی آن نقل شد گزارش گفتوگوها بود که وکیل حقوقی ایدهمیتسوُ نوشته بود. اما آنچه در اینجا میآید گفتههای کیسوُکه ایدهمیتسوُ مدیرعامل این شرکت است که در مذاکرات نفت با ایران مسئولیت اصلی را داشت. او میگوید: «در میان صحبتمان با این شخص که بدون آگاهی مقدماتی از اوضاع ژاپن با ما سخن میگفت، رفتهرفته معلوممان شد که او همان کسی است که کارایی و اختیار بسیار در اینجا دارد.»
مدیر عامل ایدهمیتسو میافزاید:
«هنگامی به او برخوردیم که برای گرفتن پاسخ ایران به پیشنهادمان از مصدق به منزل نخستوزیر رفته بودیم. این بار آقای بارون با ما نیامد، و یادم است که ما سه نفر، من و تهشیما و خسروشاهی بودیم.
«مأمور پذیرایی ما را به اتاقی راهنمایی کرد که حدود 10 تاتامی مساحت داشت، و محل انتظار برای ملاقات نخستوزیر بود، و این بار ما را به اتاقی که تختخواب موصوف در آن بود نبردند.
«چند ایرانی روی صندلیها نشسته بودند و میان خود گفتوگو میکردند، و چند نظامی هم بودند. ما هم در گوشهای نشستیم و منتظر ماندیم. مردی حدود چهلساله به اینجا آمد. او قدی متوسط داشت و باهوش مینمود، و عزم و کاربُری از چهرهاش پیدا بود. کراواتش در روی سینه اثر لکههای چرک داشت که جلب نظر میکرد، و این منظره هنوز بروشنی در یادم مانده است.»
«او با کسی از حاضران خصوصیت نشان نداد، و میشود گفت که ماهرانه سر صحبت را باز کرد و درباره اوضاع ژاپن از ما پرسید. انگلیسی او لحنی غلیظ، که شاید لهجه لندن بود، داشت.»
«البته سلام و احوالپرسی نکردیم و کارت ویزیت هم به یکدیگر ندادیم. نخست فکر کردیم که او هم منتظر ملاقات نخستوزیر نشسته است، و آسودهخاطر به او پاسخ دادیم. اما رفتهرفته پرسشهایش دقیقتر و سختتر شد، و تعجبمان را برانگیخت؛ و سرانجام چهره حقیقی او را شناختیم. در این هنگام از دیگران که در اتاق انتظار نشسته بودند، هیچکس نمانده بود.»
این شخص همان بود که خسروشاهی میگفت که گرداننده کارهای نفت است؛ و چون در ایران نبود، [خریداران نفت] با مصدق، نخستوزیر، درباره قرارداد مذاکره کرده بودند. منظور خسروشاهی که میگفت کار را زودتر فیصله بدهند، با آمدن این شخص به انجام نرسید.
در یادداشتهای بارون درباره مذاکرات ایدهمیتسو با دولت ایران گفته شده که حسیبی، از رؤسای حزب اکثریت (جبهه ملی) و عضو مؤثر مجلس شورای ملی، و در دستگاه حکومت شخص دوم پس از مصدق است. او از اعضای هیأت سه نفره که برای فروش نفت به خارج تشکیل داده شد نیز بود. با اینکه برای مأموریتی به هلند رفته بود، نخستوزیر تلگرام فرستاده و او را برای مذاکره با شرکت ایدهمیتسوُ به ایران خواسته بود. آشکار مینمود که نخستوزیر درباره امور نفت چندان نمیداند؛ اما این شخص خوب کنکاش میکرد، و در جزئیات امور اداری هم دقیق بود. گفتند که او آقای حسیبی است، و قرار است که از آن پس مذاکره را با آقای حسیبی ادامه بدهیم.
برای هیأت ایدهمیتسو طرف مذاکره بسیار سختگیری پیدا شده بود، و هر سه نماینده این شرکت نفتی رفتهرفته آثار اضطراب در چهرهشان نمودار میشد.
مدیرعامل ایدهمیتسوُ میگوید:
«حسیبی عقیده داشت که اگر هم نخستوزیر پذیرفته باشد، او که یکی از اعضای هیأت [سه نفره] است میداند که مجلس شورای ملی این توافق را رد خواهد کرد. این پیشنهاد 30 درصد تخفیف را به هیچ وجه نمیتوان قبول کرد.
«او این حرف را با لحنی سخت و قاطع گفت. بسیار تعجب کردیم و هیچ نگفتیم.
«آیا تا پسفردا که نمایندگان ایدهمیتسوُ بر میگشتند، این مذاکره به نتیجه میرسید؟ فکر کردیم که این رفتار فقط گونهای چانهزدن است، و فردا آسانتر به توافق خواهیم رسید.»
اما این توافق آسان به دست نیامد.
***
درباره گفتوگوهای سخت و پیچیده با حسیبی، به «یادداشتهای بارون از مذاکرات تهران» نگاهی بیفکنیم:
«حسیبی که رفته رفته چهره حقیقی خود را نشان میداد، پی در پی نمایندگان ایدهمیتسوُ را سؤالپیچ میکرد؛ چنانکه پنداری اعتبار این شرکت را می سنجد یا عملکرد آن را بررسی میکند، میپرسید که ایدهمیتسوُ چگونه شرکتی است؛ چه رابطهای با کارتلهای نفتی دارد؛ حالا از کجا فراوردههای نفتی وارد میکند، و به چه نرخی؛ به چه نسبت با نفتکشهای خودش حمل میکند و چه اندازه با تانکرهای کرایهای؛ چه تأسیسات و شبکه فروشی دارد؛ فروش سالانهاش چه اندازه است، و برنامههای آینده و پیشبینیاش در این تجارت چیست؟ و پرسشهای دیگر. در برابر این سؤالها، تهشیما، مدیرعامل ایدهمیتسوُ، پاسخ داد: حدود 60 درصد واردات نفت ایدهمیتسوُ از ناحیه لسآنجلس است و حدود 40 درصد آن از ناحیه سان فرانسیسکو، و اندکی هم از ناحیه هوُستون وارد میکند. از نظر وسیله حمل هم حدود 25 درصد مواد نفتی را با نفتکش خود و حدود 75 درصد دیگر را با تانکر کرایهای وارد میکند. فروش ایدهمیتسوُ سالانه حدود ۵۰۰,۰۰۰ کیلولیتر است، و این رقم رو به افزایش دارد. 60 درصد شرکتهای فروش نفت در ژاپن از توابع شرکتهای عظیم نفتی بینالمللی است، 30 درصد این شرکتها با سرمایه مساوی خارجی و داخلی اداره میشود، و 10 درصدِ مانده این شرکتها با سرمایه داخلی یا سرمایه خود ژاپنیها میگردد، که ایدهمیتسوُ از این نمونه است.
حسیبی با صدای فریادمانند گفت: «شرکت نفت انگلیس و ایران مدعی مالکیت نفت ایران شده و (به دادگاه) شکایت برده است. اما این نفت که ایدهمیتسو میخواهد بخرد از منابع زیرزمینی ایران و به دست ایرانی استخراج شده است، و اینطور نیست که شرکت نفتی انگلیسی صاحب آن شده و از ملکیت ایران درآمده باشد.
«ذخیره نفتی که هنگام ملی شدن نفت ایران برجای ماند برای مصرف داخلی اختصاص یافت، و برای فروش به خارجی عرضه نشد. پس ذخیره موجود نفت در ایران هیچ مسأله ای از نظر حق مالکیت ندارد. اما پیشنهاد ایدهمیتسوُ به نخستوزیر اصلاً پذیرفتنی نیست، و حتی ممکن است وضعی پیش بیاید که به جای فروش به چنین قیمت نازلی نفت را به رایگان به ایدهمیتسوُ تحویل بدهیم.
«از طرفی هم ایران حالا سرگرم مذاکره با ایتالیا برای خرید یک نفتکش ۳,۵۰۰ تنی است؛ و ممکن است که برای کل قیمت آن به جای پول نفت بدهد.»
«ایدهمیتسوُ چه نوع فراورده نفتی میخواهد از ایران بخرد؟»
طرف ایدهمیتسوُ در پاسخ این سؤال محصولات نفتی مشخص مانند بنزین با اکتان بالا و دیگر مواد را برشمرد. در این هنگام حسیبی ناگهان شیشه کوچکی حاوی نمونه بنزین از جیبش بیرون آورد، و با فریاد گفت: این بنزین است! این بنزین است!
كِیسوُکه ایدهمیتسوُ میگوید:
«او گفت: این بنزین است! این بنزین است! چون ما معمولاً به این ماده گازولین میگوییم. چند لحظه گیج بودم؛ اما یادم آمد که در انگلیس گازولین را بنزین میگویند. او میخواست با این حرکت به ما نشان بدهد که فراوردههای نفتی ایران چنین کیفیت خوبی دارد؛ اما برای من مایه خجلت بود، زیرا که در آن وقت هنوز نمیتوانستم میان مواد نفتی با کیفیتهای متفاوت فرق بگذارم.»
«پس این نمونه نفت سنگین را تکان دادم و شیشه را وارونه گرفتم. به این شیوه، اندازه چسبندگی نفت سنگین را برآورد میکنند. باز روشی یادم آمد که برادرم بارها به کار میبُرد. از نفت سنگین [چند قطره] روی کاغذ چکاندم و آن را در آفتاب نگه داشتم و نگاه کردم و بو کردم.
«این کارها را کردم؛ اما در واقع نمیدانستم که درجه سنگینی نفت را چطور باید تشخیص داد، و فقط وانمود کردم که دارم آن را میسنجم. آثار رضایت و خشنودی در صورت حسیبی پیدا شد.»
گفتوگوی تخصصی دیگر هم شد. در «یادداشتهای مذاکرات» نوشته بارون میخوانیم که «در مذاکره با مصدق، نخستوزیر، و حسیبی آشکار شد که موضوع پرداخت (یا دریافت) قیمت (فراوردههای نفتی) به ایران هم برای این دولت حائز نهایت اهمیت شده است.
«طرف ایران میخواست نفت بفروشد؛ اما میخواست قیمت آن را هرچه زودتر و تمام و کمال دریافت بکند.»
نوبت دومِ مذاکره با حسیبی، برابر قراری که روز پیش هنگام جدا شدن از هم داده بودیم، فردای آنکه روز 13 نوامبر بود، در هتل دربند انجام میشد؛ اما حسیبی حدود ساعت 4 بعدازظهر که نزدیک غروب بود پیدایش شد. به احتمال، این (دیر آمدن) هم تاکتیک حسیبی بود که هیأت ایدهمیتسوُ را عصبی بکند.
به هر روی، ما چهار نماینده ایدهمیتسوُ و حسیبی در اتاق کیسوُکه ایدهمیتسوُ، مدیرعامل این شرکت، به گفتوگو نشستیم.
برابر «یادداشت نوشته ایدهمیتسوُ مدیرعامل این شرکت»، حسیبی در آغاز این دیدار موضوعِ چگالی نفت را مطرح کرد؛ زیرا که طرف ایدهمیتسوُ واحد کیلولیتر را به کار میبُرد، و در ایران به رسم سابق تُن بلند انگلیسی (معادل ۱,۰۱۶ تُن عادی) معمول بود. چگالی یا غلظت انواع نفت به تناسب کیفیت آن فرق دارد، و وزن مخصوص انواع نفت هم تفاوت میکند. حسیبی چنین انگاشته بود که طرفِ ایدهمیتسوُ این چگالی و اندازه چسبندگی نفت ایران را حساب نکرده، و در احتساب کرایه هم خواسته است ایران را گول بزند.
پس طرف ایدهمیتسوُ جدول محاسبه را ارائه کرد و توضیح داد؛ اما حسیبی هنوز به ایدهمیتسوُ اطمینان ن میکرد. کتابچه بغلی کوچکی از جیب خود درآورد، و در نور مات اتاق به محاسبههای گوناگون پرداخت. کیسوُکه ایدهمیتسوُ و تهشیما که تا اندازهای مبهوت شده بودند، فکر کردند که بگذارند تا او خود را در اجرای تاکتیکش خسته کند، و آرام و بدون گفتن سخنی ناظر محاسبه او بودند.
سرانجام حسیبی سرش را از کتابچه بغلی برداشت و گفت: «حسابم با ارقامی که شما نشان دادید میخوانَد.» در یادداشتهای کیسوُکه ایدهمیتسوُ هم میخوانیم: «او آن همه فریاد و هیاهو کرد؛ اما برای هیچ!»
به هر روی، پس از گفتوگو با مصدق، نخستوزیر، کار بر سه محورِ 1)تفاوت کرایه، 2)نرخ تخفیف، و 3) انحصار فروش تمرکز یافت. صحبت با حسیبی رفتهرفته جنبه فنی و تخصصی پیدا کرد، اما در این سه موضوع پیشرفتی حاصل نشد.
موضوع اول، یعنی تفاوت کرایه، با موضوع دوم درهم شد؛ به این معنی که در مقایسه کرایهای که ایدهمیتسوُ برای حمل نفت از لسآنجلس تا ژاپن میدهد، و کرایه حمل که به مسیر آبادان تا ژاپن تعلق میگیرد، چون این مسافت دورتر است کرایهاش هم گرانتر میشود. پس اگر این تفاوت کرایه در قیمت فراوردههای نفتی که از ایران وارد میشود محاسبه و جبران نشود، [ایدهمیتسوُ] نمیتواند در بازار ژاپن (با عرضهکنندههای دیگر) رقابت کند. این جبران تفاوت کرایه، تخفیف را به 30 درصد میرسانَد. اما حسیبی با تخفیف 30 درصد هم موافق نبود.
از یادداشتهای مدیرعامل ایدهمیتسوُ:
«حسیبی هنوز سرسختی نشان میداد، و با صدای بلند گفت که نمیتواند هم تفاوت کرایه و هم تخفیف را بپذیرد.»
گفتوگوی دو طرف موازی پیش نمیرفت، بلکه حالت رویارویی به خود میگرفت. در این وقت تهشیما شمهای از رسم و راه کار و سلوک سازوء ایدهمیتسوُ، رئیس شرکت، بیان کرد، و گفت که او پس از جنگ [و در وضع کساد اقتصادی] کسی از کارمندان شرکتش را بیرون نکرد، و اینجا را با روح احترام به نیروی انسانی آن اداره کرده است. حسیبی همدلی نشان میداد و خاموش نشسته بود و میشنید، و چنین مینمود که در تأثیر بیان طبیعی و نافذ تهشیما واقع شده است. اما سرانجام گفت: «با همه کار و گرفتاریم نشسته ام و این طور دارم وقت طولانی هدر میدهم!»
در برابر این سخن ناروای او، بارون روی میز کوبید و فریاد اعتراضش بلند شد: «ما از دورترین جا با هواپیما به تهران سفر کرده ایم. از شما بیشتر وقت هدر داده ایم!»
حسیبی به تخفیف بیش از 20 درصد راضی نمیشد. پس از ساعت 11 شب که او برگشت به اینجا رسیده بودیم که تخفیف 30 درصد که خواست ما بود داده نمیشود، و در این وضع اگر تفاوت هنگفت کرایه را هم قرار شود خودمان بپردازیم، از تخفیف 20 درصدی که به احتمال داده میشد، چیزی باقی نمیمانَد و این معامله برای ما سود و صرفهای ندارد.
***
اگر نتوانیم به قیمت مورد نظرمان نفت بخریم، و علاوه بر آن دردسر معامله نفتکش در برابر آهن آلات قراضه را هم بر خود هموار کنیم، شأن و اعتبار شرکت ایدهمیتسو از دست میرود. با این همه دردسر آیا اصلاً می ارزد که از ایران نفت بخریم؟
ایدهمیتسو، مدیرعامل شرکت، که این نظر قاطع را با خسروشاهی و بارون در میان گذاشت، آنها به او گفتند: «چرا! اگر از مذاکره فروش نفتکش منصرف شویم، کار معامله نفت هم بینتیجه خواهد ماند. از آنجا که مصدق، نخستوزیر، به نتیجه مذاکره با ایدهمیتسو برای معامله نفت امید بسته است، باید مذاکره درباره فروش نفتکش را حتماً دنبال کنید.»
فردای آن روز که 14 ماه نوامبر و جمعه بود، در تهران برف میبارید.
شب پیش حسیبی قول داده بود که امروز باز بیاید، و گفته بود: «چون فردا روز نماز است، فقط 30 دقیقه وقت دارم؛ اما در همین فرصت گفتوگو بکنیم.» و برابر قولی که داده بود باز پیش ما آمد.
در فرصت پیش از ظهر امروز، دو مدیرعامل ایدهمیتسوُ بارون تدبیری اندیشیده بودند. کیسوُکه ایدهمیتسوُ در یادداشتهایش نوشته است: «تدبیرمان این بود که درخواستهایمان را بی هرگونه تغییری فهرست و منظم کردیم و هیچ مصالحه ای در آن نگنجاندیم؛ جز اینکه ایدهمیتسو میپذیرد که امتیازش در داشتن انحصار فروش نفت ایران محدود به ژاپن باشد، و منطقه خاور دور و آسیای جنوب شرقی از شمول آن بیرون بیاید.
«حسیبی زودتر از ساعتی که قرار گذاشته بودیم، و پنهانی از درِ پشتی هتل، آمد. او گفت که این کارش برای اجتناب از جلب توجه دیگران بوده است. بارون که برای استقبال از حسیبی به سرسرای ورودی هتل رفته بود، او را آنجا ندید.»
مدیرعامل ایدهمیتسو در یادداشتهایش نوشته است:
«بارون پیشنهادهایمان را مطرح کرد و توضیح داد؛ اما حسیبی گوشش بدهکار نبود و نظرش را تغییر نمیداد. او گفت که چون این مذاکره برای شرکت ایدهمیتسو بسیار مهم است، خرج سفر در برابر آن چیزی نیست، و سخنی هم به این مضمون گفت که شاید هم لازم باشد که چند بار به تهران بیایید. به اینجا که رسیدیم ساعت 9 شب بود؛ یعنی که ملاقات و گفتوگوی ما که قرار بود این بار فقط 30 دقیقه باشد، حدود 10 ساعت طول کشیده بود.»
با خواندن این مطلب شاید که چنین پنداشته شود که مذاکره دوطرف هیچ پیشرفتی حاصل نکرد و حسیبی سرانجام حرف تندی گفت و کار بینتیجه ماند. اما در برگ دیگر این یادداشتها شرحی مییابیم حاکی از برداشت و احساس مدیرعامل ایدهمیتسوُ از مذاکره بلند آن روز با حسیبی:
«حسیبی گفت که تا حالا 10 بار با شرکتهای خارجی قرارداد بستهاند، اما هیچکدام آنها قرارداد را اجرا نکرده و طرف ایران بارها فریب خورده است. (خسروشاهی میگفت که تا ماه گذشته با دادن امتیاز و تخفیف بسیار قرارداد میبستند، اما از این ماه روش خود را تغییر دادهاند و سخت میگیرند.) از این رو طرف ایرانی خیلی احتیاط میکرد تا این اشتباه تکرار نشود. حسیبی میگفت: فکر میکردم که شرکت ایدهمیتسو مانند شرکتهای دیگر (که پا پیش گذاشته بودند) صرفاً واسطه و دلال است، و به احتمال میخواهد حق انحصار صدور نفت را بگیرد و این امتیاز را بفروشد.
«او افزود: اگر این ۴۰۰,۰۰۰ کیلولیتر (که ایدهمیتسو پیشنهاد خرید آن را داده است) همه بنزین باشد، ایدهمیتسوُ سود هنگفتی خواهد برد. ایران میخواهد نفتش را بفروشد؛ اما نمیخواهیم به وضع فلاکتبار این کار را بکنیم.»
«او میگفت: روای عقل سلیم که در کار کسب و تجارت قضاوت کنیم، سودی حدود 3 یا 5 درصد معقول است.»
از این گفتهها میتوان قصد و نیت حقیقی حسیبی را تا اندازهای دریافت. حسیبی سرسختیاش را بظاهر هیچ تغییر نداد. اما رفتهرفته چهره ملایمتری از او در ذهن مدیرعامل ایدهمیتسو شکل میگرفت. در دنباله یادداشت ایدهمیتسو میخوانیم:
«حسیبی میگفت: شما کشتی نفتکش بیاورید؛ ما نفت را رایگان میدهیم. میخواهیم این حصار آهنینی را که انگلیس دور ما کشیده است به هر راه که باشد بشکنیم.»
«نیت حسیبی این است که اگر خریدار براستی این کار (آماده کردن وسیله حمل) را انجام بدهد، ایران نفت را به هر قیمت ارزانی به او میفروشد. فکر میکنم که این نیت او با نظر مصدق، نخست وزیر ایران، یکی است. او میگفت که به خریدار عادی (که بعد از رفع خطر و اطمینان از ایمنی کار پیش میآید) تخفیف چنین بالایی که خواستهاید نمیتوانیم بدهیم. میگفت: کشتی نفتکش میخریم و دو بار نفت میبریم و به مقصد میرسانیم. این کار هفت یا هشت ماه میکشد. بعد که این امتحان گذشت و ایران خود خطر را قبول کرد و از سر گذراند، (خریداران عادی) در وضع مطمئنی کشتیشان را به ایران میآورند. نیز، حسیبی مسائل دیگر (جز فروش نفت) را به عهده نمیگرفت، و گفت که موضوع دادن قراضه آهن به جای قیمت تانکر یا خرید نفتکش ربطی به او ندارد.
«حسیبی درباره جریان کار (و نتیجه گفتوگوها) یادداشتی به مصدق، نخستوزیر، نوشت و به خسروشاهی داد تا برساند. در این یادداشت میگفت که تسریع در مذاکره لازم است، و روشن ساخت که قولی را که داده بود به انجام رسانده است (و افزوده بود:) «اگر (ایدهمیتسو) میخواهد هفت یا هشت ماه دیگر از ایران نفت ببرد، بهتر است که حالا قراری نگذاریم؛ و در آن وقت مذاکره میکنیم و تصمیم میگیریم. بخصوص در موضوع دادن حق انحصار (فروش نفت ایران در ژاپن یا خاور آسیا) تا هنگامی که معامله به جریان بیفتد و توانایی ایدهمیتسو را احراز کنیم صلاح نمیدانیم که در اینباره تصمیم گرفته شود، جز این اندازه که تعهد شود که این امتیاز را به دیگری نخواهیم داد.»
کیسوُکه ایدهمیتسو میگوید:
«براستی که حسیبی مذاکرهکنندهای بسیار قوی و سرسخت بود. برای مذاکره روز 14 نوامبر که قرار میگذاشتیم، گفت: «به خاطر شما و فقط برای 30 دقیقه میآیم.» اما او بسیار بیشتر از 30 دقیقه ماند، و ناهار و شام هم با ما بود و (دیروقت شب) برگشت.
«چون دیدم که او اینهمه در مذاکره سخت است، با تهشیما قراری گذاشتیم که او را خسته بکنیم. ما دو نفر به کناری رفتیم و با هم به ژاپنی مشورت میکردیم. او که البته ژاپنی نمیفهمید خسته و بیحوصله شد. خوب یادم است که گفت: شما براستی کشتی نفتکش بیاورید، و ما رایگان آن را پر از نفت میکنیم و ببرید. این حرف او در ما خیلی اثر کرد.»
گویا هربار که حسیبی با نمایندگان ایدهمیتسو ملاقات میکرد، کراواتی را که لکههای چرک بر آن جا خوش کرده بود به گردن داشت. مدیرعامل ایدهمیتسوُ با دیدن این کراوات حسیبی، مردی که میگفتند دومین شخص حکومت ایران پس از مصدق است، وضع (بد) اقتصادی ایران را خوب دریافت. نیز فهمید که در مذاکرات برای معامله نفت با ایران که بظاهر به شکست نزدیک شده بود کمکم نور امیدی پیدا میشود.
در یادداشتهای بارون از جریان این مذاکرات میخوانیم:
«علاوه بر این، آنچه که پس از گفتوگوها معلوم شد این بود که طرف ایران شایق است که نفتکش (بزودی) به آبادان بیاید، و بهای نفت معامله شده هم هرچه زودتر پرداخت شود. پیدا بود که اگر خریدار بتواند این مقصود را برآوَرَد، از سوی ایران تخفیف و امتیاز گوناگون داده خواهد شد. سرانجام حسیبی دو طرح دیگر هم پیشنهاد کرد.»
این طرحها یکی این بود که ایران، با دادن قراضه آهن به جای پول، کشتی نفتکش بخرد و ایدهمیتسوُ این کشتی را کرایه کند و نفت ببرد. طرح دوم این بود که ایدهمیتسوُ ظرف یک یا یکماهونیم نفتکش بیاورد و نفت ایران را بارگیری و حمل کند.
در «تبصره» یا نتیجه گیری یادداشتی که براون از جریان مذاکرات نوشته است، میخوانیم که حسیبی از اینکه ایدهمیتسو شرکتی نفتی است که از سرمایههای کلان چندملیتی مستقل مانده و نیز نفتکش خود را دارد، بسیار در تأثیر واقع شد. از اینرو درباره قیمت نتیجه گرفت که میشود «شرایط خوبی» در پیش نهاد.
حسیبی در موقع خداحافظی گفت: «بر سر دو- سه درصد (اختلاف) نمیخواهیم این مذاکرات را بینتیجه بگذاریم.»
***
سه جلسه مذاکره با حسیبی به انجام رسیده بود. از حالا میبایست جریان این گفتوگوها را بررسی، و نیز بر اساس «دو طرح جایگزین» پیشنهادشده او، طرح نهایی را آماده کرد. پس، هیأت ایدهمیتسو باید یک بار به ژاپن بر میگشت و با رؤسای این شرکت مشورت میکرد. قرار شد که بارون و خسروشاهی هم به نیویورک برگردند و به اتفاق کافمن با ایدهمیتسو در ارتباط باشند تا «طرح قرارداد» مشخصی تهیه و پیشنهاد شود.
در یادداشتهای کیسُوکه ایدهمیتسو، مدیرعامل این شرکت، میخوانیم:
«روز شنبه 15 نوامبر، ساعت سهونیم بعدازظهر: سرانجام تصمیم گرفتیم که با نوشتن نامهای از آقای نخستوزیر خداحافظی کنیم؛ زیرا ترتیب پرواز برگشتمان داده شده بود. نامه خداحافظی را به منزل نخستوزیر فرستادم، و پس از آنکه خانواده خسروشاهی ما را برای شام پذیرایی کردند، به فرودگاه رفتیم. چون تهشیما در آنجا آقای مییازاکی و یک آشنای دیگر را دید، (برای شناخته نشدنمان) بیآنکه از خسروشاهی و بارون خداحافظی کنیم سریع رفتیم و سوار هواپیما شدیم.»
معلوم نیست که آقای مییازاکی که از سابق در کار وارد کردن نفت ایران به ژاپن بود این بار برای چه منظور به ایران آمده بود. اما در (دنباله) این یادداشتها چنین میخوانیم:
«خسروشاهی که با مصدق، نخستوزیر، ملاقات کرد، یک نماینده مجلس ژاپن هم حاضر بود. خسروشاهی میگفت که یک ژاپنی که پیشتر به او درس میدادم تقاضا کرد که ترتیبی داده شود تا درباره مسألۀ نفت با نخستوزیر حرف بزند.»
نمیدانیم که این ژاپنی همان آقای مییازاکی بود یا نه. اما به هر روی ایدهمیتسو و تِهشیما که میخواستند سفرشان محرمانه بماند با دیدن این ژاپنی در فرودگاه بتندی خود را پنهان کردند.
قضاوت دیگری درباره خسروشاهی میبینیم (از همان یادداشتها): «رفتار او پیوسته نشان میداد که جانب حسیبی را نگاه میدارد. شاید تصور میکرد که اگر طرف ایرانی فکر بکند که او در سوی ژاپن است احتمال دارد که مذاکره به نتیجه مطلوب نرسد، و قصداً این کار را میکرد، و از بارون عذر میخواست. خسروشاهی براستی مسئولیتشناس است.»
ایدهمیتسو و تهشیما از مسیر دیگری (متفاوت از راهی که آمده بودند) به ژاپن بازگشتند. آنها نخست به بیروت رفتند و دو روز در اینجا استراحت کردند.
ایدهمیتسو برداشت خود را از مذاکرات در تهران در روزهای 10 تا 14 نوامبر در یادداشتهای سفرش چنین نوشته است:
«از توکیو که حرکت میکردیم تلگرامی از خسروشاهی آمد که میگفت: «موافقت اساسی طرف ایران را گرفتهام. پس خواهش دارم که وضع کشتی نفتکش را روشن کنید. اگر دست کم موضوع واگذاری انحصار (فروش) و تخفیف 30 درصد حل بشود، همه چیز برابر مقصود انجام خواهد شد....» فکر کردم که خسروشاهی با مصدق، نخستوزیر، تماس مکرر دارد. خودم هم با پیشنهاد اول حسیبی همراه شدم؛ زیرا که آن را برای خودمان بسیار سودآور و امیدبخش یافتم.»
«راستی، در هتلی که در بیروت آنجا منزل کرده بودیم با یک عضو سفارت آمریکا که در همان هتل اقامت داشت آشنا شدیم. او سرِ شام میگفت: «افراد متنفذ ایران عبارتند از مصدق نخستوزیر، آیتالله کاشانی پیشوای روحانی، و سرلشکر زاهدی که سررشته ارتش را به چنگ آورده است. این سه شخص (دارای قدرت) هستند؛ اما اسم حسیبی را نشنیده ام.»
«تهشیما درِگوشی به من گفت: او باید از مأموران سیا باشد!»
اوضاع پیچیده بینالملل که بر خاورمیانه و بخصوص ایران سایه انداخته بود، پیش چشم میآید؛ و هنگامی که ایران امروز را با آن مقایسه میکنیم بیشتر جلب نظر میکند. به هر روی، نُه ماه بعد چهره زاهدی یکباره با نمایی برجسته در صحنه سیاست ایران درخشید.
این دو مسافر ژاپنی شامگاه روز 19 نوامبر سال 1952، سه روز دیرتر از موعدی که در برنامه سفرشان بود، به فرودگاه هانِهدا در توکیو رسیدند.
هاشم رجب زاده
فصلی از کتاب «قضیّۀ نیشّومارُو»؛ بخارا ،سال پانزدهم، ش 91، بهمن و اسفند 91، ص 184
تعداد بازدید: 4729
http://oral-history.ir/?page=post&id=1422